Казахстан республикасының Ғылым және білім министрлігі

12 ТАРАУ. МҰРАГЕРЛІК ҚҰҚЫҒЫ.

12.2. Өсиет бойынша мұрагерлік.

12.3. Заң бойынша мұрагерлік.

12.4. Мұрагерлік құқықты қабылдау.

12.5. Легаттар мен фидеикомистер.
12.1. Мұрагерлік құқығының түсінігі.

Мұрагерлік дегеніміз - қайтыс болған адамның мүлкі басқа адамдарға берілуі. Мемлекет құрылғаннан бастап мұрагерлік құқық пайда болған. Мұрагерлік – бұл жан-жақты мирасқорлық жасау. Демек, мұрагер мұрагерлікке тұрғанда барлық мұраны өзіне мирас етіп алады. Мұрагерліктің жан-жақтылығы сондай, мұраға байланысты құқық пен міндеттердің бәрі оған жатады, ол жөніңде мұраға ие болушы білмеуі мүмкін. Өлген адамнан қалған сингулярлық мирас белгілі бір адамға берілген құқық, легат немесе қарсылық жасау.

Рум құқықта заңды мұрагерлік (егер өсиет етілмесе, немесе етілсе, бірақ мойындалмаса, немесе мұрагер мирасты қабылдамаса) Румдық құқықтың ерекшелігі болып табылатын жағдай - жоғарыда көрсетілген мұраның бір бөлігі өсиет қағазы бойынша, ал екінші бөлігі Заң бойынша мұрагерге берілуі. Мұрагерлік процессінде ашық мұра және мұрагерлікке кіруді анықтау қажет. Мұра беруші қайтыс болған кезден бастап мұрагерлік ашылады. Мұрагерлік ашылған соң, белгілі адам мұраға ие болу құқығын алады. Бірақ, осы адамдар, мұра ашылар кезде, өлгеннен кейін, мұрагер қалған нәрсені, қарызын оған беруге міндетті.

Мұрагер бостандық алған кезде заң бойынша қалған мұраны алады. Ерекше атап өтетін жайт, бұрын өлген балаларының отбасында балалары мен немелері кезекті мұрагер болып есептеліп, мирасқа ие болатын. Құл да міндетті болатын, аманатқа жіберілетін, өсиет бойынша бостандыққа тағайындалатын.

Юстиниан бойынша мұрагерлік тәртібі оның новеллаларында көрсетілген.

Оларда бірінші класс мұрагерлері: ұлдары, қыздары, немелері т.т. Жақын дәрежедегілер қашық дәрежедегілерді ығыстырады. Мысалы, балалары болса, немерелер мұраға ие бола алмайды. Егер мұра беруші өлімі кезінде оның балалары, немелері аман болса, онда немерелері әке, шешесімен қалған аталарының мұрасына ие болады. Мұндай мұра иемдену түрін - мұра иемденудің таныстыру құқығы арқылы қолданылатын түрі.

Таныстыру құқығы арқылы орындалатын бұл иемденудің түрін мұрагерлік транемиссиямен шатыстыруға болмайды. Таныстыру құқығын иемденген мұрагерлік мұраны, оны қабылдауға үлгермеген әкесі не шешесімен емес, мұра қалдырушыдан қабылдайды.. Мұрагерлік транемиссиялы мұрагер өзіне мұра қалдырушыдан өмірі ұзағырақ болса, онда ол мұрагерлікке ие болады. Ал, егер мұра қалдырушыдан бұрынырақ өлсе, онда жаңағы мұраны иемденуге үлгермеген мұрагердің үлесі оның мұрагерлігіне қалады.

Алдында румдық құқық мұрагерлік транемиссияның қолдануына қарсы болды, құқық мұрагерліктің ашылу сәтінде мұрагерде пайда болған тек қатал жеке меншік секілді қарастырылған: сондықтан мұрасы иемденген мұра қалдырушы алмаған рум құқықтың дамуындағы соңғы дәрежесінде транемиссия жеңіске жетті, бірақ, біраз өзгертілген түрде қабылдау мерзімі жаңаландырылды (мұрагерліктің жазылуы, оның жазылған күннен басталған бір жыл мерзімінде ол мұрагерлікті қабылдаушы тұлғаға баяндауы қажет).

Екіншіден, туыстары (әке, шеше, ата, апа т.с.с.) және туған ағалары не қарындастары.

Егер жақын туыстары табылмаса, онда алыс туыстары табылады.

Аманатта тағайындалған мұрагер кей-кезде келесі мұрагерге қандай да бір әрекетті берген. Мүлікті қолдануына анықталған белгілеу бойынша. Егер мұрагер орындамаса әкімшілік шара қолданған.

Жақын туыстары.

