Кіріспе. Психология міндеттері, мәні. Психологиядағы зерттеу әдістері
Тиімді қарым-қатынас жасау қағидалары. Қарым-қатынас жасаудың вербальді және вербальді емес тәсілдері. Көшбасылық
жүктеу/скачать 0.58 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Вербальды коммуникация стильдері
| Тиімді қарым-қатынас жасау қағидалары. Қарым-қатынас жасаудың вербальді және вербальді емес тәсілдері. Көшбасылық.
Жоспары: 1. Вербальды коммуникация стильдері. 2. Қарым-қатынас жасаудағы вербальды емес тәсілдерінің ерекшеліктері. 3. Көшбасылық стилдері. 4. Өз-өзінің сенімділігін арттырудағы тиімді қағидалар. Қатынастың түрлі тәсілдерінің, амалдары мен стильдерінің үйлесуіне қатысты коммуникативистикада мәдениетаралық коммуникацияның үш негізгі түрі бөлінеді – вербальды, вербальды емес және паравербальды. Бұл еңбекте вербальды коммуникацияның түрі қарастырылады, өйткені вербальды коммуникация адамдар қатынасының әмбебап тәсілі болып табылады да, адамдар соның көмегімен түрлі ақпараттың негізгі бөлігін жіберіп, қабылдайды. Вербальды коммуникация дегенде сұхбаттасушылардың ой-пікірімен, ақпаратымен, көңіл - күй әсерімен бөлісуін білдіретін тілдік қатынасты айтамыз. Вербальды қатынас адам коммуникациясының барынша зерттелген алуан түрі болып табылады. Вербальды адам тіліне кез келген басқа белгі жүйесінің көмегімен жасалған хабарды „аударуға“ болады. Мысалы, қызыл жарық белгісі „өтуге болмайды“, „тоқта“ дегенді, спорт жарыстарында басқа қолдың алақанымен жабылған қолды жоғары көтеру „қосымша үзіліс минутын беріңіз“ дегенді білдіреді. Коммуникацияның сөйлеу қыры күрделі көп ярусты құрылымға (фонеманың диффереренциалды нышанынан мәтін мен интермәтінге дейін) ие, сан алуан стилистикалық түрлерде (әртүрлі стильдер мен жанрлар, ауызекі сөйлеу және әдеби тіл, диалектілер мен социодиалектілер). Сөйлеу коммуникациясын қамтамасыз ететін жүйе – адам тілі. Сондықтан мәдениетаралық коммуникацияда тілді коммуникацияға қатысушылардың өзара түсінісуіне арналған қатынас құралы ретінде түсінген жөн. Қазір әлемде 3000 шамалы тіл бар, әрқайсысында сол иелерінің әлемді өзінше қабылдауының алғы шарты болатын тілдік әлем суреті жасалған. Сондықтан түрлі тіл иелерінің коммуникациясы кезінде белгілі бір ұғымды айту үшін дәл эквиваленттің болмауынан немесе ондай ұғымның мүлдем жоқтығынан байқалатын тілдік сәйкессіздік жағдайы туады. Мұндай жағдайларда тілдік ауыстыру болады, басқа тілден алынған ұғымдар өз мәнінде қолданылады. Демек, мәдениетаралық коммуникация үрдісі түрлі мәдениет өкілдерінің қатынасындағы вербальдық элементтердің түрліше ара қатысымен күрделенеді. Контекст өте маңызды мәдениеттер де, контекстің мәні онша емес мәдениет те бар, мәдениеттер оларда контекст пен сөздерге қандай мән берілуіне қарай айрықшаланады. Батыста шешендік өнердің көне дәстүрі вербальды қатынастардың ерекше маңыздылығын алғы шарт етеді. Бұл дәстүр қисынды, ұтымды және аналитикалық ойдың типін толық көрсетеді. Батыс халықтарының мәдениеттерінде сөз әңгіменің контекстіне қатыссыз қабылданады, сондықтан оны бөлек және социомәдени контексттен тыс қарастыруға болады. Мұнда коммуникация үрдісіне сөйлеуші мен тыңдаушы екі дербес субъект ретінде қарастырылып, қатынастары ауызша айтылған сөздерінен түсінікті болады. Азия мен Шығыс мәдениеттерінде, керісінше, социомәдени контекст үлкен мәнге ие, сөз қатынасқа қатысушылардың жеке бас қасиеттері мен тұлғааралық қатынастарының сипаты енген тұтас коммуникативтік контекстің құрамдас бөлігі болып есептеледі. Осылайша бұл мәдениеттерде вербальды айтылымдар этикамен, психологиямен, саясатпен және әлеуметтік қатынастармен тығыз байланысты коммуникативтік үрдістің бөлігі болып есептеледі. Мысалы, жапондық кәсіпкерлер іс жағдайын жеке әңгімеде талқылауды жөн көреді. Шығыс мәдениеттерінде негізгі екпін ауызша айтылымдарды құрастыру техникасына емес, оларды айту мәнеріне, коммуниканттардың әрқайсысының қоғамдағы орнын анықтайтын қоғамдық қатынастарға сәйкестігіне түседі. Сөйтіп, араласуды, вербальды коммуникация құрамдарын меңгеру әрбір адамға қажетті, өйткені өзара іскерліктің тиімділігі ғана емес, басқа адамдармен өзара түсінісуі де соған қатысты деген қорытындыға келеміз. Вербальды коммуникация стильдері Араласу стилі коммуникацияда маңызды роль аткарады, соның көмегімен түрлі жағдайлар түсіндіріледі, коммуникация бойынша серіктермен қатынас орнайды, проблемаларды шешу тәсілі таңдалынады. Коммуникация стильдері түрлі мәдениеттерде түрленіп отырады. Т.