Кафедра: Стоматология Топ: стр-105 Қазақ тілі пәні бойынша презинтация Практикалық сабақтың тақырыбы

Грамматика: Күрделі атаулардың тәуелденуі, 
жіктелуі, септелуі

Зат есім - заттың, ұғымының атын білдіретін сөз табы. Кім? (адам, мамандық, 
туыстық атаулар) не? кімдер? нелер? сұрақатырна жауап береді

«
Етістіктер


Қимыл затқа, 

Күрделі сөз – екі немесе одан да көп сөзден құралып, бір 
екпінмен айтылатын бір тұтас лексикалық мағына беретін 
сөздер. Мысалы: Бүгін (бұл күн), шекара, он алты, қызыл 
ала, т.б.
Күрделі сөздердің басты ерекшеліктері:
❑
Күрделі сөз кемінде екі сөздің бірігуінен, тіркесуінен, 
қосарлануынан, қысқаруынан жасалады;
❑
Күрделі сөз жасайтын сыңарлар мағыналық жағынан да, 
құрылымдық жағынан да, синтаксистік жағынан да 
тұтасып, бір ғана ұғымның атауын білдіреді;
❑
Күрделі сөздің құрылымдық тұтастығы бұзылмайды, 
оның сыңарларының арасына сыналап басқа бір сөз 
кіргізуге және олардың орнын ауыстыруға да болмайды.

Күрделі сөздер бірнеше топқа бөлінеді:

Біріккен сөз – сыңарлары дыбыстық құрамын сақтай отырып, бір мағынаға 
ие болатын сөздер. Мысалы: аққұтан, Темірқазық, киікоты, ханталапай, т.б. 
Біріккен сөздер әрқашан бірге жазылады: кәсіпорын, ақкөгершін, бұзаубас, 
т.б.
Біріккен сөз екі түрлі болады:
1) кіріккен сөздер;
2) біріккен сөздер.
Кіріккен сөз 
– сыңарлары дыбыстық өзгеріске түсіп, біртұтас лексикалық 
мағына беретін сөздер. Мысалы, қол+қап = қолғап, ендігіден+әрі = ендігәрі, 
сегіз+он = сексен, бұл+жыл = биыл, алып+бар = апар, тұрып+кел = түрегел, 
ащы+тас = ашудас, жаздың+күні = жаздыгүні, Орнын+басар = Орынбасар, 
Өмірі ұзақ = Өмірзақ, солай етіп = сөйтіп, т.б.
Түбір тұлғасы дыбыстық өзгеріске ұшыраған біріккен сөздер дәстүр бойынша 
бірге жазылады: күздігүні, қолғанат, бүгін, қонақасы, т.б.
Қос сөздер екі сөздің қосарлануынан не бір сөздің қайталануынан 
жасалады. Қос сөздің екі түрі бар: 1) қайталама қос сөздер; 2) қосарлама 
қос сөздер.
Қайталама қос сөздер бір сөздің қайталануынан жасалады: жиі- жиі, әрең-
әрең, ойдым-ойдым, мая-мая, көзбе-көз, үйір-үйір, т.б.

Күрделі атауларды шартты түрде белгілі тәсілдермен қысқарту 
арқылы жасалған сөздер қысқарған сөздер деп аталады. 
Қысқарған сөздерді тіл білімінде аббревиатура деп атайды. 
Күрделі сөздер әртүрлі жолмен қысқарады:
1. Күрделі атаудың әр сөзінің бас әрпінен: ҚР, БҰҰ, ТМД, т.б.
2. Күрделі атаудың бірінші сөзінің алғашқы буыны және қалған 
сөздің басқы әрпінен: ҚазҰУ, ҚарМУ, ҚазҰПУ, т.б.
3. Күрделі атаудың әр сөзінің алғашқы буынынан: ауатком, 
колхоз, ұжымшар, т.б.
4. Күрделі атаудың алғашқы сөзінің бірінші буыны мен келесі
сөз түгел алынады: пединститут, медколледж, медбике, 
педпрактика, т.б.
5. Техника маркаларын көрсету үшін алынған шартты белгілер 
де қысқарған сөзге жатады: ТУ-104, ДТ- 54, ЯК-40, т.б.
6. Әртүрлі өлшем бірліктері: м (метр), кг (килограмм), ц 
(центнер), т.б.

1. Туған/жері де /сүйікті. /жердің/көрікті, /елі де
2. өскен /жерінде, / тамыры - / Ағаштың
Адамның /туған / жаны - /елінде. 
3.Ел іші - /бесік. /алтын
4. Туған жердің/ ыстық, /түні де /ыстық. /күні де 
5. жұмақ. / өз жері – /Әркімнің
6. Туған жердің / тәтті, / суы да
да /ыстық. /Топырағы
7. Жері/елі / байдың - /бай. 
8. Таза /болса /табиғат,/
болар/ адамзат./Аман 
9. Басқа жердің / артық. /жердің /отынан / түтіні /туған 
10. Е
л / қадірін / көрген / біледі,
Жер / жүрген / біледі. / қадірін

1.Туған жердің жері де көрікті, елі де сүйікті.
2. Ағаштың тамыры - өскен жерінде,
Адамның жаны - туған елінде.
3. Ел іші - алтын бесік.
4. Туған жердің күні де ыстық, түні де ыстық.
5. Әркімнің өз жері – жұмақ.
6. Туған жердің суы да тәтті.
Топырағы да ыстық.
7. Жері байдың - елі бай.
8. Таза болса табиғат, Аман болар адамзат.
9. Басқа жердің отынан туған жердің түтіні артық.
10. Е
л қадірін көрген біледі,
Жер қадірін жүрген біледі.


Дереккөздер:

https://massaget.kz/blogs/sayahat/28487/
 

https://infourok.ru/anday_krkem_tuan_lkem-513464.htm

https://bilimsite.kz/maqal_matel/9285-otan-tugan-zher-el-turaly-makal-
matelder.html

Назарларыңызға рақмет!