Ежелгі дәуір өкім мүлігін өзінің шектеусіз құндылығымен қолданылды. Бөтен адамдарға және кез келген тұлғаларға жеткілікті мүлік берілуі. Мүмкін, жақын туыстар осыдан ешбір мүлік алмаған. Шектеулі мұра қалдыру бостандығы аманат міндетті түрде байланыс үлесі осымен пайда болады. Осынан аманат қалдыру тек қана құрылған шектеулі, оларды өзінің айналмай билік астындағы үндемеуін істемеу керек немесе олардың мұрасын бермеу. Осы сияқты құрылған бірнеше жақын туыстарды жеткіліксіз мұрагерді жай ғана көрсету емес, оларға тек керекті кішігірім мұра қалдырады. Егер аманат осыны орындамаса, онда мұрагер сотқа жолығуы мүмкін. Өлшем міндетті үлесте анықталса ¼ үлесі қандай да бір тұлға мұрагер заң бойынша алуы мүмкін. Аманат тіршілік етіп қандайда кешірімді себептерін толық күшімен сақтаған. Барлық тізімдерді Юстинианмен дәлелденген.

Римдік құқықта өсиет қағазы ретінде жеке тұлғаның кез келген жарғысы бола бермейді. Бұл қағазда мұраға ие болатын адам тағайындалған болуы қажет.

Классикалық құқық бойынша мұндай өсиет алдын ала болуы керек. Аманаттың негізгі бөлігінде мұрагер көрсетілмесе, мұндай қағаз ақиқат болмайды.

Аманат бір жақты мәміле болып, өсиетшінің ерігін білдіреді.

Өсиет өзінің шын мағнасына келесі жағдайда жетеді: мұрагер болып тағайындалған адам мұраны қабылдауға келіседі, өсиет шарт болып есептелмейді, өйткені ол қайтыс болған өсиетшінің ерігін білдіреді.

Өсиет қағазының нақғылығы туралы шарттар.

Өсиет қағазды жасау үшін қойылатын талаптар:

1) Арнайы қабілеттілік -Тesmamentifactio active.

Осындай қабылеттілік арнайы өсиет толтыру кезеңінде қолданалады.

туысқандары мұрагерлікке қол жеткізе алмайды (мысалы: егер өлімнен кейін әкесі тірі болса, онда атасы ие бола алмайды).

Егер мұрагерлер өлгеннің жалғыздары болса, онда мұра екіге (әкелік, шешелік) жағына бөлінеді. Егер мұрагерлер болып оның туған аға-апалары, алыс туыстары бір уақытта табылса, онда мұрагерлік олардың араларында тең бөлінеді.

Үшіншіден, оның мұрагерлікке ие болу құқы оның жақын туыс емес аға-апалары.

Төртіншіден, мұрагерлікке мұра қалдырушының алыс қандас туыстары ие бола алады.

Ең соңғы болып, мұрагерлікке мұра қалдырушының жұбайы ие бола алады.

Мұрагелік Рум жүйесі Заң бойынша жалпы жанұялық мүлік және когнат туыстығы түрінен пайда болды.

Қисынсыз билік астындағы мұрагерлер 12 тақтадағы кестелі заңмен сәйкес бірінші кезектегі мұрагерлерді мойындайды (балаларды, немерелерді) өлген балалардан т.с.с. осындай жағдайда: егер олар қас-қағым сәтте үй иесі билігінен шықпаса, осындай мұрагерлер - іс-әрекетке қабылетсіз, қылмыстары бойынша жазаланғандар арнайы аманат қағазын бала алмайды.

2) Аманат қағаздың нысаны, айрықша үлкен, бірақ, ықшамдау да қиын болып беріледі (7 куәгердің болуы міндетті түрде, жазу нысаны қажет емес). Жеке аманат қағазбен көпшілік ортасында, мемлекет басшыларымен бірге орындалады:

а) өсиетшінің соттағы хаттамасы немесе муниципалді – 1 магистраттың өкімін кіргізу жолдарымен;

б) аманат қағазын императорлық кеңсеге сақтауға тапсыру жолдарымен.

3) Мұрагер аманатшының өзімен анық және нақты тұлға ретінде тағайындалуы керек.

Белгісіз тұлғаның санына мұрагершінің тірі кезінде құрсақта болған, бірақ оның қайтыс болған кезінде туылмаған тұлға және заңды тұлғалар жатады. Әрбір жағдайда мұрагер етіп тағайындалған адам мұраға ие болады.

Мұрагерлік аманат қағаз қалтыру аманатшының дәл өлер шағында ғана қаралмайды, шарт туу кезінен қарастырылады.

Аманат кағазды алып тастауға қайшылық туады, өйткені келесі мұрагерге мәңгіге қалуы керек. Алып тастаса бұл жағдай мұрагердің; құқығы мен міндеттерін алып, қысқартуға әкеп соқтырушы еді. Мұрагерді сайлаған кезде шарт жазылмаған деп саналса бұл жерде мұрагер сөзсіз мойындайды да, мұрагер саналмайды.

