ҚҰҚЫҚТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДА ҚҰҚЫҚ НОРМАЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ МЕН ТӘЖІРБИЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ

(Алматы қ., Қазмемқызпи)

Құқықтық сананы қалыптастыру арқылы құқықты жүзеге асыру қызметі қоғамдық қатынастар барысында орын алады. Құқықты жүзеге асыру үшін алдымен «құқық» деген ұғымды анықтап көрсету қажет. Қазіргі заманда құқық туралы көптеген ғылыми көзқарастар бар. Осы ғылыми көзқарастарға байланысты ерте заманнан қазіргі уақытқа дейінгі негізгі ойды қалыптастырады. Құқық туралы негізгі бағытта, тарихи тұрғыдан қарасақ, бірнеше ой-пікірлер туындатады. Соның барлығы бірнеше монография, оқулық, ғылыми статьяларда орын табуда.

Құқық -өте күрделі құбылыс болғандықтан, құқықтық нормалар да әр түрлі болады. Бірақ құқықтық нормалар бір жүйеге бірігіп құқықтық жүйе арқылы көрініс табуда.

Құқықты жүзеге асыруда, адам қоғамның дұрыс өмір сүруінің негізгі объективті заңдылықтарының бірі, әлеуметтік нормалардың қалыптасып, қоғамдағы қарым-қатынасты реттеп басқаруы. Әлеуметтік нормалардың әдет-ғұрып, салт-дәстүр, мораль, діни нормалары қоғамның даму процессінде бірте-бірте құқықтық нормаға айналуы. Мемлекеттік қоғамдық меншіктегі реттеу моральдық-діни нормаларға сүйенеді. Құқық үстем таптың мүддесін қорғаумен бірге, қоғамдағы мақсатты да реттеп басқарып отырады.

Құқық мемлекет шығарған немесе бекіткен мемлекеттік аппараттың күшімен қамтамасыз етіліп отыратын, бірдей қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы.

Заң ғылымында «құқық» термині бірнеше мағынада қолданылады.

Біріншіден, «құқық» - ресми түрде танылатын жеке және заңды тұлғалардың заңға сүйене отырып әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы: азаматтардың еңбек ету бостандығы, білім алу меншік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы.

Құқықтың түрлі түсінігінің болуы - оның әлеуметтік мәнінің де әр түрлі болуының негізі. Егер құқықты тұлғалармен байланыстырса, тұлғалардың қоғамда құқықтық мәртебесі қандай екенін анықтау, түсіну қажеттігі туады. Азаматтарға сан қилы құқықтар мен бостандықтар беріліп, оларды жүзеге асыру мүмкіндігі жасалынса, онда қоғамда шынайы теңдік орнатылған болып есептелінеді. Ал, объективті құқық туралы сөз болғанда, мемлекетте қалыптасқан заңдар жүйесі әлеуметтік тұрғыдан сипатталады.

Әрине, құқық туралы зерттеушілердің көзқарасы бір жолмен шығып, біртекті деп айтуға болмайды. Негізінен құқықты таптық және жалпы әлеуметтік тұрғыдан түсіндіру ғылымында кең орын алып келеді. Маркстік ілім құқықты, оған байланысты құбылыстарды тек таптық тұрғыдан ғана зерттейді. Бұл ілім бойынша құқық - үстем таптың саяси құралы, тек соның жоғын жоқтап, мүддесін қорғайды. Ал өркениетті тұрғыдағы ілім бойынша, құқық қоғамдағы барлық адамдардың еркін білдіріп, мүдделерін қорғайтын құрал болып саналады.

Қандай ілім болса да құқықтың әлеуметтік мәні бар екенін айтылады. Бірақ маркстік ілім құқытың әлеуметтік мәнін өте тар тұрғыдан түсіндіруге тырсады. Әрине, құл иеленушілік дәуірде құқық ашықтан-ашық тек құл иеленушілердің мүдделерін қорғап, құлдарды сөйлейтін мүлікке теңегені белгілі. Бірақ бұл көзқарасты барлық қоғамдағы түрлі сатыдағы мемлекеттерге теңеуге болмайды.

Құқық тек үстем таптың еркін білдіретін болса, мүндай қоғамдағы үздіксіз тап тартыс орын алып, ақырында ол құлдырап жойылады. Қазіргі замандағы өркениетті мелекеттерде құқық барлық азаматтардың еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау керек. Қазақстан мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай жалпы әлеуметтік тұрғыдан қарау шындыққа сай келеді десек, қателеспейміз.

Қазақстан Республикасында қабылданған заңдарды талдайтын болсақ, олардың қандай да болсын әлеуметтік топтарды кемсітетін немесе белгілі бір топқа артықшылық жасайтынын таба алмаймыз. Демек, Қазақстан заңдары барлық әлеуметтік топтардың еркін білідіріп, олардың заңды мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған.

Заң ғылымында «құқық» термині бірнеше мағынада қолданылады. Біріншіден, «құқық» – ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы, азаматтардың еңбек ету бостандығы, білім алу, меншік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы. Осы келтірілген жағдайларда «құқық» түсінігі субъективтік (тұлғалық ) мағынада қолданылады /1/.