Г.Грушевская, В.Д.Попков, А.П.Садохин вербальды коммуникацияның төрт тобын (класын) бөледі: - тура және тура емес; - астарлы, дәл және сығымдалған; - тұлғалық және жағдайлық; - инструментальды және аффективті. Вербальды коммуникация стильдерінің арқайсысына кеңірек тоқталайық: Коммуникацияның тура және тура емес стилі. Осы стилдердің арқасында адамның ішкі пайымын және қатынас үрдісіне пиғылын білдіру дәрежесі айқындалады, яғни адамның ашықтығының дәрежесі айқындалады. Тура стиль адамның шынайы пейіл білдіруімен байланысты. Тура емес стиль қатынаста адамның тілегін, сұранысы мен мақсатын жасыруына мүмкіндік береді. Коммуникацияны таңдау түрлі мәдениеттерде қатынастың контекстуальдылығымен байланысты екені сөзсіз. Зерттеушілердің пікірінше, қатынастың тура, қатаң стилі төмен контекстуальды (айтылу контексі маңызды емес мәдениеттер) американдық мәдениетке тән, онда айтылмай қалу аз. Американдықтар сөйлесіп тұрған адамын тура да ашық әңгімеге тартады, оларға „Көңіліңіздегіні айтыңыз“, „Іске көшейік“, „Тура айтыңыз“ сияқты айтылымдар тән. Жоғары контекстуальды (айтылым контесі үлкен роль атқарады) мәдениеттерде тура емес стиль коммуникацияның жетекші стилі болып табылады. Мұндайда тура емес, қос мағыналы коммуникация басым болады, бұл басқа адамды сыйлаудан туған. Бұл көбіне ұжымдық мәдениеттер. Мәселен, корейлер „жоқ“ немесе „сізбен келіспеймін“ деп кесіп айтпайды. Әдетте олар „негізі сізбен келісемін“ немесе „сізге жаным ашиды“ сияқты жалтарма жауаптар береді. Мұның бас тарту екенін жағдайдың контексінен түсінеміз. 2) Коммуникацияның озат, дәл және сығымды стилі. Бұл стильдер тілдің экпрессивті құралдарын, үзілісті, үнсіздікті қолдану дәрежесін көрсетеді. Озат немесе астарлы стиль қатынаста бай, экпрессивті тілдің қолданылуын қажет етеді. Мәселен, араб мәдениеттерінде сыйдан бас тарқанда, „жоқ“ деп қана қоймай европалықтың немесе американдықтың көзқарасы тұғысынан мүлде қисынсыз анттар мен сендіру сөздерін қоса айтады. Себебі кейінгілер қысқа айтылымды қажет ететін дәл стильді қолдануға үйренген. Дәл стиль ақпарат беру үшін қажетті және барынша қысқа (қажеттіден көп те емес, аз да емес) айтылуында. Сығымды стильге қысқалықпен қоса жалтару, үзіліс жасау мен мәнерлі үнсіздік те енеді. Көптеген таяу шығыс мәдениеттеріне астарлы, Батыс Европа мен АҚШ үшін дәл, көптеген азиялық мәдениеттер мен американдық үндістердің кейбір мәдениеттеріне сығымды стиль тән. 3) Коммуникацияның тұлғалық және жағдайлық стильдері. Коммуникацияның тұлғалық стилі қатынаста екпінді индивидтің тұлғасына, жағдайлық стилі оның рөліне түсіреді. Вербальды құралдармен тұлғалық стильде Мен-ұқсастық, ал жағдайлық стильде рольдік ұқсастық күшейтіледі. Әлеуметтік теңдікті білдіретін тіл тұлғалық стильді пайдаланып, жеке (индивидуальный) мәдениеттерге тән, жағдайлық стиль қоғамдық қатынастардың сатылығын білдіріп, ұжымдық мәдениеттерге тән деуге болады. Мәселен, американдықтар басқалармен араласқанда мінез-құлықтың формальды кодтарынан, атақ-даңқтан, құрмет көрсету мен салт-дәстүр нақыштарынан қашқақтайды. Ол сөйлесіп отырған адамын атымен атап, вербальды қатынас стилінде жыныстық айырмашылық жасамауға тырысады. Жапондықтар өздерінің адами қатынастарында формальдықты ең басты санайды. Олар қатынастың сыпайы және болжамсыз болуына мүмкіндік береді. Жапон тілі әңгімеге қатысушылар рольдік позицияға қоюға, дәрежелік сатыда әркімнің орнын айқындауға бейім. 4) Коммуникацияның инструментальды және аффективті стильдері. Бұл стильдер вербальды коммуникацияға қатысушылардың қайсысына бағдарлануымен айрықшаланады. Қатынастың инструментальды стилі сөйлеуші мен коммуникацияның мақсатына, ал аффективті стиль тыңдаушы мен коммуникацияның үрдісіне бағдарланған. Инструментальды стиль айқындылыққа жетісіп, әңгімелеушінің келісімін алу үшін дәл білімге сүйенеді. Инструментальды стиль адамның өзіне сенуіне, бет-бейнесін көрсетуіне, жеке қасиетін білдіруіне және өзгеге тәуелді болмауына мүмкіндік береді. Аффективті стиль, керісінше, қатынас үрдісінің өзіне, әңгімелеушінің сезімі мен сұранысына бейімделуге, топтық үйлесімге жетісуге бағдарланған. Бұл аффективті стиль кезінде адамның байқап сөйлеуіне, оқыс пікір айтудан сақтануына соқтырады. Сол үшін дәлсіздіктерге сүйеніп, тура, кесіп айтудан