ІІ. 4 Сөз таптары жүйесіндегі одағай сөздер

ІІ. 4 Сөз таптары жүйесіндегі одағай сөздер.
Одағай сөздердің мағыналық жағынан да, морфологиялық жағынан да, синтаксистік қызметі жағынан да өздеріне тән ерекшеліктері бар. Осымен байланысты одағайлардың жалпы сөз таптарының ішінде алатын орны ерекше.

Одағай сөздер мағына жағынан заттың (субстанцияның) өзі туралы да, сыны, саны, қимылы туралы да, қимылдың жайы-күйі туралы да ұғым бермейді. Олай болса, одағайлар мағына жағынан зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу сияқтанған негізгі сөз таптарына тән сөздердің бірде-біреуіне ұқсамайды. Осындай ерекшеліктерімен байланысты, одағай сөздер сөйлемде не тұрлаулы, не тұрлаусыз мүшелердің қызметтерін атқармайды, сөйлемдегі басқа сөздермен тікелей синтаксистік қарым-қатынасқа түспейді.

Сонымен қатар, одағай сөздер түрлі шылау сөздерге де ұқсамайды, өйткені шылау сөздердің өздеріне тән лексикалық мағыналары болмағанымен, сөйлемдегі басқа мағыналы сөздермен селбесіп, оларды өз ара байланыстыратын грамматикалық дәнекер болып қызмет атқарса, одағайларда бұл қасиет те жоқ.

Одағайлар – өз алдына ерекшеліктері бар сөздер. Ал ол ерекшеліктері мыналар:

Біріншіден, одағай сөздердің мағыналары адамның, әр түрлі сезімімен байланысты шығатын дыбыстық ишараттарды білдіреді. Мысалы: Мұны бастап жүрген кім екен, ә? (Ә.Әбішев); Япырмау, жастық деген қандай қызық? (Ғ. Сланов) дегендердегі ә, япырмау деген сөздер – одағайлар. Алғашқы сейлемдегі ә күдіктенгендікті білдірсе, соңғы сөйлемдегі япырмау деген сүйсіну, шаттану жайын байқатады. Япырмау, қайда сол күндер! (Абай) дегендегі япырмау деген өкінгендікті, арманды білдіреді.

Екіншіден, адамның көңіл күйі құбылмалы болатындықтан, одағай сөздердің көпшілігінің мағыналары да құбылмалы, ауыспалы демек, көп мағыналы болып келеді. Одағай сөздің дәл мағынасы сөйлемде айтылатын ойдың жалпы сарынына байланысты болады. Өйткені одағай сөздер сөйлемде айтылатын оймен жарыса қабаттаса айтылатын сезімді білдіреді. Ендеше, сөйлемде айтылатын ойдың жалпы аңғарына қарай, демек, бірде сүйсіну, бірде кею (ренжу), бірде күдіктену, бірде өкіну сияқты алуан түрлі сезім құбылыстарына қарай, одағай сөздердің айтылу ырғақтары да (интонациясы) кұбылып отырады. Мысалы: Уай, жарандар, мен бір ақыл айтайын ба (Ә. Әбішев); Әй, кім барсың (бұ да); Уай, қой деймін, бала! (бұ да) деген сөйлемдердегі айтылған ойдың мағыналарына, аңғар-сарындарына қарай, одағай сөздер де, дауыс ырғағы арқылы, сөйлеуші адамның көңіл күйін жарыстыра, қабаттастыра білдіріп тұр.

Үшіншіден, одағай сөздер сөйлемнің басқа мүшелерімен грамматикалық жағынан байланыспайды, олай болса, өзі жарыса айтылған сөйлемнің мүшесі болмайды. Одағайлар — өздері жарыса, қабаттаса айтылатын сөйлемнен дауыс ырғағы арқылы оқшауланып, бөлініп тұратын сөздер. Мысалы: Қап, барлық еңбектері далаға кетеді-ау! (Ғ. Мүсірепов). Бәсе, соны айтыңызшы (Ғ. Сланов); Бәрекелді, жігіттер, осы беттеріңнен қайтпаңдар (Ғ. Мүсірепов); Паһ, мықты екен-ау мынау мұндар, (С. Мұқанов) дегендердегі қап, бәсе, бәрекелді, паһ деген одағайлар сөйлемдермен жарыса айтылып, олардағы негізгі мағыналарды үстей, толықтыра түсіп тұр. Бірақ бұл мысалдардағы одағайларды жеке алғанда сөйлем деп қарау қиын.