Субъективтік (тұлғалық) құқық - тұлғалардың мүддесін қанағаттандыру мақсатымен құқықтық нормаларының, құқық тұлғаларына берген құқықтық мүмкіндіктері. Мұндай мүмкіндіктер құқықтық қатынастарға қатысатын тұлғалардың мінез құлқының шегін анықтайды. Тұлғаның құқығы құқықтық қатынасқа қатысушы басқа тұлғаның құқығымен байланысты болғандықтан, екі жақта да құқықтық міндеттер пайда болды. Демек, құқықтық қатынасқа қатысушылардың құқықпен қатар құқықтық міндеттері де туындайды. Басқаша айтқанда, тұлғаларда құқықпен бірге құқықтық міндет те болады. Мысалы, әр азаматтың оқып, білім алуға құқығы бар. Сол құқықты пайдаланып, оқуға түскеннен кейін азамат оқу орнынның ішкі тәртібіне бағынуға оқу бағдарламасын орындауға міндетті.

Заңды тұлға кәсіпкерлікпен шұғылданып, заңды негізде мүлікке ие болуға хақылы. Ол мүлікті өз иелігі үшін пайдаланады. Сонымен қатар, өз мүлкін пайдаланғанда қоғамның, басқа адамдардың мүдделеріне зиян келтірмеуі керек. Сондықтан Қазақстан Республикасының Конституциясында былай жазылған: «Меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам иелігіне де қызмет етуге тиіс» (6-бап) /2/.

Айтылғаннан кейін шығатын қортынды: құқықсыз міндет болмайды, міндетсіз құқық болмайды. Бұл жағдай әлеуметтік әділеттікті баянды етеді.

Субъективтік (тұлғалық) құқықтық міндет - құқықтық мүмкіндік берілген құқық тұлғаның заңды мүддесін (талабын) орындату үшін басқа құқық тұлғасына жүктелген міндет. Бұл міндет құқықтық қатынастарға қатысу нәтижесінде асырылып, мемлекеттік мәжбүрлеу арқылы (міндетті орындамаған жағдайда) қамтамасыз етіледі.

Екіншіден, «құқық» дегеніміз құқық нормаларының жүйеге келтірілген жиынтығы. Бұл объективтік мағынадағы құқық, себебі олардың жасалуы жеке адамның еркіне байланысты емес. Сонымен, объективтік мағынадағы құқық жеке нормаларға бөлінбейтін, тұтас құбылыс болып саналады. Мысалы, Қазақстанның құқығы туралы Конституция былай дейді: «Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік - құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады» 4- бап) /2/.

Үшіншіден, «құқық» термині оқу пәнін білдіретін ұғым ретінде қолданылады. Құқық пәндері түрлі салаларға бөлінеді: конституциялық құқық, әкімшілік құқық, еңбек құқығы, отбасы құқығы, азаматтық құқық, қылмыстық құқық, қаржылық құқық, т.б. Құқық саласы - өзара туыстас қоғамдық қатынастардың жиынтығы болғандықтан, азаматтық - мүліктік және мүліктік емес қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Қылмыстық құқық - қылмыс жасауға байланысты қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.

Төртіншіден, «құқық» термині тұлғалық құқық пен объективтік құқықтың жиынтығы ретінде де қолданылады. Осыған байланысты «құқық жүйесі» деген түсінік бар. Атап айтар болсақ, қазіргі жағдайда Қазақстанның құқық жүйесі қалыптасуда.

Құқық пәндерін оқып, құқықтық мәнін терең түсінген адам, оның түрлі жағдайда мағанасы әртүрлі болатынын да анықтай алады. Мұның өзі құқықтың өте күрделі әлеуметтік құрылыс екендігін білдіреді.

Құқықтың түрлі түсінігінің болуы - оның әлеуметтік мәнінің де әр түрлі болуының негізі. Егер, құқықты тұлғалармен байланыстырса, тұлғалардың қоғамда құқықтық мәртебесі қандай екенін анықтау, түсіну қажеттігі туады. Азаматтарға сан қилы құқықтар мен бостандықтар беріліп, оларды жүзеге асыру мүмкіндігі жасалынса, онда қоғамдағы шынайы теңдік орнатылған болып есептелінеді. Ал, оъективтік құқық туралы сөз болғанда, мемлекетте қалыптасқан заңдар жүйесі әлеуметтік тұрғыдан сипатталады. Әрине, құқық туралы зерттеушілердің көзқарасы бір жерден шығып, біртекті деп айтуға болмайды. Негізінен, құқықты таптық және жалпы әлеуметтік тұрғыдан түсіндіру ғылымында кең орын алып келеді. Маркстік ілім құқықты, оған байланысты құбылыстарды тек таптық тұрғыдан ғана зерттейді. Бұл ілім бойынша құқық - үстем таптың саяси құралы, тек соның жоғын жоқтап, мүддесін қорғайды. Ал өркениетті тұрғыдағы ілім бойынша құқық қоғамдағы барлық адамдардың еркін білдіріп, мүдделерін қорғайтын құрал болып саналады. Қандай ілім болса да, құқықтың әлеуметтік мәні бар екенін айтады. Бірақ маркстік ілім құқықтың әлеуметтік мәні өте тар тұрғыда қалыптастырылуын қарастырады. Дегенмен де, құл иеленушілік дәуірде құқық ашықтан-ашық тек құл иеленушілердің мүдделерін қорғап, сөйлейтін мүлікке теңегені белгілі. Бірақ, бұл көзқарасты барлық қоғамдағы, түрлі сатыдағы мемлекеттерге теңеуге болмайды. Құқық тек үстем таптың еркін білдіретін болса, мұндай қоғамда үздіксіз тап тартысы орын алып, ақырында ол құлдырап жойылады. Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерге құқық барлық азаматтардың еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау керек. Қазақстан мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай жалпы әлеуметтік тұрғыдан қару шындыққа сай келеді десек, қателеспейміз. Қазақстан Республикасында қабылданған заңдарды талдайтын болсақ, олардың қандай да болсын әлеуметтік топтарды кемсітетін немесе белгілі бір топқа артықшылық жасайтынын таба аламаймыз. Яғни, Қазақстан заңдары барлық әлеуметтік топтардың еркін білдіріп, олардың заңды мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған.

