К. С. Ислям латын тілі мемлекеттік тілде оқитын студенттерге арналған оқулық
жүктеу/скачать 0.95 Mb.
|
|
Жаттығулар 1. Төмендегі бірінші жақ жекеше түрде тұрған етістіктердің инфинитивін құрыңыз: Amo, numero, narro, orno, scribo, accuso, audīo, clamo, docēo, duco, dormīo, condo, credo, do, debēo, dico, erro, finīo, habēo, laudo, laboro, lego, mitto, monstro, movēo, timēo, valēo, vidēo, vinco, sentīo, servīo, tenēo, venīo. 2. Төмендегі етістіктердің формасын анықтап, қазақшаға аударыңыз, І жақ жекеше түрін және ІІІ жақ көпше түрін құрыңыз: Amāmus, condĭt, laudās, laborānt, legunt, mittĭs, credĭs, dat, debēnt, dicunt, docēnt, ducĭmus, dormīre, errāt, finīmus, habētis, numerānt, narrāmus, ornātis, scribĕre, sentīunt, servīs, tenēo, timēs, valēre, vidēo, vincĭt, venīre, accusāre, monstro, movēt, audītis, clamānt. 3. Аударыңыз: 1. Narrāmus. 2. Audīunt. 3. Quid narras? 4. Cur male audis? 5. Quid agĭtis? 6. Latīne legĭmus. 7. Quid agunt? 8. Latīne legunt et scribunt. 9. Latīne multum legĕre et scribĕre debētis. 10. Latīne multum legĭtis et scribĭtis. 11. Saepe Latīne lego. 12. Semper bene laborāmus. 13. Cur taces? 14. Tacēre non debes. 15. Non tacēmus, sed dicĭmus. 16. Quid agis? – Lectum venio. 17. Quid agunt? – Spectātum veniunt. 18. Quid agit? - Dormitum venit. 19. Interdiu laborāre, noctu dormīre. 20. Dum docēmus, discĭmus. 21. Dum spiro, spero. 22. Cum tacent clamant. 23. Vivĕre est cogitāre. 3. Оқып аударыңыз, өзіңіз және досыңыз жөнінде мағлұмат беріңіз: Tullia puella Romāna est. Terentia matrōna Romāna est. Terentia mater Tulliae est. Iulia filia Aemiliae est. Iulia Tuliae amīca est. Terentia Syram vocat: “Syra! Tulliae tunicam novam da!” “Quo propĕras, Tullia?” – Syra rogat. “In silvam cum amīca propĕro”, - respondent Tullia. 4. Торды толтырыңыз:
Сөздік 1. сur – неге? 2. male – жаман; 3. quid – не? 4. quis – кім? 5. quo – қайда? 6. bene – жақсы; 7. saepe – жиі; 8. semper- ылғи; 9. Latīne – латынша; 10. multum – көп; 11. noctu – түнде; 12. discĕre – оқып үйрену; 13. da – бер; 14. propĕras - асығып барасың; 15. rogat - сұрайды; 16. respondent - жауап берді; 17. quo propĕras? - қайда барасың? 18. quo-cum propĕras? - кіммен барасың? 19. cum amica - досыммен; 20. cum – ablativus-ты қажет ететін предлог, қазақ тілінде -мен, -пен, -бен, -тен жалғауларына сәйкес келеді; 20. –que = et – және; 21. quando? – қашан? 22. quomodo? - қайтіп? қалай? 23. unde? – қайдан? 24. quibus auxilius? - кімнің көмегімен? De Graecia et Italia Multae terae in Europe sunt. Graecia et Italia sunt antīquae terrae Eurōpae in paeninsŭlis sitae. In charta Eurōpae videmus Italiam calĭgae formam habēre. Notum est haud procul ab Italia Siciliam et Sardiniam, insulas magnas sitas esse multasque alias insŭlas et magnas et parvas inter oras Graeciae et Asiae iacēre. Magnam gloriam poētae Graeciae et Italiae fabŭlis suis capiunt. A primā infantiā scimus Graeciam et Italiam patriam litterārum Europae esse. Etiam nunc libenter fabŭlas poetarum Graeciae et Italiae legĭmus magnamque laetitiam