қашқақтайды. Әңгімелесуші екі жақ та осы стильді ұстанса, айтылғанды түсіндіру, оны тексеру проблемасы үнемі туындайды, бұны жанама түрде жүргізуге тура келеді. Мұндай жағдайда не айтылғаны емес, не істелгені маңызды. Сөйлеудің аффективті стилінде қатынас контексі ерекше маңызға ие болады. Қатынастың жапондық стилі коммуникацияның аффективті стиліне үлгі бола алады. Сөйлеушіден сөздер арасындағы мәнге интуитивті сергектік таныту күтіледі. Сөйлеушілерден бірін бірі түсіну үрдісін өзіне басты мақсат етіп қояды. Сөздердің өзі вербальды айтылымдар нақты мазмұнға шара ретінде ғана қызмет етеді, оларды ақиқатты бейнелейтін нақты фактілер ретінде ешкім қабылдамайды. Коммуникативтік стильдердің аталған варианттары барлық мәдениеттерде бар, алайда арқайсысы оны өзінше бағалап, оларға өзіндік мән береді. Әр жағдайда коммуникация стилі белгілі бір мәдениеттің негізінде жатқан құндылықтар мен нормаларды, әлемді өзіндік танымында көрсетеді. Сөйтіп, коммуникация, тіл, қоғам, мәдениет сияқты ұғымдар түрлі мәдениет иелерінің арасындағы қатынаста тілдік сәйкессіздік туу тұрғысынан мәдениетаралық коммуникациясын маңызын ашу үшін теориялық негіз жасауға ықпал етті. Тілдің қоғам коммуникациясының негізгі құралы болып табылатынын нақтыладық. Тілдің байлығы мен маңызы жеке халықтың мәдени факторлары арқылы ашылады. Мәдениетаралық коммуникациясының мәнін қолданбалы сипаттағы жеке ғылым ретінде анықтадық. Коммуникацияда қатынас стилінің маңыздылығы оның көмегімен түрлі жағдайда түсіністік орнауында, коммуникация бойынша серікке қатынастың қалыптасуында деген пікірге келдік. Қазіргі қоғамымыздың әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени, рухани өміріндегі өзгерістер адамгершілік құндылықтарды, оның ішінде қарым-қатынас және адам мәдениетінің деңгейін түбегейлі қайта қарастыруды талап етеді. Әсіресе әлемдік деңгейде қарым-қатынас мәселелерінің шиеленісіп отырған шағында адамның адамға қатынасын ізгілендіріп, жоғары мәдениеттілік деңгейіне көтеру қажеттігі айқындала түсуде. Өзінің көріністерінде қарым-қатынас айналадағылармен байланысқа түсудің рухани қажеттілігі ретінде болады. Қарым-қатынас – екі немесе оданда көп адамдардың қатынас жасауы, реттеуі мен ортақ нәтиже алуды мақсат етіп, келісім мен бірлестікке бағытталған өзара әрекеттерін айтамыз. Адамдар өздерінің немесе өзгелердің қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында бір-бірлерімен қарым-қатынас жасайды. Ол вербалды, сондай-ақ вербалды емес қарым-қатынас. Осының негізінде, қарым-қатынас адам өміріндегі маңызды аспектілердің бірі болып табылады. Адамдар арасындағы қатынас екі негізгі қарым-қатынас каналымен жүзеге асырылады. Олар: вербалды және вербалды емес. Вербалды қарым-қатынас тіл, сөйлеу арқылы жүзеге асады. Тіл – сөз жүйесі, сөздерді дұрыс құрастыру, ойды сөзбен толық жеткізу, дыбыстың, интонацияның, сөздің нақтылығы. Тілдік дыбыстық құбылыс – сөз темпі, дауыс ырғағы, ритм, тембор, дикция. Вербалды емес қарым-қатынас - «дене тілі», «ым-ишара тілі» деген ұғымдармен байланысты. Бұл қарым-қатынас құралына – поза, ым-ишара, мимика, визуалды қатынас, тұлға аралық дистанция. А.А.Леонтьев өз еңбегінде: «қарым-қатынас - білім мен мәдениеттің компоненті, оның бөлінбейтін бөлшегі іспетті адам баласының тәлім тәрбиесі мен өзгелермен байланыс орнатудың ерекше жолы» - деп қарым-қатынас процесінің адам өміріндегі ерекше маңызымен қатар оның өзіндік анықтамасын да көрсетіп өткен. Вербалды емес қарым-қатынас ерекшеліктерін білу әңгімелесушіні жақсырақ тануға ғана емес, сондай-ақ айтылған сөздің басқа адамдарға қалай әсер еткенін алдын ала көруге мүмкіндік береді, яғни қажетті нәтижеге жету үшін әрекетті және мінез-құлықты өзгертудің қажеттілігі жайлы білуге болады. Кез келген «жемісті» қатынастың кепілі сенімді контакт болып табылады. Ал мұндай контакт сіздің не айтқаныңызға ғана емес, өзіңізді қалай ұстағаныңызға байланысты, әсіресе іскерлік қарым-қатынаста. Айтылған ақпарат немесе хабардың мазмұны іс-әрекетке немесе адамның вербальды емес қылықтарына сәйкес келмесе, адам интонация, мимика, жестке, көзқарасқа бағдарланып, ақпараттың жасырын мазмұнын аулауға тырысады, осының нәтижесінде әңгімелесушінің шынайылығы немесе жалғандығы адамның бірін-бірі қабылдауына әсер етеді. Біздің вербалды емес қарым-қатынас жайлы түсінігіміз көптеген фразеологиялық айналым арқылы