Одағай сөздер көбінесе адам сезімінің алуан турлі күйін білдіретін дыбыстар сияқты болып келеді. Бірақ олар жай ғана дыбыстар емес, жұртшылыққа әбден түсінікті болып, белгілі дағды бойынша сөз ретінде пайдаланылатын дыбыстар. Олар жұртшылыққа әбден түсінікті болып қалыптасқандықтан, жай ғана дыбыстардың қатарынан шығып, белгілі сөзге айналған. Мысалы: Уау, жігіттер-ау, бұл қалай? (Ғ.Сланов); Па, сабаз, мал болғаныңа! (бұ да); Түу, қандай тымырсық түн (бұ да); Е, жолдас, жақсы жатып, жай тұрдыңыз ба? (С. Мұқанов) дегендердегі уау, па, түу, е деген одағайлар үйреншікті сөздерге айналып, жұрттың бәріне түсінікті болып кеткен.

Одағайлар негізгі және туынды болып екіге бөлінеді.

Негізгі одағайларға: ау, па, ей, әй, е, уа, уау, уай, я, пай, ә, о, оһо, ой, әй, ие, аһа, ау, беу дегендер жатады. Бұл одайлар қайталанып та қолданылады.

Туынды одағайларға: мәссаған, бәрекелді, әттегенай, жаракімалла, масқарай, о тоба, астапыралла, япырмай, ойпырмай, о дариға... сияқтанғандар жатады. Бұлар әуелбастағы мағыналы сөздерден я сөз тіркестерінен бірігіп одағай сөздерге айналған. Мысалы: мәссаған деген одағайдың бастапкы төркіні — мә, саған; бәрекелді дегеннің төркіні — барақа аллаһу (алла саған бақыт берсін); жаракімалла дегеннің төркіні — я рақым (бер) алла; масқарай дегеннің түбірі — масқара-ай; о тоба дегеннің төркіні — иситиғфару ..аллаһу (алла кешірсін); япырай, ойпырмай, апырай дегендердің түбірлері — я, пірім-ай; ой, пірім-ай дегендерден шыққан. Ал әттегенай деген одағай әйт деген-ай - (айт дегенің -ой) дегеннен шыққан. Бірақ бұл сөздер өздерінің бастапқы ақиқаттық мағыналарынан тіпті алыстап, таң қалу, ұнату, мадақтау, өкіну шошыну сияқты көңіл күйлерін білдіретін одағайларға айналып кеткен.

Сол тәрізді, е, тәйір; тәйір-ай; уа, дүние; әттең; шіркін-ай; я сәт; аттан; алақай деген сияқты ескі ұғымдарды білдіретін сөздер көбінесе одағай ретінде әуелі ауызекі тілде қолданылып, біртіндеп әдеби тілге де еніп кетіп жүр.

Сөйтіп, одағайлар тек көңіл күйін білдіретін күрделі дыбыстардан ғана емес, бастапқы кезде ақиқаттық мағынасы бар сөздерден де шығады. Одағайлар тек ертеректегі дәуірлерде шыққан сөздер ғана емес, я олардың калдықтары ғана емес, кейінгі кездерде де, біздің заманымызда да шығып отыратын категория.

Одағайлардың дәлді мағынасы нақтылы сөйлеу жағдайларымен байланысты контексте айқындалады, өйткені бір одағай сөздің өзі, қолданылу ерекшелігіне қарай, әр сөйлемде әр түрлі мағына береді. Демек, бір одағайдың өзі бірде таңырқау, бірде сүйсіну, бірде налу, бірде аяу, бірде ызалану, бірде ұнату, бірде ұнатпау, бірде күдіктену, бірде мысқылдау, бірде назар аудартып қарату сияқты жай-күйлерді білдіріп ауысып отырады. Мысалы: Әй, сол ма, тәйірі! (Ғ.Сланов); әй, байғүсым-ай, басын бастаса, түсіне кетесің-ау! (С. Мұқанов); Әй, сен өзің әрі кетші! (С. Мұқанов).

Сөйтіп, көңіл күйіне байланысты, жоғарыдағы сияқты, одағайлардың өздері әлденеше түрге бөлінеді. Бірақ мағыналарының соншалық ауысып отырғандығынан оларды жіктеу тіпті қиын. Егер топтасақ, көңіл күйінің алуан түрлі райын бас-басына атап санауға мәжбүр болатын сияқтымыз. Сондықтан жоғарыдағы сияқты одағайларды шартты түрде бір топқа жатқызып, көңіл күйі одағайлары деп атауға болады.