Құқықтың жалпы әлеуметтік мәнін мойындай отырып, оған мынандай анықтама беруге болады. Құқық (объективтік тұрғыдан қарағанда) - адам мен қоғамның жаратылысымен байланысты тұлғаның бостандығын білдіретін, қоғамдық қатынастарды реттейтін, ресми құжаттарда анықталған, мемлекеттің күшімен қамтамасыз етілетін құқықтық нормалардың жиынтығы.

Құқық бірнеше бөлшектен тұратын жүйелі құбылыс болғандықтан, оның бір бөлігі - табиғи құқықтың мазмұны адам мен қоғамның табиғатта байланысы осы әлеуметтік - құқықтық талаптармен анықталады. Мысалы, адамның өмірі, денсаулығы табиғи құбылыстар да, оларды сақтауға, қорғауға қамтамасыз етуге бағытталған құқықтық нормаларды табиғи құқыққа жатқызамыз. Қазақстан Республикасының Конституциясында былай деп жазылған: «Әркімнің өмір сүруге құқығы бар. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ» (15- бап) /1/.

Құқықтық жүйенің екінші бөлігі - мемлекеттегі қолданылатын барлық заңдардың жиынтығы. Ал, үшінші бөлігі - суъективтік (тұлғалық) құқықтар. Осы айтылған бөліктер бірімен-бірі табиғи түрде байланысты, бірінсіз басқаларын түсінуге, жүзеге асыруға болмайды. Демек, тек адамның өмір сүруге құқығы бар деп жарияланса, оның жүзеге асырылуы қамтамасыз етілмесе, адамның өз өмірін сақтауға, қорғауға мүмкіндігі болмас, аталған құқық қағаз бетінде ғана жазылып қалаған болар еді. Адам өзіне қажетті рухани және мүліктілік игілікті пайдалану үшін өзі белсенді әрекет жасауы керек.

Нормативтік сипат - құқықтық негізгі белгілерінің бірі. Құқық қағидалардан, ережелерден, рәсімдерден тұрады. Қағида - тұлғалардың мінез- құлықтары туралы ереже. Былайша айтқанда, қоғамдық қатынасқа қатысушылар өз іс-әрекеттерін, мінезін белгілі ережеде көрсетілген қалыпқа бейімдеулері қажет. Сондықтан да, құқықтық нормалар-тұлғалардың іс-әрекетінің, мінез-құлқының үлгісі. Қазақстан Республикасының Конституциясының 19-бабында атап өткендей: «Тұлғалардың мінез құлқын анықтау арқылы құқық нормалары қоғамдық қатынастарды қажетті арнаға бағыттап жолға салады, реттейді, жөндейді, ұйымдастырады, тұрақтандырады, бассыздықтан қорғайды» -деп атап өтіледі/1/.

Құқықтың тағы да бір маңызды белгісі - формалды анықтылық. Ол құқықтық мемлекетпен байланысты екенін көрсетеді. Құқықты, оны құратын заңдарды басқа да нормативтік актілерді жасайтын, жалпы алғанда, мемлекет органдарынан тұрады. Демек, мемлекет органдары заңдарды жасайды. Заң - ережелер жиынтығы, олар жай ережелер емес, мемлекет атымен жасалатын болғандықтан ресми сипаты бар ережелер. Әрине, ереже қағида заң шығарушының тұлғалардың мінез-құлық туралы ойын анықтап, түсінікті түрде тұжырымдайды.

Құқықтың қалыптасудағы енді бір белгісі, мемлекеттің күшіне сүйенуі. Егер, мемлекет құқық қағидаларының жүзеге асырылмауына, дұрыс қолданылуын қамтамасыз етпесе, олар тек қағаз бетінде ғана жазылып қалған болар еді. Мемлекет, оның органдары тұлғалардың құқықтарын жүзеге асыруға жәрдемдеседі, жағдай жасайды. Мысалы, Қазақстан Республикасының Констиуциясы бойынша елімізде азаматтарды тұрғын үймен қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасалады. Заңда көрсетілеген санаттағы мұқтаж азамттарға тұрғын үй заңмен белгіленген нормаларға сәйкес мемлекеттік тұрғын үй қорларына олардың шама-шарқы көтеретін ақыға беріледі. Егер, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына қол сұғылса, мемлекет оларды қорғайды. Заңды бұзғандар құқықтық жауапқа тартылады. Мүмкіндігінше бұзылған құқық орнына келтіріледі. Сонымен қатар, құқықтың қалыптасуының бір белгісі - адамдардың еркін білдіруі. Қазақстан Республикасы Конституциясында жазылғандай, мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы - халық. Халық билікті тікелей Республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырды. Сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруда мемлекеттік органдарға береді (3 -бап) /1/. Олай болса, Қазақстанда қалыптасып келе жатқан құқық бүкіл көп ұлтты халықтың еркін білдіреді, ойын жүзеге асырады десек, ешбір әбестік болмас еді. Халықтың ойы, еркін мемлекет органдары да тиісті нормативтік актілер қабылдау арқылы жүзеге асырады. Халық президенті сайлайды. Ол халық атынан әрекет жасап, өз өкілеттігінің шеңберінде нормативтік актілер - заң күші бар жарлықтар, жай нормативтік жарлықтар қаулылар қабылдайды. Президенттің нормативтік актілері Қазақстан құқығын қалыптастыратын бастау болып есептелінеді. Құқықты құратын нормалар тек бір адамды немесе әлеуметтік топтың еркін білдіріп, мүддесін ғана қорғамайды. Ол - халық үшін қызмет істейді.