аңғарылады. Мысалы, бақытты адамдар жайлы біз кейде «бақыттан жадырап кетіпті» немесе «жайнап жүр» деп айтамыз. Ал қорыққан адам жайлы «тастай қатып қалыпты», сондай-ақ ашуланған адам жайлы «жарылып кететіндей» деп айтылып жатады. Вербалды емес белгілерді ажырата білген жөн. Олар: Біріншіден, сөздер арқылы тек фактілі білімді айта аламыз, ал сезімдерді жеткізу үшін сөздер аз болып жатады. Кейде біз «қалай жеткізсем екен...» деп өзіміздегі сезімнің тереңдігі мен күрделілігін сипаттау үшін сөз таба алмай жатамыз. Қалай болғанда да кейбір сезімдер сөздік сипатта берілмей, вербалды емес құралдар арқылы жеткізіледі. Екіншіден, осы вербалды емес тілдерді (язык тела) білу арқылы өз-өзімізді ұстауға үйренеміз. Егер әңгімелесуші өзінің ашуын басқара алмаса, ол айқайлауды, бұрылады немесе одан асар жарасымсыз қылықтарды жасайды. Вербалды емес каналдар адамдардың біз жайлы не ойлайтынын түсінуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ, вербалды емес сигналдар санасыз түрде көрінетінін ескеру қажет. Сондықтан, адамдардың сөздерді саралап, салмақтай отырып айтқанына қарамастан, көбіне жест, мимика, интонация, дауыс ырғағы шындықты көрсетеді. Осы вербалды емес қарым-қатынастың кез келген элементі айтылған сөзді растауға немесе күмәнмен қарауға жол ашады. Психологиялық бейне жасауда ең күрделі де маңызды тәсіл – жеке адамның бітістерді біріктіре әсерлену құбылысы. Оның мәні мынады: әрбір адам сан-қилы тұлғалармен көп мәрте кездесе жүріп, қабылдау және бағалаумен жадында олардың сырт көрінісі, психологиялық және әрекет-қылығы туралы пайымдау бекітеді. Р.С. Немов вербалды емес қарым-қатынастың маңызы зор екендігімен келісе отырып, кеңес беру барысында клиенттің психологиялық жағдайы мен жеке тұлғалық ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік беретін белгілерді көрсетті. Олар: · Денесін алға иілдіру, отырған күйінде қолдарын тізесіне немесе орындыққа тіресе: адам әңгіме айтуды тоқтатып, әрекет етуге дайын; · Көз қарашығының үлкеюі – сол кездегі адамның жағымды сезімін білдірсе, көз қарашығының кішіреюі – жағымсыз сезімді білдіреді; · Егер адам тобықтарын бір-біріне біріктіріп отырса, оның болып жатқан нәрсеге көзқарасы жағымсыз, бірақ ол өзін ұстап отыруға мәжбүр, жағымсыз ойлар мен жағымсыз сезімнің белгісі; · Бастың тіке қалыпта болуы адамның көріп немесе естіп отырған мәселесіне нейтральды көзқарасының белгісі. Басын бір жаққа иген болса, қызығушылық танытқаны. Егер адамның басы алға қарай иілсе, жағымсыз қатынастың белгісі; · Қолын басына қоюы - өзіне сенімді, өзгелердің алдында жоғары санайтын адамдардың қимылы. · Егер адам қобалжып, сынау немесе қорғаныс позициясын ұстанса – екі қолын көкірегінің алдына жинастырады; · Қолын көкірегіне жинастыруы – қорғанысты қажет ететін жағдайда тығылуға деген ұмтылыстың белгісі; · Егер сізбен әңгімелесуші адам екі қолын көкірегіне жинастырса, ол сіздің дегеніңізбен келіспей тұрғаны; · Өзінің жағымсыз сезімдерін жасыруға деген ұмтылысты иықты қарсы қолдың саусақтарымен қысқаны арқылы байқауға болады; · Егер қолды көкірекее жинастырғанда бас бармақ жоғары қараса, ол адам өзінің дәрежесін жоғары санағаны; · Қолды айқастыру, сондай-ақ, қорқыныш сезімінің туындағанын көрсетеді; · Егер адам тамақ астын уқаласа, ол шешім қабылдау үстінде отыр; · Егер адамға өзінің шешімі жайлы айтуды сұрағанда ол аузына бір зат (саусақ, көзілдірік) салса, ол сенімсіз, алаңдауда, оған ойлануға уақыт керек болғаны; · Егер адам желкесін алақанымен сипап, көзін шетке тартса, ол адам өтірік айтуда; · Екі қолын беліне қойып, бір қолымен екінші қолының білегін ұстаса, ол адам ашулы, ренжулі күде және өзін «қолға алуға» тырысуда; · Адам ашулы болған сайын, оның арқасындағы қолылы жоғары көтеріле түседі; · Адамның өтірік айтқанын немесе шынайы еместігін көрсететін белгілер: басын, бет бөліктерін қолымен ұстауы, әсіресе, аузын, мұрнын, көзін, құлағын және мойнын; · Саусағын аузына салуы, қолдауды қажет еткені. · Саусақпен немесе тырнақпен устел бетін тарсылдату шыдамсыздықтың белгісі; · Егер айқасқан қолдару жоғарыда болса, бұл адаммен келіск қиын болады. Жеке адамдар арасындағы қарым-қатынастар өте нәзік те үзілгіш келеді, себебі нақты тұлғалар арасындағы қатынастар сол қатынас иелерінің құбылмалы көңіл күйіне тәуелді. Уақыттың өтуімен жастың елге тартуымен аралық қатынастар тұрақтала түседі, балалық пен жас өспірім шақтағы