capĭmus. -IO–ға аяқталатын IIІ жіктік топтағы етістіктер Жоғарыда көрсетілгендей IV жіктік топтағы етістіктердің Praesens Indicativi Activi формасында І жақ жекеше түрінде жіктік жалғауы –io, ал инфинитиві -īre, мысалы : audio, audīre. Латын тілінде осыған ұқсас жиі кездесіп, қолданылатын тағы бір топ етістіктер бар. Олардың да Praesens Indicativi Activi формасында І жақ жекеше түрінде жіктік жалғауы –io, бірақ инфинитиві -ĕre, IІІ жіктік топтағы етістіктердікіндей. Бұл етістіктерді –io –ға аяқталатын IIІ жіктік топтағы етістіктер деп атайды. Ерекшелігі IV жіктік топтағы етістіктердің инфект түбірі -ī-қа (ұзаққа) аяқталса, IІІ жіктік топтағы етістіктердің инфект түбірі – ĭ-ға (қысқаға) аяқталады. Бұл IІІ жіктік топтағы етістіктердің оқылуында да өзгеріс бар, себебі көбуынды формаларда екпін үшінші буынға түседі, IІІ жіктік топтағы етістіктердікіндей. Бұл топта жиі кездесетін етістіктер: capio,cēpi, captum, capĕre алу; facio, fēci, factum, facĕre істеу; fugio, fugi, fugĭtum, fugĕre жүгіру, қашу; io, ieci, iactum, iacĕre тастау, қалдыру; nspicio, conspexi, conspectum, conspicĕre шолу, қарау Сapio, cēpi, captum, capĕre (алу) етістігінің Praesens Indicativi Activi формасында жіктелуі
ІІ септеуге жататын зат есімдер Екінші септеуге Nom.Sing.–us, -ius, -er, -ir –ге, ал Gen.Sing. –i -ға аяқталатын мужской родта тұрған және Nom.Sing. –um –ға, ал Gen.Sing. –i аяқталатын средний родта тұрған зат есімдер жатады. Мысалы: amicus, i m дос; puer, pueri m ер бала; ager, agri m дала ; vir, viri m адам, ер адам ; verbum, i n сөз.
Ескерту (N.B.) Екінші септеудің ерекшелігі: Nom.Sing.–us-қа аяқталатын мужской родтағы зат есімдердің Voc. Sing. – ĕ аяқталады, ал Nom.Sing.–іus-қа аяқталатын мужской родтағы зат есімдердің Voc. Sing. – ĭ аяқталады. Средний родтағы зат есімдердің Nom. Pl, Acc. Pl, Voc. Pl түрлері – ă аяқталады. Бұл ерекшелік средний родтағы зат есімдердің барлық септеулеріне тән. ІІ септеуге жататын зат есімдердің морфологиялық белгілері Латын тілінің ІІ септеуге жататын зат есімдері зат есімнен, супиннен және етістіктен жасалады. 1. Зат есімдерге –arius формантын жалғау арқылы мамандықты белгілейтін мужской родтағы зат есімдер пайда болады. Мысалы: teberna, ae f дүкен – tebernarius, ii m дүкен сатушысы sica, ae f қанжар – sicarius, ii m кісі өлтіруші argentum, i n күміс, ақша – argentarius, ii m ақша айырбастаушы 2. Зат есімдерге -arium формантын жалғау арқылы средний родтағы зат есімдер пайда болады. Мысалы: tabula, ae f тақтайша – tabularium, ii n мұражай aes, aeris n мыс, ақша – aerarium, ii n қазына 3. Супинге -(t)orium, -(s)orium форманттарын жалғау арқылы мекен-жайды көрсететін зат есімдер жасалады. Мысалы: audīre тыңдау – auditorium, ii n аудитория, сынып, класс 4. Етістіктің инфект түбіріне -mentum форманттарын жалғау арқылы средний родтағы зат есімдер жасалады. Мысалы: instruĕre орналастыру – instrumentum, ii n құрал ornāre әшекейлеу – ornamentum, i n әшекей arguĕre дәлелдеу – argumentum, ii n дәлелдеме 5. Етістіктің инфект түбіріне -ium