Бұлардан басқа тілімізде адамға арнай айтылатын: кәне, міне, әні, мә, жә, әйда, әй, тек, тәйт сияқты одағайлар да бар. Бұлардың мағыналары жоғарыдағы одағайлардан гөрі басқашалау. Демек, олардың кейбіреулері көрсету я нұсқау (кәні, міне, әні), кейбіреулері ұсыну (мә, айда), кейбіреулері тыю (жәй, тәй, тек, тәйт) мағыналарын береді; бұларды ишарат одағайлары деген дұрыс.

Одағайлар ойды көріктендіріп, ырғақпен (интонация) айтылатын сөйлем емес, бірақ сөйлемге балама ретінде қолданылатын сөздер. Бірақ олар — іштей мүшеленбейтін, синтаксистік жағынан басқа грамматикалық категориялардан оқшау тұратын, әлеуметтік қызметі мен мәні әбден түсінікті болып қалыптаскан сөздер. Осы ерекшеліктеріне қарай, одағайлар адамның көңіл күйлерімен байланысты алуан түрлі сезімдерді білдіретін лепті, сұраулы сөйлемдер ретінде қолданылады. Мысалы: қане! деген одағай келіңдер! іске кірістік я іске кірісіңдер! деген ишаратты білдірсе, міне! деген одағай көрдіңдер ме, айтқаным осы еді немесе осы сияқтанған басқа мағынада қолданыла береді. Ауызекі тілде қане! міне! дегендердің орнына сыпайырақ қанікиіңіз, мінікиіңіз деп, мә! жә! деудің орнына мәңіз! жеңіз! деп те айтады.

Одағайлар екі түрлі жағдайда ғана сөйлем мүшесі бола алады.

1) Одағайлар кейбір кемекші етістіктермен тіркесіп күрделі мүшенің құрамына кіреді. Мұндайда көмекші етістік одағайды басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түсіретін дәнекер болып қызмет атқарады. Мысалы: Әт-те-ге-не-ай — деді ол таңдайын қағып (С.Мұқанов); Құр - құр.. рр. Әй,әй!— десті үйдің ішінен екі дауыс (бұ да); Моһ! моһ!— деп кешкі тымық даланы басына көтерді (бұ да) дегендердегі одағайлар де етістігінің дәнекерленуімен, қайтті? не деді? қайтіп? не деп? деген сұрауларға жауап болып, сөйлемнің мүшесі бола алады.

2) Одағай сөздер субстантивтеніп, түрлі қосымшалар қабылдап, сөйлемнің қалыпты мүшесі болады. Мысалы, Аллаңнан ойбайым тыныш (мәтел); Кешке әрі тоңып, әрі шаршап аһлап, уһлеп отырған, кемпір өзін өлтіріп кете жаздаған кім екенін есіне алды (С.Көбеев); Қойдың көл жағынан тәй-тәйлеп бір бала түрегелді (Б. Майлин) т.б. (10, 378-382).

Қорытынды
Қорыта айтқанда, сөздердi семантика-құрылымдық топтарға бөлудiң күрделi теориялық iлiм ретiнде қазақ тiл бiлiмiнде алғаш пайда болуынан бастап, оның даму жолы таразыланды. Ежелгi дәуiр лингвистикасында философиялық және филологиялық кезеңнiң болғандығы, дәуiрдiң көрнектi өкiлдерi сөздердi логикалық негiзде жiктеп, есiм, етiстiк, жалғауыш деп ажыратты. Филология деп алататын кезеңде Грамматистердiң Александриялық мектебi қалыптасып, грамматика iлiмiн дамытудың жоғарғы сатысына көтерушiлер – Аристрах, оның шәкiртi Дионсий Фракийский, Аполони Дискол болды.

Орта ғасыр – әртүрлi дiндердiң туып, дүниежүзiлiк дiндерге айналуымен ерекшелене отырып, дүниежүзi ғылымы мен мәдениетiнiң дамуына елеулi үлес қосқан араб ғалымдары жарыққа шығарған еңбектерiмен толықты. Бұл жерде сөздердi тапқа бөлуде көрнектi ғалым – Сибавейхидiң 796 жылы жазылған «Ал Китоб» деп аталатын еңбегiнiң маңызы зор.

XV-XVI ғасырлар арасын қамтитын қайта өркендеу дәуiрi – орта ғасырларда жөндi мән берiлмеген ежелгi грек, рим жазба нұсқаларын тауып, жариялау оларға филологиялық талдау жасаумен ерекшелендi. Бұл тұста атап өтер еңбектiң қатарына 1757 жылы жарық көрген М.В.Ломоносовтың «Россия грамматикасы» атты еңбегiн жатқызамыз.