адамдар арасындағы бұрқасын жол таңдау бұл кезде сабасына келе бастайды, адамның ішкі дүниесі сабыр тауып, кездейсоқ қатынас, байланыстарға құлай түспей, өз қалауын таңдай алу қабілетіне жетеді. Қатынастардың тұрақталуының және бір жөні адамдар бірін бірі жете танып, бірінің қылығына екіншісі көнігіп, өзара үйлесімге бейімделуі. Адамдардың алғашқы танысуынан олар арасындағы бұдан былайғы қатынастардың қай сипатта боларын аңғара салу өте қиын. Көп жағдайда тым жақсы басталған таныстық қапелінде үзіледі, ал кейде тіпті басқаша да болады: алғашқысында әйтеуір бірдеңеден ұнатпай жүрген адамына бара-бара үлкен құрметпен қатынас көрсеткендер де аз емес. Мұндай жағдайлар адамдардың бір-біріне алғашқы танысуда берген бағалары мен қабылдауына байланысты психологиялық заңдылықтарға орай туындайды. Нақты мезеттегі адамдар арасында болатын қатынастар сипаты көптеген шарттарға тәуелді, мысалы, адамның денсаулығы мен психологиялық кейпі. Дені сау, көңілі көтеріңкі болса, төңірегіндегілермен қатынас та әп-әдемі, үйлесе түседі. Көңіл-күйге жайлы жағдай болса, қатынасың одан әрі беки түседі, ал қандай да әбігер күйде түзілген қатынас көбіне баянды болмайды. Адамдар арасындағы қатынастар олардың жеке мінез-құлығына да байланысты. Әрдайым ұнамды арақатынастардың орнығуына адамдаы қайырымдылық, ақөңілділік, үйіршеңдік, достық пен ұжымшылдық қасиеттер пайдалы. Ал сенімсіздік, күмншілдік, өшпенділік, тұйықтылық пен өзімшілік-қалыпты қатынастар орнығуына кері әсерін тигізеді. Ой-өрісі кең дамыған, тәжирибесі бар адамдар өз қатынастарын меңгере алады, бірақ бұл көптің қолынан келе берммейтін іс, себебі көп жағдайда аралық қатынастардың мәнін соларды түзуші адамдардың өздері де түсіне бермейді, ал түсінбеген затты санлы басқару мүмкін емес. Қарым-қатынас жасау арқылды адамға ғана тән табиғи қасиет және ол адамның тіршілік бейнесі мен мәдени өмірінде, тұрмыс салтында күнделікті күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұрақты шарт. Ойын мен оқу және еңбек, адам әрекетінің негізгі түрлері осы қарым-қатынас арқылы дамып жетіліп жүзеге асады. Адамдар өзара тілдесіп өмір сүруге бейімделуі организм тіршілігі үшін су мен ауа, күн шұғыласы сияқты табиғи қажеттілігімен бірдей. Жас ұлайған сайын қатынастар тек тұрақталып қана қоймастан адамның оларды басқару қабілеті де артады. Мұндайда адамға жәрдемге келетін оның даралық ерекшеліктерін қосымша өмірлік тәжірибесі. Әрқашан адам аралық қатынастарды жеңіл де ұтымды реттейтін адамдар арасында кәсіби қызмет бабымен жұмыс жүргізетін, сендіре әңгіме айта білетін, әлеуметтік жетекшілкке ыңғайлы мамандар болады, мысалы: саясаткер, мекеме және өндіріс башылары, мұғалімдер, дәрігерлер мен актерлер. Адам аралық қатынастарға ықпал жасай білу қабілетін қатынастар психологиясы үздіксіз үйрену арқылы жетілдіре, дамытып баруға болады. Адамдар арасындағы қатынастарының қалыптасуы, әдетте, олардың бірін-бірі қабылдай алуы, түсінуі және бағалауына байланысты, яғни тілдесу нәтижесінде бір адамның екіншісінің образы жөнінде топшылаған ой-пікірі. Екінші адамным тұлғалық образын оның сырт пішіні мен психологиясын және әрекет-қылығын байланыстыра, салыстырып тануға болады. Ал психологиялық бейне әр адамның қажетсінуінен, қылық мотивтерінен, мінез бітістерінен, әрқандай өмірлік жағдайлардағы көңіл-күй толғаныстары мен әрекеттерінен көрінеді. Қарым-қатынас түбегейлі адамдық сұраныс бола отырып, дербес құндылық болады, себебі адам басқа адамды әрдайым қажетсінеді. Ол үшін маңызды дүние – бұл басқа адам, онымен қарым-қатынас, ортақ істі бірлесіп орындау, ниеттестік. Тек қана қарым-қатынас процесінде және тек сол арқылы адамның мәні көрініс табады. Қарым-қатынас жеке адам құрылымының маңызды факторларының бірі болып, оның әлеуметтануының қажетті шарты болып табылады. Қарым-қатынас қоғамның және адам өмірінің барлық жағын қамтиды. Адам басқа адамдармен қарым-қатынассыз өз өмірін елестете алмайды, себебі оның өмірі бүкіл адамзаттың сақталуына тікелей байланысты. Ежелгі антик жылнамашылары Геродот, Плутарх, Светония, Ливия, Аристотель, Платон сияқты ғалымдар көсемдерді таңғажайып қасиеттердің иелері деп суреттеген. Күрделі әлеуметтік жағдайларда саяси лидердің қалыптасуына,жетістіктеріне кеңінен Н.