«Құқық» түсінігі имандылыққа, әдептілікке келіп тіреледі. Құқық имандылық негізінде пайда болады. Имандылық өзі де адамдар арасындағы қатынастарды реттейтін күш. Әрине, имандылықтың талаптары заң емес, тек адамгершілікке негізделеді. Имандылық тек арға, ұятқа сүйенеді, жұртшылықтың пікіріне негізделеді. Ал құқық имандылықтан нәр алады, неғұрлым құқықтың нормалары имандылық шарттарына сәйкес келсе, соғұрлым олардың сапасы да, абройы да жоғары болады. Имандылық әділетсіздікті, жауыздықты, зорлық-зомбылық, ұрлық тағы сондай теріс қылықтарды айыптайды. Бірақ ондай қылықтар үшін жаза қолдануға қажетті құрал жоқ. Имандылықтың ең күшті құралы - жұртшылықтың пікірі. Құқықта теріс қылықтарға тыйым салынады. Тек тыйым салып қоймайды, кінәлі адамдарды жазалау шараларын белгілейді, сол шараларда қолданылатын мемлекет органдарының күшіне сүйенеді. Сөйтіп, құқық нормалары арқылы мемлекет имандылық талаптарына ресми мағына береді, соның нәтижесінде қоғамдық қатынастарды реттейді. Ал құқық адамдардың іс-әрекетіне мейліше дәл, бұлтартпайтын анықтама беріп, тиісті құқытық норманың мазмұнына жатқызылады. Бірақ құқық нормаларының талаптары өздігінен жүзеге аспайды. Оларды жүзеге асыру үшін, талаптарын орындау үшін, мемлекет түрлі әдістермен сан алуан қызмет атқарады. Егер құқықтық нормалардың талаптары орындалмаса, бұзылса, мемлекет кінәлі адамдарға тиісті шаралар қолдана алады. Сөйтіп, құқық нормалары мемлекеттің күшіне сүйеніп, жүзеге асырылады. Құқықтың тірегі оның күш-қуаты, абройы - мемелекет. Құқық нормалары адамға бостандық беріп қана қоймай, сол бостандықты қамтамасыз ететін күшке сүйенеді.

Адам қоғамда сан алуан қатынастар мен байланысып, әлеуметтік нормаларды туындатады. Қоғамның әлеуметтік нормалары дегеніміз - қоғамдық қатынастарды реттейтін, қоғамдық пікір күші ықпалымен немесе мемлекеттің мәжбүрлеуімен қамтамасыз етілетін, қоғамдағы адамдардың мінез-құлқы, жүріс-тұрыстары ережелерінің жүйесі. Әлеуметтік нормаларға жататында құқық нормалары, мораль (имандылық, өнеге) нормалары, қоғамдық ұйымдар нормалары, әдет-ғұрып, дін нормалары және т.б.

Әлеуметтік нормалар белгілеу және қамтамасыз ету тәсілдері бойынша ерекшеленеді. Мысалы, құқық нормалары мемлекет белгілейді және қамтамасыз етеді, имандылық, әдет-ғұрып нормалары қоғам өмірімен туындайды және қоғам пікірімен, адамның сана-сезімі арқылы қамтамасыз етіледі. Діни нормалар діннен туындайды және алла тағаланың күшімен, адам сана - сезімімен қамтамасыз етіледі. Әдет - ғұрыптар ұрпақтан - ұрпаққа ауысып, адамдардың сана сезіміне ананың сүтімен, қауым өмірінің үлгісімен сіңіп, адамдардың мінез-құлықтарын, іс-әрекеттерін бағыттап отырады. Қазіргі заманда әдет-ғұрыптар әр түрлі дәрежеде сақталған. Негізінде әдет-ғұрыптар отбасы, туыстық қатынастарды реттейді. Құқықпен мораль тығыз байланыста болғандықтан, осы екі құбылыстың жалпылама ерекшіліктері мен айырмашылықтарына тоқтала кету жөн сияқты. Мәселе, құқық мемлекетпен бірге, қатар пайда болып жазылған нормалардан тұрса, мораль мемлекеттен бұрын пайда болып, күрделірек құрылымдардың жазылмаған ережелерінен, талаптарыдан тұрады. Құқық нормативтік реттеу жүйесінде ерекше орын алады. Бұның себебі құқықтың айрықша белгілеріне байланысты. Құқық әділдік және бостандық идеяларын білдіре отырып, әділдік пен бостандыққа адамзат ежелден ұмтылғанын көрсетеді. Әділдік-адамның игілігіне бағытталған жағдай, ол басқа адамның игілігіне бағытталған жағдай, адамның мүддесіне зиян келтірмейді, қоғамға пайдалы. Осы талаптарға сай келетін адамның әрекеті әділ болып саналады. Ал бостандыққа келетін болсақ, адам лайықты өмір сүруі үшін барлық өзіне тән шығармашылық мүмкіндіктерін аша алады.

Құқықтың нормалары мен мемлекет органдарының арасында қайшылықтар, үйлеспеушілік болуы мүмкін. Заңдарда адамдардың құқықтары мен бостандықтары жарияланғанмен, мемлекет органдары олардың жүзеге асырылуын қамтамасыз етпеуі мүмкін. Алайда, құқық адамның іс-әрекетін реттейді, оның ойына, сезіміне әсер етуі мүмкін. Мәселе, адам заңдарда әділдік пен бостандық баянды тетілетіне көзі жетсе, оларды орындау қажет деп есептейді. Мұндай жағдай да адам өз еркімен заң талабын орындайды. Заң талабын бұзса, кінәліге мәжбірлеу шаралары қолданылады. Сондықтан да құқық заңдар түрінде қалыптасады. Заңдарда адамдардың еркі баянды етіледі. Адамдардың еркін заң шығаратын орган ресмилендіреді.