Бөлініп алынған шартты тағайындауы бойынша мұрагер өзінен кейінгі мұрагердің де болуын қалайды. Егер де өзі мұрагер бола алмаған жағдайда ғана.

Ежелгі Римде өндірістік қатынастың түріне сәйкес үй иесінің құқығының көптігіне қарамастан, отбасы мүшелері бәрі де отбасы алдында өз міндеттерін атқаратын. Сол себебептен өлгеннен соң paterfa­milias мүлік агнат отбасында заң бойынша қала берген. Аманат бойынша мұраға ие болу көп тараған.

Ал заң бойынша мұраға ие болу ең бірінші оснатты; туысқандықтың белгісіне байланысты. Туысқандық (қандастар) заң бойынша мұраға ие болу үшін негізгі белгі, ол императорлық зандарда орын алған.
12.4. Мұрагерлік құқықты қабылдау.

Мұрагерлік және оның одан кейінгі жағдайлары. Жатқан мұра.

Мұра қалдырушы өлімі кезінде мұраның ашылуын мұрагерлікке ие бола алатындар, шамалап алынғандар қатыса алады. Ашылу сәтінде қатысқандар әлі мұрагерлікке ие емес.

Мұраның ашылу және қабылдану кезеңінде «жатқан» деп аталады. Бұл мұра өзінің иесін тосып жатқан затқа ұқсайды.

Мұраның иемденуі өте қарапайым болған: ол иесіз болып қарастырылған, оған иесіз заттардың иемделуі жайлы ережелер қойылмаса да, оны кез-келген тұлға иемделіп алып, бір жылдан кейін өз меншігіне айналдырды.

Классикалық құқықта «жатқан» мұралығы иесіз мүлік болып саналмаған. Мұраны заңды мұрагері қабылданбағанша, мүлік қайтыс болған кісіден қалған деп есептеліп, әртүрлі «жатқан» мүлікті өзіне қаратып алушылармен күресуге мүмкіндік жасалған.

Мұрагерлікке кіру адамның өз еркі немесе тұлғаның тәртібі оны дәлелдейді: мысалы, мұрагер өзіне тиісті қаражатты мұраға ие болушының қарыздарынан алады, оның несиешілерінің қарызын өтейді.

Мұрагер мұраға ие болған соң, өз құқығы бойынша міндеттерін атқара береді, мұрасы тек қана қарыздардан тұрса да. Юстиниан құқығы бойынша, егер мұрагер мұраны тізім бойынша жазып алса, мұрагердің жауаптылығы мұраның активының мөлшерімен шектеулі болады.

Баяндау мен бағалау мұрагерді мұраны алғаннан 3 кейін ай ішінде, ал ай оны бастау 1 ай ішінде орындалу керек.

Баяндау мен бағалау практикалық мән алатын болды.

Егер мұрагер қабылданатын мұрадан көп қарыз және сол қарыздың мұрагерге белгілі бір зиян келтірсе, жағдай басқаша болуы мүмкін. Мұрагерлікте актив пассивтен асып түседі, бірақ мұрагердің өз қарыздары көп. Мұрагерлікті қабылдау екеуінің қосылуына әсер етті - мұрагер мен мұра беруші: несиелер секілді қаржыгер де (мұра берушінің) өзіне пайда түсіруі мүмкін.

Егер мұра берушінің қарызы белгілі сатыдан асып түссе, онда қаржыгер өз үлесін ала алмауы мүмкін еді. Қаржыгерлердің құқықтарын қорғау негізінде benetikium separationis (бөлік жеңілдігі енгізілді). Қаржыгерлерге осының арқасында өз үлесін өзгеден бөлек ұстауға рұқсат етіле бастады.

Мұраны иелену мұрагер мен мұрагершінің арасындағы ортақ міндеттерінің күшін жою болып табылған.

Мұрагердің сот процессінде қорғаудағы қажеттігі пайда болуы шамалы немесе ережелерді сақтамай немесе өзінің мінез-құлқымен, тәртібімен көрсетілген, тұлғаның құқығын әлдетте мұрагерлік бұзу деп есептелген.

Бірінші жағдайда мұрагердің өкімінде сол талаптар алынған, мұрагердің өкімінде болған. Мысалы, үшінші бір тұлға мұраның бір затын ұстап тұрса, мұрагер виндикациалық талап беруге құқығы бар, онда мұндай жағдайдағы мұрагерші егер ол тірі болса талап етіледі.

Егер де тұлға мұраға құқығы бар деп мойындалмаса, мұрагер мүлікті талап ету жөніндегі қуыным қағазы беріледі. Мұраның иесі қуынушыға кеткен шығынға өзінің мүлкінен беру керек. Қайырымсыз қожа куғыншыға куыным бойынша шығынның сомасын ұстап, оған мұрадан түскен барлық пайданы беруі керек болған.