Макиавелли тоқталды. Саяси лидардің қандай жолдармен жетістікке жететінін,соның әшәнде саяси жүйе арқылы ма,әлде өзіндік тәжірибесіне жүгінуімен немесе белгілі бір топтың әсер етуі көмегімен келгені туралы мәселелерін теория тұрғысынан қарастырады.. Мысалы, “саяси лидерлік бір немесе бірнеше адамдардың билігі,ұлт мүшелерінің қозғалысқа оятушылар” - деген Блондельдің көзқарасы болса, екіншіден лидерлікті статус тұрғысынан әлеуметтік бағдар және әлеуметтік рөльдер қатарынан қарастырған жүйелік-құрылымдық көзқарастар болды.Лидерлікті әсер ету қабілеттілігі тұрғысынан түсіндірген пікірлермен қатар,лидерлік құбылысын кәсіпкерліктің бір түрі жіне лидерлікті халық символы ретінде қарастырған бағыттар кездеседі. Лидерлік құрылымының негіздеріне лидердің жеке қасиеті,билік ресурстары құралдары,саяси жағдай жатады. Егер саяси лидердің билік бағдары мен рөлі тұрақты болса,ол радикалды өзгерістерге сирек ұрынады. Лидердің әлеуметтік жағдайға тәелділігін ,оны белгілі жағдайдың функциясы днп түсіндірген Стодильдің жағдацлық концепциясы лидердің қоғамға қатысты функциясын анықтайды.Саяси лидерлік мәселесін саяси билік, мемлекеттілік туралы түсінікпен, билеу формасының меншіктің 2 бөлінуімен анықталатындығын,меншік пен билікке ұмтылу олигархияны дүниеге әкеледі,саяси үстемдігін құрады деген Мэдисон, Токвиль, Харрингтон, Адамс, Гамильтон идеялары талқыланды. Саяси лидердің ұйымдастырушылық және басқару рөліне,бұқаралық әлеуметтік қозғалыстар арқылы түсіндіруге тырысқан орыс ғалымы К.И.Михайловскийдің пікірлері ескерілді.Тарихи үрдіс түсінігімен,саяси билік табиғатына саяси үрдістегі стихиялық пен саналықты үйлестіру мәселесі тұрғысынан қарастырған Маркс пен Лениннің анықтамалары қарастырылды. Лидерлік табысқа жету жолындағы билікке ұмтылыс,деп Шопенгауэрмен келісе отырып, қоғамды “лидерге” және “әлсіздерге” тағдыры өзгелердің қолындағы жандарға бөлуге негізделген деген Ницшенің көзқарасы пайымдалды. Саяси лидерлікті түсіндіруде саяси-философиялық бағыттағы жазбалар,сонық ішінде “лидер құбылысы ерік жігер көрінісі”-деп дұрыс шешім табуға ұмтылатын,дұрыс шешім қабылдай алатын тек шын саяси лидер деген Ясперс көзқарасы қарастырылды. Саяси лидерлік құбылысының психологиялық негіздеріне назар аударған Острогорский, Михельс, Брайс, М.Вебер еңбектері болды.Саяси қайраткерлерді қолдаудағы олигархияның ықпалы мен оның рөліне тоқталған еңбектерде де саяси лидерліктің технологиялық негізі көрсетілді. Билікке ұмтылу. Бұрынан бері ойшылдар мен зерттеушілерді қызықтыратыны, бұл адамдардың билікке ұмтылуы. Бұл мәселенің бір бөлігін ағылшын философы Дж.Гоббс (Т.Гоббс) қарастырған. Ал А.Адлердің (1870-1937) ойынша, адамның өмірі екі негізгі қажеттіліктердің күресімен анықталады. Бұл билікке және аса басымдылыққа жету қажеттіліктері мен әлеуметтік топқа деген тиістілігі, үйреншіктік қажеттіліктері. А.Адлер концепциясының орталығы «компенсация» түсінігі болып табылады. Мысалы, кішкентай бала өзін ересектермен салыстыра отырып, өзінің кемістігін ойлап отырып қайғырады («кемістік комплексі» термині осыдан шыққан. Кемістік комплексін жөндеуге деген ұмтылыс адамның даму процесін күшейтеді. А.Адлер: «Адам немен туылатыны маңызды емес, керісінше өзін қалай басқара алатыны маңызды», - деп атап кеткен. Белгілі бір жеріндегі зақымданған кемістік жетістікке жету стимулын тудыруы мүмкін. «Кемістік комплексін» жеңу процесін А.Адлер жоғары компенсация деп атаған, яғни дефектіні компенсациялайтын белсенділік қана емес, сонымен бірге функциялауды сапалы жаңа жетістікке көтеретін белсенділік болып келеді. А.Адлер өзінің теориясына мысал ретінде балалық шақта тілі мүкіс болған Демосфенді келтіреді. Ол ұзақ жаттығулар арқылы өзінің кемістігін ғана жеңбей, сонымен бірге ежелдегі ең ұлы шешендердің бірі болып табылады. Кемістіктері жоқ қарапайым адамның А.Адлердің көзқарасы бойынша, аса басымдылық пен әлеуметтік үйреншіктікке ұмтылудың арасындағы гармониялар бұл жетістік қабілеті. Осы арқылы, адам қоғамға пайдалы салаларда ғана біріншілікке жетуге тырысады деп есептейді. Сөйтіп, А.Адлер «Өмір сүру стилі» терминін енгізді Адамдардың өмірін қарастыра отырып, олардың үлкен жетістіктерге өздерінің индивидуалды қасиеттердің сапалылығын қандай екендігіне қарамай жететіндігі белгілі. Мысалы, Бальзак – жұмысын тез, асығыс орындайтын, ал Толстой-өте баяу жұмыс істейтін. Мұндай парадоксты «Іс әрекеттің индивидуалды стилін» түсіну арқылы білуге болады (Е.А. Климов). Е.А.