формантын жалғау арқылы средний родтағы қимылды, көңіл-күйді білдіретін зат есімдер жасалады. Мысалы: studĕre ұмтылу, оқып-үйрену – studium, ii n ұмтылыс, сабақ gaudēre қуану – gaudium, ii n қуаныш Жаттығулар 1. Төмендегі зат есімдердің септік формаларын анықтап, жекеше түрінің атау және ілік септіктерін құрыңыз: Libros, linguam, campum, causam, agricŏlas, agros, magistras, magistrum, magistros, pecuniārum, natūrae, filias, patriis, memorias, fabŭlis, locum, bella, agris, amīcos, amīcas, pueris, verbum, gratias, consiliōrum 2. Оқыңыз: 1. Magistra puellis fabŭlam narrat. 2. Laborāre debēmus. 3. Quid times? 4. Si vales, bene est, ego valeo. 5. Etiam bestia memoriam habet. 6. Si narras, audīre debeo. 7. Si dormī mus, nihil audīmus. 8. Si magistra narrat, audīre debētis. 9. Stellae et luna nautis viam monstrant. 10. Puellae statuam rosis ornant. 11. Quis aut in victoria, aut in fuga copias numĕrat? 12. Puella jam littĕris studet. 13. Patriam amāre et defendĕre debēmus. 14. Pro patriā pugnāmus. 15. Luna et stellae noctu terram illustrant. 16. Luna saepe figūram littĕrae C habet. 17. Non semper lunam vidēmus: umbra terrae interdum obscūrat lunam. 18. Diāna est dea silvārum, praeterea dea lunae est. 19. Diāna sagittas habet. 20. Sagittis Diāna bestias silvārum necat. 21. Minerva est dea pugnārum et item littĕras amat. 22. Minerva hastā pugnat. 23. In Graeciā et in Italiā vides statuas Minervae et Diānae. 3. Аударыңыз: 1. Оқушылар мектепте оқиды. 2. Ұқыптылық оқушыларды көркейтеді. 3. Шөптер мен өсімдіктер далаларда өседі. 4. Қабырғалар мен жыра қаланы қоршап тұр. 5. Қабырғалар емес ер адамдар қалаларды қорғайтын. 6. Сақтардың садақтары, қылыштары және қалқандары бар. 7. Күміс пен алтын металлдар. 8. Қақпалар алдында – соғыс. 9. Жерөңдеушілер даланы өңдейді және қалаға астық жеткізеді. 10. Хатта әрі қуаныш, әрі жұбаныш. Сөздік 1. Gladius, i m – қылыш; 2. liberi, ōrum m –балалар; 3. mundus, i m– бейбітшілік; 4. murus, i m – қабырға; 5. oculus, i m – көз; 6. argentum, i n- күміс; 7.aurum, i n–алтын; 8. arma, ōrum n – қару; 9. domicilium, i n – үй; 10. frumentum, i n – азық-түлік; 11. metallum, i n – металл; 12. oppidum, i n– қала; 13. periculum, i n– қатер; 14. vesper, i m– кеш; 15. praesidium, i n – қорғаныс; 16. praemium, i n – сыйлық; 17. templum, i n – храм; 18. scutum, i n – қалқан; 19. gaudium, i n – қуаныш; 20. solatium, i n– жұбаныш; 21. imperium, i n– бұйрық; 22. signum, i n– белгі; 23. fatum, i n –тағдыр; 24. instrumentum, i n– құрал; 25. discipulus, i m–оқушы; 26. diligentia, ae f –ұқыптылық; 27. fossa, ae f –жыра; 28. Scythus, i m– сақ; 29. colo, ĕre –жер өңдеу; 30. disco, ĕre – үйрету; 31. cresco, ĕre – өсіру; 32. cingo, ĕre –айнала қоршау; 33. praebeo, ēre – жеткізу; 34. institutum, i n –мекеме; 36. nihil –ештеңе 37. e, ex ( c. abl.)- дан, -ден, -тан, -тен; 38. aro – жер жырту; 39. colo – жер өңдеу; 40. uva, ae f – жүзім; 41. de ( c. abl.)