Құқықтың жүйелілігі - оның тағы да бір қасиеті. Заңдарда жазылған құқықтық нормалар өзара байланысты, үйлесімді болады. Құқықтың нормалары тек осындай негізде жазылып, қалыптасса ғана құқық өзінің борышын орындауға қабілетті болады. Құқықтың бір қасиеті–оның өзгермелілігі. Қоғамдық өмір сіресіп қалмай, құбылып өзгеріп тұрады. Соған сәйкес құқық нормалары да өзгерген қатынастарды лайықты түрде реттеу үшін өзгеріп тұруы қажет. Осыған байланысты ескірген заңдар күшін жояды, жаңа заңдар қабылданады. Құқық біркелкі қалыпты түрде адамдарға қолданылады. Осының өзі құқықты теңсіздіктің баянды етілетінін байқатады. Адамдар әр түрлі біреу әлсіз, біреудің қабілеті мол, екіншісінікі кем, біреудің отбасы бар, біреу бойдақ. Адамдардың мұндай айырмашылығын заң ескере бермейді. Сондықтан заң адамдарды іс жүзінде теңестіре алмайды. Әрине, өмірдің кейбір салаларында, мысалы, саяси құқықтармен пайдаланғанда барлық азаматтардың жағдайы бірдей. Құқықты мемлекет қорғайды. Құқықтың барлық нормаларының талаптарын адамдар өз еркімен орындай бермейді. Соған байланысты мемлекет құқық талабын бұзғандарға мәжбүрлеу тәсілін қолданады. Мұндай қорғау болмаса, құқық жоқ деп есептеу керек.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы.-Алматы,1998 .- 5-7 беттер.

2. Қазақстан Республикасының Конституциясы.-Алматы,2007

3. Теория государствам права: курс лекций / Под.ред.: Н.И.Матузова , А.В.Малько. -2-е изд.,перераб. и доп..-М.,2003.- с.243

4. Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері: оқулық /Құрас.. Е Баянов.-Алматы,2003 .-71-124 б

5.Баққұлов С. Құқық негіздері: оқулық.-Алматы, 2003.
ТҮЙІНДЕМЕ
Құқық жүйесі мазмұны жағынан терең болғандықтан, мақалада құқық жүйесі - құқықтық идеялар (құқықтану), құқық қызметі-(құқықтық қатынастар) мен құқық институттары (құқық нормаларын) бір жерге шоғырландыра отырып, құқық қызметің мазмұнын кеңінен ашу көзделінеді.

РЕЗЮМЕ
Правовая система по своему содержанию шире, богаче, сложнее. Настоящая статья отражает самый общий уровень правовой системы - правовые идеи,(правосознание), правовую деятельность (правоотношения), правовые институты (правовые нормы).

ӘОК 391.9

(Алматы қ,. Қазмемқызпи)

Қазақстан бейнелеу өнері – басқа елдермен салыстырғанда жас өнер. Сондықтан оның теориялық және практикалық негіздерінде игерілмеген көптеген тың проблемалар баршылық. Осы жағдайда көптеген суретшілер өздері үшін соны тақырып, колорит, пластика, қолтаңба тапқандай болды. Көркемөнер мен мифологияға, фольклорға бай халқымыздың мәдени мұрасы, философиялық ой түйіндеулері, дүниетанымдық түсініктері суретшілер үшін әрі тың, әрі сарқылмас мол қазына еді.

“Бейнелеу өнері” деген түсінік атауының өзі білдіріп тұрғандай ол затты, тұлғаны, табиғатты “бейнелеу” деген сөзден пайда болған.

Жалпы айтқанда бейнелеу өнерінің өткеніне зер салып, қазіргі таңдағы көрінісіне талдау жасасақ және оның болашағына көз жүгіртер болсақ, бейнелеу өнері жөнінде қалыптасқан өзіміз білетін классикалық пікір мен қазақтың дәстүрлі шығармашылығы және осы шығармашылық негізінде пайда болған дәстүрлі халық өнері туындыларының өзіндік табиғатын, бейнелеу өнері мен дәстүрлі өнер арасындығы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды, олардың өз ара әсері мен жүйелі даму заңдылықтарын ескеруіміз керек.

Қазақ даласында он саусағынан өнер тамған аталарымыз бен аналарымыздың көркемдік мұрасы атадан балаға мирас ретінде жалғасып отырды. “Затты жасап шығару өнерінің ұрпақтан ұрпаққа жалғасуы, заттың өзін қалдырғаннан гөрі маңыздырақ”, - деген тұжырым өте дұрыс айтылған. Себебі бұрынғы ұсталардың зергерлердің, тоқымашылардың көркемдік іс-әрекетін, материалмен жұмыс істеу әдісін меңгеру және әсемдікпен, сұлулықпен байланысты бұйымдардағы көркем образды шешімдерді түйсіне білу, оны кәсіби өнер ретінде тану және “реалистік” өнермен тең деңгейде қарастыру, бейнелеу өнерімен салыстыра отырып, дәстүрлі шығармашылықтың өзіндік сипаттық ерекшеліктерін ашу қолөнерінің көркем-кәсіби мүмкіндіктері ою-өрнектің тарихи маңыздылығында болып табылады.