Климов бойынша іс-әрекеттің индивидуалды стилі мынандай белгілермен байқалады: іс-әрекет тәсілдері мен құралдарының тұрақты жүйесі; бұл тәсілдердің индивидуалды қасиеттермен сәйкестілігі; шындықтың объективті талаптарына бейімделу үшін, әдіс-тәсілдердің өңделген жүйесінің тиімділігі. Іс-әрекеттің индивидуалды стилі, іс-әрекеттің тиімділігі бұл, индивидуалды қасиеттерде болған кедергілерді компенсациялайды Америкада саяси ғылымның негізін қалаған Г.Лассуэл (1930) жеке тұлғаның «Ядролық типтерін» бөлген және олардың бірін «Билікті іздеуші» ретінде қарастырды. Бұл типтегі өкілдер үшін билікке жету мотиві жүргізуші ролді ойнайды, ал биліктің өзі санасыз түрде сезетін кемістікті жеңу тәсілі болып келеді. Бірақ, бұл кезде жеке мәселелері қоғамда проекциялайды, индивидтің әрекеттері қоғамның қызығушылықтарымен түсіндіріледі. Сонымен бірге, Г.Лассуэл жеке тұлғаның кеш билікке жету мотивін дамытуға көмектесетін, тәрбиелеудің қосымша шарттарын бейнелеген. Г.Лассуэлдің сызбасы «билікті іздеушілер» тұлғасының тек санасыз компоненттерін бейнелеуге ғана емес, сонымен бірге олардың саналы жүріс-тұрыстарын суреттеуге жарамды. Мысалы, өзінің кәсіби іс-әрекетінде сәтсіздікке ұшыраған адамдар, көбінесе саяси ортаға кіру арқылы, саналы түрде психологиялық компенсацияны іздейді. А.С.Пушкиннің трагедиясындағы Борис Годунов: «Мен жоғары билікке жетемін»-дейді. Көптеген адамдарға жетістікке жетуге, айналасындағыларға қарағанда бір нәрсені жақсы істеу, лидерлік позицияны алу тән. Жетістікке жету қажеттілігін алғаш Г.Мюррей, кейін Д.МакКлелланд(1965ж) зерттеген. Жетістікке жету қажеттілігі жеке тұлғаның тұрақты сипаттамасы болып келеді, яғни ситуацияның нақты мазмұнына тәуелсіз, кең аумағында көрінеді. Сөйтіп, МакКлелландтың зерттеуінің қорытындысы бойынша, саяси билікте орын алатын адамдардың 83%-і өздерінің жетістікке жету мотивациясының жоғары айқындығын көрсеткен, жалдамалы жұмысшылардың 21%-інде ғана бұл мотив байқалған. Зерттеулердің көрсеткіші бойынша жетістікке ұмытылу мотивациясымен сәтсіздіктен қашу мотивациясы- бір шкаланың екі түрлі шкаласы емес, керісінше тәуелсіз факторлар болып келеді. Кестнер мен Д.МакКлелландтың (1990ж) мәліметтері бойынша, жетістіктерге жету мотивациясы басым зерттеушілер мүмкіндіктеріне қарай күрделі деңгейі бойынша, орташа деңгейдегі тапсырмаларды таңдайды. Өйткені, мұндай түрдегі тапсырмаларды ұту не жеңіліске жету мүмкіндіктері тең деңгейде болған соң, жетістікке жету қажеттілігін максималды түрде тиімді қанағаттандыра алуы мүмкін. Ал сәтсіздіктерден қашу мотивациясы айқын зерттелушілер үлкен дайындықпен қарапайым тапсырмаларды немесе өте күрделі тапсырмаларды шешуді таңдайды. Мұндай жағдайда сәтсіздік сыртқы факторлардан көрінеді. Сонымен бірге әр саясаткердің бойында кездесетін талаптану деңгейін де атап кеткен жөн. К.Левин мектебінде-кез-келген адамның өзінің алдына күрделілігіне қарай қандай міндет қоятыны туралы мәселелер қарастырылған болатын. Бір адамдар максималды жоғары қорытындыларға жету үшін ұмтылып, көптеген қауіп-қатерлерге барады, ал басқа адамдар қолдағы барына қанағат етеді. Берілген феномен «талаптану деңгейі» деп аталады. Бұл жерде іс-әрекеттің объективті сәттілігі емес, керісінше жорамалданған және шынайы қорытындының субъективті сәйкес келуінің маңызы зор. Әлеуметтік-саяси жүйеде саясаткер- жүргізуші және ұйымдастырушы болып келеді. Сонымен, ол тиімді іс-әрекет ету үшін шешімдерді қабылдау арқылы, белгілі бір рольдерді ойнайды. Рольдер бір-бірімен тығыз өзара байланыста болып, бір роль екіншісіне қарағанда маңыздырақ болады. Сөйтіп, әлеуметтік рольдердің статустар иерархиясы құрылады. Әлеуметтік статус-бұл өзінің іс-әрекет ету жүйесіндегі ролінің орны, топтың бағалауы. Жоғары статустың әлеуметтік ролімен төменгі статустың әлеуметтік рольдері деп екіге бөлуге болады. Әлеуметтің статустың жоғарылығы-талаптарды, құқықтар мен жеңілдіктерді бөлуінен және берілген рольге байланысты санкциялардың интенсивтілігінен(күштілігінен) көрінеді. Жоғары не төменгі статус берілген қоғамдағы құндылықтар жүйесіне байланысты болады. Сонымен қоғамда әлеуметтік статус пен бірге жеке тұлғалық статуста қатар жүреді. Біріншісіне субъектінің белгілі бір топқа кіруі тән, ал екіншісі- бұл топтың ішінде жеткен орны болып келеді. Әлеуметтік пен жеке тұлғалық статус сәйкес келмеуі де мүмкін. Мысалы, ұрының жеке тұлғалық статусы қылмыстық ортада жоғары болуы мүмкін, ал әлеуметтік статусы өзі қылмыскер болған соң- төмен болып келеді. Ал саясаткердің жеке тұлғалық статусы саяси ортада- жоғары болуы мүмкін, әлеуметтік статусы да қоғамда- жоғары болуы мүмкін. Ең жоғары статусқа лидер ғана ие бола алады. Неге лидердің ролін басқа адам емес, тек сол адам ған өзіне ойнай алады? Бұған байланысты бірнеше теориялар бар. «Ұлы жеке тұлғаның» теориясы бойынша, барлық тиімді лидерлерде жалпы жан-жақты белгілері болады. Бірнеше лидердің ролінің өзі бірыңғай болмайды. Р.