- жөнінде, туралы; 42. auxilium, i n – көмек; 43. castra, ōrum n - лагерь; 44. inimicus, i m -жау; 45. officium, i n-міндет De Siciliā antiquā Sicilia est magna insŭla Eurōpae, inter Italiam et Africam sita. Incŏlae Siciliae agricŏlae et nautae sunt. Agricŏlae arant et colunt terram, nautae navĭgant. Sicilia uvis clara est. In oris Siciliae multae coloniae Graeciae sunt. Non procul ab orā Siciliae est Aetna. I-IV жіктік топтағы етістіктердің Praesens Indicativi Passivi формасында жіктелуі Жоғарыда аталып өткендей, етістіктің істеушіге (субъектіге) және істелетін затқа (объектіге) қатысына байланысты мағналық және тұлғалық жағынан құбылуын (өзгеруін) етіс дейміз. Істі кімнің істегендігі көрсетілмей, не істелгендігі көрсетілген етістіктің түрі ырықсыз етіс (Passivi) деп аталады. Қазақ тілінде ырықсыз етіс –л, -ыл, -іл жұрнақтары, кейде –н, -ын, -ін жұрнақтары арқылы сабақты етістіктен ғана жасалады. Мысалы: кітап оқылды, хат жазылды, киім киілді, бөлме тазаланды. Ал латын тілінде ырықсыз етіс яғни етістіктердің Praesens Indicativi Passivi формасы инфект түбіріне келесі жіктік жалғауын жалғау арқылы жасалады:
а) бұл жалғаулар Activi формасындағыдай І, ІІ, ІV жіктік тобындағы етістіктердің түбіріне тікелей жалғанады, тек қана ІV жіктік топтағы етістіктердің 3 жақ көпше түрінде түбір мен жалғауды -u жұрнағы байланыстырады; б) ал жалғаулар ІІІ жіктік топтағы етістіктердің түбіріне тікелей жалғанбайды, арнайы ереже бойынша жұрнақ арқылы жалғанады яғни m, s, t әріптері ĭ жұрнағы арқылы, r әрпі ĕ жұрнағы арқылы, nt әріптері u жұрнағы арқылы байланысады. I жіктік топтағы етістіктердің Praesens Indicativi Passivi формасында жіктелуі
II жіктік топтағы етістіктердің Praesens Indicativi Passivi формасында жіктелуі
IIІ жіктік топтағы етістіктердің Praesens Indicativi Passivi формасында жіктелуі
IV жіктік топтағы етістіктердің Praesens Indicativi Passivi формасында жіктелуі
2.4 Activi және Passivi конструкциялары Activi конструкцияcын қолданғанда баяндауыш негізгі етісте (действительный залогта) қолданылады да, істің бастауышпен, тұрлаулы мүшемен, орындалып тұрғанын көрсетеді: Rivus hortum cingit. Бұлақ бақты қоршап тұр. Discipŭlus librum legit. Оқушы кітап оқиды. Librum lego. Мен кітап оқимын. Passivi конструкциясын қолданғанда баяндауыш ырықсыз етісте (страдательный залогта) қолданылады да, істің тұрлаусыз мүшемен, орындалып тұрғанын көрсетеді. Ескеретіні жанама толықтауыш (косвенное дополнение) жансыз зат есім (неодушевленное) түрінде берілсе онда бұл толықтауыш аблятивте қолданылады, оны ablatīvus instrumenti (аблатив құрал) деп атайды: Hortus rivō cingĭtur. Бақ бұлақпен қоршалған Ал егер жанама толықтауыш (косвенное дополнение) жанды зат есім немесе есімдік түрінде берілсе онда бұл толықтауыш a (ab) предлогымен тұрған аблятивте қолданылады, оны ablatīvus auctoris (орындаушының аблативі ) деп атайды: Liber a discipŭlo legĭtur. Кітап оқушымен оқылады. Liber a me legĭtur. Кітап менімен оқылады. Ағылшын тілінде орындаушы зат болса with предлогын, ал орындаушы адам болса by предлогын қолданады жүктеу/скачать 0.95 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||