Ою-өрнектің тарихына тоқталатын болсақ, Египетте ою салуда, оның жиегін әр түрлі заттарда жуан немесе тереңдетілген сызықтармен жүргізген. Грецияда заттың негізгі формасын ою-өрнекпен ерекшелік қасиетін көрсете отырып, жалпы тұтастық заңдылықты қолданып, үлгі ретінде қалдырған. Римляндар гректердің ою-өрнегін көшіре отырып, пайдалы жағына ден қойып көңіл бөлген. Өмірдегі сымбаттылықтан гөрі практикалық жағына көп көңіл бөліп, комфорт пен байлықты көрсетуде кеңінен қолданған. Қытайда ою-өрнек арқылы сәулет өнерін дамытуды мақсат етіп қойған. Сонымен қатар, ою-өрнектер өнеркәсіпте қолданылып, натуралистік мотивте, нақтыланған живописьте жазылған, ал жапондықтар ою-өрнегі геометриялық негізде, сызықтық комбинацияда берілген. Сонымен, қытай мен жапондықтар өмірге фарфор ыдыстарын эмальдік живописьте әшекейлеуді ендірді. Индия өнершілері бір түрлі инкрустацияны енгізіп, ою-өрнектерді күміс немесе алтын фольгалардан жасаған. Персиялықтар монументалды құрылыста ою-өрнектерді қолдануды ендірген. Барлық ою-өрнек сюжеттері өсімдіктер, фауна, жануар т.б. құрастырылып, табиғатпен тілдесе, оған жақын бейнелеген. Қазақтардың өрнегіне тән ерекшелік көрінісін береді, ол сызықтар мен иректер және оның тегіс етіп салынып боялуында.

Ол үшін біз бір жағынан бейнелеу өнерінің өрбу аумағын қамтитын заңдылықтарына назар аударамыз. Оның реализм шеңберіндегі көріністері мен даму тарихында орын алған көркемдік, стильдік, жалпыхалықтық сипаттағы бет-бейнесін анықтап алуға тиіспіз.

Әр халықтың жас ұрпақты тәрбиелеудегі өзіне тән ерекше мәдени мұралары бар. Ал қазақ халқының мәдени мұраларының бірі сәндік-қолданбалы өнері әлеуметтік-экономикалық сатыдан өтіп, сәндік-қолданбалы өнерінің небір ғажайып үлгілерін қалдырған.

Қазақ халқы – рухани зор байлықтың мұрагері. Ол өзінің өрісі биік, сән-сапалы өскелең мәдениетіне бір күнде, бір ғасырда жеткен жоқ. Қазіргі кезге дейін жеткен тас бетіндегі суреттер, тас мүсіндер, сәулет мұралары, қолөнер туындылары өздік стильде айрықша орын алды.

Дегенмен адамдардың өзін қоршаған ортаны танып, табиғат заңдылықтарының сұлулығын симметрия, ырғақта байқап, оны ою-өрнекке айналдырып, өзінің сана-сезімінің қандай дәрежеге көтерілгенін байқатады.

Демек, тарихтың тереңінен шым-шымдап сыр тартатын осындай туындыларынан оқушыларға эстетикалық тәрбие беретін болашақ мұғалімдердің рухани сезімін оятып, қазақ халқының дүние танымдық мұрасының молдығын байқатамыз. Сонымен қатар, сәндік-қолданбалы өнерін пайдалануға студенттерді даярлауда ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы сәндік-қолданбалы өнерінің ұлттық дәстүрде дамығандығымен кеңінен таныстырамыз.

М.М.Мұқанов қазақтың сәндік-қолданбалы өнері және ою-өрнектердің тарихи түп тамыры, эстетикалық мәні және маңызы, символикасы, қолданылуы мен бейнеленуі, жасалу әдіс-тәсілдері, классификациясы жөнінде көп қарастырған. Ө.Жәнібеков символдар туралы мәліметтер беріп, қол өнер туындыларына сипаттама берген. С.Қасиманов ұлттық қол өнерінің мүйіз өңдеу, өрнек тоқу, арқан, жіп есу, қайыс өру түрлерінің өздік ерекшеліктеріне тоқталып, ою-өрнек түрлеріне де ерекше көңіл бөліп, оның 200-ге жуық түрін атап, белгілі атауларға кеңінен тоқталады. Қазақтың ою-өрнек үлгілерінің мазмұнына, мағынасына қарай топтап жіктейді. Кейбір ою-өрнектерге байланысты аңыз, әңгімелер туралы айта келіп тәрбиелік мәнінен құнды мағлұматтар береді. А.Касимов «ұлттық сәндік-қолданбалы өнер» деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру, тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты шығармашылық өнер жиынтығын айтады.