Салыстырмалы-тарихи әдiспен тiл бiлiмiнiң қалыптасуының алғашқы басқышы болған ХІХ ғасыр лингвистикасы. Бұл дәуiр тiлдi – дамып, өзгерiп отыратын тарихи құбылыс деп танумен ерекшелендi. Бұл ғасыр лингвистикада бiрнеше ағымдар мен мектептер, сондай-ақ, салыстырмалы-тарихи әдiс негiзiнде жазылған еңбектердiң дүниеге келуiмен және «Жас грамматистер бағыты» деп аталатын көзқарастың қалыптасуымен ерекшелендi.

«Жас грамматистерге» қарсы күресте туып қалыптасқан лингвистика – ХХ ғасыр тiл бiлiмi. Бұл дәуiр лингвистикалық ой-пiкiрдiң дамуының жаңа кезеңi болып саналады.

Қазақ тiл бiлiмiндегi сөз таптастыру теориясының өткен жолын таразылаумен қатар бүгiнгi жайы да сөз етiле отырып, оның жетiстiгi мен кемшiлiк тұстары да айқындалды. Қазақ тiл бiлiмiнiң бүгiнгi жетiстiгi тұрғысынан сөз таптарының семантикалық, морфологиялық, синтаксистiк принциптерiне анықтама берiлдi. Бұл принциптер әр ғалым еңбектерiнде әртүрлi дәрежеде негiзге алына отырып, сөздердi таптастырудың бiртiндеп даму сатысынан өткендiгi айқындалды.

Орыс тiл бiлiмiнде Л.В.Щербадан, түркiтанымда А.К.Боровковтан, қазақ тiл бiлiмiнде Қ.Жұбанов бастаған жаңа лек-буынның келуiмен бұл үш принцип негiзге алына отырып, сөздердi таптастырудың теориялық принципi қалыптасты.

Пайдаланылған әдебиеттер.

1. 
   Аханов К. Грамматика теориясының негiздерi. Алматы, 1972.
   
2. 
   Мұхтаров С. Қазақ тiл бiлiмiндегi сөз таптастыру теориясының қалыптасуы. Автореферат. Алматы, 1983.
   
3. 
   Қордабаев Т. Жалпы тiл бiлiмi. Алматы, 1983.
   
4. 
   Виноградов В.В. Русский язык (грамматическое учение о слове), М-Л., 1974.
   
5. 
   Хасенова А. Қазақ тiл грамматикасы бойынша зерттеулер. Алматы, 1975.
   
6. 
   Қордабаев Т. Қазақ тiл бiлiмiнiң мәселелерi. Алматы, 1991.
   
7. 
   Қордабаев Т. Қазақ тiл бiлiмiнiң қалыптасу, даму жолдары. Алматы, 1987.
   
8. 
   Байтұрсынов А. Тiл тағлымы. Алматы, 1992.
   
9. 
   Жұбанов Қ. Қазiргi қазақ тiлi жөнiндегi зерттеулер. Алматы, 1966.
   
10. 
    Ысқақов А. Қазiргi қазақ тiлi. Морфология. Алматы, 1991.
    
11. 
    Төлеуов Ә. Сөз таптары. Алматы, 1982.
    
12. 
    Исаев С. Қазiргi қазақ тiлi сөздерiнiң грамматикалық сипаты. Алматы, 1998.
    
13. 
    Оразов М. Көмекшi сөздер. 1 кiтап. Ташкент, 1997.
    
14. 
    Қазақ тiлiнiң грамматикасы. І том. Алматы, 1967.
    
15. 
    Оразов М. Кейбiр көмекшi есiмдердiң түп-төркiнi туралы //Қазақстан мектебi. 1968. №3
    
16. 
    Ысқақов А. Қазiргi қазақ тiлi. Морфология. Алматы, 1964.
    
17. 
    Томанов М. Есiм сөз таптарының дамуы. //Қазақ тiлiнiң тарихи грамматикасы. Алматы, 1983.
    
18. 
    Оленич Р.М. Александрийская грамматическая лакала. //История лингвистических учений. Древний Мир. Москва, 1980.
    
19. 
    Оразов М. Қазақ тiлiндегi сөздердi таптастыру принциптерi. //Қазақ тiлi мен әдебиетi. 1993. №1.
    
20. 
    Ораов М. Атауыш сөздерден көмекшi сөздерге. //Қазақстан мектебi. 1991. №12.
    
21. 
    Қазақ грамматикасы. Алматы, 2002.