Бейнелеу өнерінде эстетикалық тәрбие адамды дүниедегі әсемдік атаулыны бағалап, қастерлей білуге үйретеді. Сәндік-қолданбалы өнер туындыларының және ою-өрнек, символдардың тәрбиедегі мәнділік маңызын талдап, танып білуге баулиды. Өздік көзқарастарын қалыптастыруға бағыт, бағдар береді. Эстетикалық тәрбиенің бірі-эстетикалық сезімді және эмоционалды қабылдауды тәрбиелейді, өмірдегі, өнердегі сұлулықты сезу, көріп қабылдау адамдарда да әр түрлі болады. Сондықтан болашақ мұғалімдерге сәндік-қолданбалы өнерін оқушыларға эстетикалық тәрбие беруде пайдалануды дұрыс жолдармен жүргізуі үшін, оны тұтас педагогикалық процестің бір саласы негізінде жүйелі тұрғыда игерту керек. Студент оқушы емес, оқушы әр ою-өрнекті сезініп қабылдап, оның суретін салу үшін, әуелі не бір сызық түрлерін меңгеруі қажет. Солай белгілі сатыда жайдан күрделі қағидаларға сүйене отырып, материалдар игертіледі. Ал студент болса сәндік-қолданбалы өнерінен теориялық негізде білім алып, практикалық тұрғыдан игеріп, келешекте өзінің қоғамға үлес қосу барысында кеңінен қолдануды мақсат етіп қою керек. Негізінде баланың 5-9-10 жасқа дейін қызығушылығы артып, бәрін білсем деп талпынса, ал одан кейінгі жаста салған суреті дұрыс болмай, шимай-шатпақ болып жатса, ол бала әрі қарай сурет салуды тоқтатады. Өйткені есі кірген балаға шимай-шатпақ сурет салу ерсі болып көрінуі мүмкін. Содан барып балада еліктегіш қасиет пайда болды. Осылайша эстетикалық тұрғыдан баланың дамуы тежеледі.

Сәндік-қолданбалы өнер халық творчествасымен тығыз байланысты. Мұндай өнер туындыларына: жиһаз, кілемдер, ыдыс-аяқтар, киім-кешектер, тұрмыстық заттар және ойыншықтар т.б. жатады. Әрбір бейнелеу өнерінің түрлерінің өзіне тән ерекшеліктері мен стильдері болғандықтан, олар бірнеше бөліктерге бөлініп отырады. Ол бөліктер жанр деп аталады. Енді жоғарыда айтылған тіршілік өнері мен көркем өнерін жанрларға бөліп қарастырамыз.

Сәндік қолданбалы өнер деп тек қана практикалық жағынан емес, эстетикалық мәні жағынан да маңызды дайындалған және көркем жасалған өндірістік немесе қолөнер арқылы өмірге келген көркем туынды-жасауларды айтады. Сәндік қолданбалы өнер заттары көбіне ұлттық сызбалармен көзге түседі. Осы арқылы біз халқымыздың ерекшелігін көре аламыз.

Қазақ ою-өрнектерінде жан-жануарлар өрнегі, ғарыштық өрнек, өсімдіктер өрнегі және геометриялық өрнектер айқын көрініп тұрады. Бұл өрнектер бір-бірімен қиысып, жарасымды үйлесіп жатады. Мысалы, өрмекші өрнегінің элементтері геометриялық өрнекке ұқсайды.

Жануарлар өрнегі де қазақ ою-өрнектері арасында кең тараған. Бұл дөңгелек шеңбер сызықтар емес, жалғыз мүйізге ұқсас қошқармүйіз атымен аталған ою-өрнектерді құрайтын мүйіз, қос мүйіз, сынық мүйіз, сонымен қатар жануарлардың әрбір мүшелерін: табан, түйе, мойын, құсқанат мойын, қаз мойын және т.б. ою-өрнек атауларын атауға болады.

Қазақстан ерте дәуірдегі бейнелеу, сән және қосалқы өнері оқшау сипаттағы өнер туындылары болып табылады.

Көп ұлтты Қазақстан үшін қазақ халқының аса құнды сәндік, көркемдік мұралары талантты шеберлер қолынан шыққан көркемөнер шығармасы ғана емес, сонымен қатар халық өнерін одан әрі қарай зерделеп, өнерді оқып үйренуге қажетті материал ретінде қазіргі заманғы, қоғам талабына сай дамыту үшін кеңінен пайдалануға жол ашады.

Халықтың қолданбалы өнерінен үйренеріміз көп, ол әмбебап, өзіндік ерекше қасиетке ие өнер. Бұл қасиетті қазақ өнерімен таныс емес шетелдіктер де бір қарағанда түсініп, бағалайды. Халық өнерінде графикалық, сәндік өнердің сызықтық, түстік шешімдері және бейнелеудің жазықтықта орналасуының орынды мысалдары көрініс тапқан.

Қазақтың халықтық қолөнерінде әрбір қазақ қызы, әйелі өзінің тұрған үйін, яғни киіз үйді безендіре білген. Олардың шебер де қамқор қолынан киіз басу, кілем тоқу, құрақ көрпе-төсек, қоржын мен ыдыс-аяқ қаптары, құрақ жастықтар және тағы басқа жасау келеді.

Қазақтың ою-өрнектерінің түрлері мен атауларына назар аударсақ, әр ою-өрнектің қолдану аясы, орны бар екенін аңғарамыз, әр оюдың өз мағынасы, өз бастауы бар екенін көреміз.

Осы ою-өрнектерге нәр беріп, мағынасын анықтауға түстердің де орны ерекше. Бұл бояулардың қызметі ерекше, олар-шебердің биік талғамынан пайда болып, жоғарғы талапқа ие болып, ұлттық талғамға ие болған өнер туындалары.

Сонда кімде-кім қазақ ою-өрнектерінің мағынасын білгісі келсе, осы бояулардың шартты белгілерін білуі керек.

Мысалы, көк түсті - аспандағы ғарыш әлемін білдірсе, кейде су мен мұздың ұғымын береді. Ақ түсті – адалдықты, пәктікті, қуанышты білдірген, ал қызыл түсі – от пен күн белгісін берсе, жасыл түсі – көктемді, жастықты білдірген, кейде береке мен молшылықтың ұғымын аңғартады. Сары түсі – от пен күннің жылуын берсе, кейде данышпандық ұғымын білдірген.

Бабалар ойын, аналар сырын түсіну үшін жас ұрпақ өз ұлтының бай мұраларын қорғап, өздері әрі қарай жалғастыра бермек.

Жалпы адамзатқа ортақ ойлар, белгілер, таңбалар, ортақ шартты ұғымдар бар. Адам баласы өзін қоршаған ортаны түсіну үшін, әр заманда осы шартты белгілер көбейе берген, олардың бәрі де айналадағы құбылыстарды танып, білуге көмектескен.

Мысалы, шеңбер бір нәрсенің сыртқы пішіні, дөңгелек Күн мен Ай – түн мен күн, өмір мен өлімді, жарық пен көлеңкені, ыстық пен суықты, жақсы мен жаманды білдіреді.

Тамшы белгісі – суды, дәнді, жапырақты білдірсе, тор белгісі – егін алқабы мен абақтыны меңзейді.

Құйын, иірім – дауыл-дүлей күшті білдірсе, ромб – табыс пен лауазымды аңғартады.

Қосу белгісі – адам пішінінен хабар берсе, кейде бағытты меңзейді. Осы қосу белгісі Хуан тайпасының көсемі Аттиланың (Еділдің) туынды да болған екен. Ол Рим империясын күйреткен соң, І ғасырда пайда болған Христиан дінінің таңбасына айналған. Тек қана төменгі жағын созып өзгерткен екен.

Нүкте - әр нәрсенің бастауы, тегі, төркіні. Мысалы, алғашқы қадам адымнан басталады, су бастауы – бұлақ болса, өмір мен өлімде осыны аңғартады. Өмір – қозғалыстың белгісі болса, өлім тоқырау.

Тік сызық - өсіп тұрған ағаш, тік тұрған адам, олар өседі, құлайды, шаршайды. Бұл самғауды білдіреді.

Көлбеу сызық – шаршау, жату, құлауды меңзейді.

Ирек сызық – қарама-қарсы күштердің кездесуі, өзен жағалауы, араның жүзі т.с.с.

Толқын – қозғалысты, тазалықты, ішкі күштің буырқанған күші ретінде берілсе, кейде судың тынысы, демі ретінде де танылады.

Үш бұрыш – тау белгісі, көтерілу, биікке шығу, төмен түсу.

Ерте кезде қазақ жерін мекедеген әр басқару аймақтарында ою-өрнектер түрлері әр кезде әр түрлі дамыды. Мысалы, оңтүстіктік елдерде - өсімдік оюлары орын алса, орта жүзде – “қошқар мүйіз”, “түйенің ізі” деген оюлар көп кездессе, батыс өлкелерде “сыңар мүйіз”, “сынық мүйіз”, “өрмекші”, “құмырсқа” оюлары ерекше орын алған.

Әр аймақтың шеберлерінің өз қол таңбалары болған, ол ру белгісімен анықталған.

Қазақ ою-өрнектері би өнеріндегі қимыл-қозғалыстарда да жиі кездескен. Мысалы, қол мен аяқ қозғалысы арқылы қошқар мүйіз бен гүлді аңғартса, би қозғалысында толқын мен су белгілері де көрініс тапқан.

Қазақтың ою-өрнектері батырлар жыры мен дастандары сияқты немесе “Ақжелең күйі” тәрізді әр шебердің өнер лабораториясында көбейіп, терең мазмұнға, ұлттық мақтанышқа айналғанын аңғарамыз.

Ою-өрнектеп жазылған шеберлердің хатын ұрпаққа үйретіп отыру үшін, үкімет тарапынан қолдау тауып, ұлт тілегі, бүгінгі күн талабы орындалар деп сенеміз.

Ғалымдардың айтуы бойынша жеке адамдардың ғана емес, әр халықтың жасы да болады екен. Мысалы, орыс халқы қазір 60 жаста болса, қазақ елінің жасы 25-те ғана көрінеді.

Сонда біздің халықтың болашағы әлі алда екенін байқаймыз. Сонда үшінші мыңжылдық қазақ елінің толысар шағы, бүкіл адамзат мәдениеті мен ғылымына зор үлес қосады деп ойлаймыз.

Тағы да біз символдық белгілер, таңбалар туралы ой қозғалық.

Белгі, айғақ, таңба, ен таңба, елтаңба атауы адам баласының тарихына серік болып, айналасын қоршаған табиғат әлемін шартты түсіну үшін қажет болған. Символды белгілерге ден қою арқылы ғылыми зерттеулер жеке адамнан бастап жеке қауымға дейін, жеке ұлттан бастап, мемлекетке дейін әрбір тарихи кезеңдердегі таным-түсінікті, наным-сенімді, талғам-талапты анықтайды.

Символдық белгілер ғарыш ғасырында да, тіпті ХХІ ғасырдағы компьютер заманында да адам қоғамына қызметін көрсете бермекші.

Жол тәртібінің ережелерінің шартты белгілерінен бастап, мемлекеттік елтаңбасына дейін адамдардың таным-түсінігіне, талғам-талабына әлі де жауап беріп, әлемдік қозғалыс пен қоғамдық өзгерістерге өз қызметін көрсетіп келеді.

Міне, осындай таңбаларды көне түркі елінен бастап, олардың бүгінгі ел жалаулары мен таңбаларынан көруге болады.

Қорыта айтқанда, ою-өрнек – ежелден келе жатқан халықтық өнердің бір түрі. Оның шығу тарихы тереңде. Ал сюжеттік мазмұны мен түрлері атаулары, мағыналары әр дәуірдің тыныс-тіршілігіне, тұрмыс салтына орай өзгеріп, дамып, жетіліп отырған. Бүгінгі күні халқымыздың ою-өрнегі қайта түлеп бай мазмұн мен жаңа түр тауып, материалдық және рухани қазынамызға айналып отыр.