Бейлс бойынша лидерді мақсатты және әлеуметтік деп бөлген жоқ. Мақсатты лидер саяси мәселелерді шешуге, өнімді мақсатқа жетуге бағытталған. Әлеуметтік лидер-адамдардың арасындағы қарым қатынасына аса мән беріп (топтың ұйымшылдылығына) конфликтілерді шешуге, эмоционалды қолдау көрсетуге, топ мүшелеріне комфорт туғызуға тырысады. Лидерліктің функционалды теориясы бойынша, лидер болу үшін адамның бойында берілген ситуацияға қажет қасиеттің басым болуы керек, бірақ нақты ситуацияда лидердің ролін жақсы орындаған адам, басқа ситуацияларда лидерлік позиция алуға мүмкіндігі болады. Сөйтіп, жан-жақты лидерлік қасиеттер де болады. Сол арқылы лидерлік харизма қалыптасады. Харизма (грек тілінен charisma-сыйлық дегенді білдіреді)- бұл алдына бас идіретіндей қасиеттердің болуы. Харизматикалық лидерге- үнемі болатын жеңістер тән және жеңілістің өзі жетістік ретінде талқыланады. Мысалы, харизматикалақ лидер ретінде (Наполеон Бонапарттың әскери-саяси тактикасын жүзеге асырған) жатқызуға болады. Е.Кричевскийдің құндылықтар алмасу теориясы бойынша, топтың құндылықтарын толық іске асыра алатын адамдар ғана лидер бола алады. Берілген концепция бойынша, үкімет саясаткер болып білетін экономист емес, керісінше «қарапайым», «халықтан шыққан» адам-саяси істермен жұмыс істей алады. Саяси қайраткерлердің типологиясы: Лидер тұлғасының психологиялық негізін білу үшін лидердің әртүрлі белгілер типологиясы бойынша, құрылым тенденциясын қарастыруға болады. Мысалы, саяси қайраткерлерді өздерінің доминантты бағдарлану белгілері бойынша бөлуге болады. Американдық зерттеуші Дж.Стосинджер саяси қайраткерлерді «кресшілер» және «прагматиктер» деп бөлуге ұсынды. «Кресшілерге» кез келген практикалық мәселені таңдағанда басым болатын белгілі бір идеяға, көбінесе догмаға берілуі. Бұған мысал ретінде қайта құрылу кезеңінің басында болған социализмнің жолын қуған адамдарды айтуға болады. Бұрынғы партия жұмыскерлерінің көбісі барлық реформалық идеялар социализм принциптеріне сәйкес келе ме?- деген қағида бойынша қарастырды. Бірақ бұл идеялардың жүзеге асырылуы қоғамға қандай пайда келтіретіні оларды қызықтырған жоқ. «Кресшілерге» қарағанда «прагматиктер» - әлеуметтік маңызды мәселелерді шешу үшін саяси идеяларды қайта қарастыруға және ымыраға, келісімге келуге дайындық практикалық мақсатқа, сәйкестікке бағдарланады. Саясаткердің тұлғасын қарастырған кезде, адамның жеке тұлғалық белгілерін де қарастырған жөн. Әсіресе саяси тұлғаның ақыл ой деңгейі, ерік жігерінің күші үлкен орын алады. Сонымен бірге «тұлғаның когнитивті күрделілігі» дегеніміз тұлғаның әлеуметтік шындықты көруі мен бейнелеуінің өлшем саны. Шынайы өмірді қабылдауы мен бағалауы да жүйелілік деңгейі. Саясаткердің тағы бір қасиеті, бұл белгісіз ситуацияны қабылдау мен шешу қабілеті. Бұл белгісіз ситуацияда кез-келген бір ережелер, нұсқаулар не белгілі бір шешім қабылдаудағы тәжірибелер болмайды. Саясаткердің өзі шығармашылық, интеллектуалды ізденістеріне қарай шешім қабылдауға тырысуы қажет. З.Фрейд сипаттаған «нарциссизм» түсінгін де қарастырып кеткен жөн. «Нарциссизм» бұл жеке тұлғаның психо-эмоционалды ортасын сипаттайтын ұғым. Ситуацияны рационалды бағалауының негізінде және өзінің өзін-өзі бағалауымен, жеке талаптарының деңгейімен, қарым-қатынасымен байланысқан жеке эмоцияларының әсерінен шешім қабылдау осы қасиетке байланысты. Саясаткер саяси шешімдерді топта қабылдаған соң, онда топтық іс-әрекеттің әлеуметтік-психологиялық заңдылықтары мен топтың ішіндегі қарым-қатынасты ескеру керек. Саяси шешімдерді қабылдау барысында практикалық мақсаттардың арасында кейбір қарама-қайшылықтар пайда болады. Мұндай қарама-қайшылықтар шешім қабылдау процесінде қосымша қолайсыз қиындықтарды туғызуы мүмкін. Саяси шешім қабылдаудың бірнеше стратегияларын бөлуге болады. Біріншісі, бұл рационалды-идеалды шешім қабылдау дегеніміз ситуация диагнозының дәлдігін табу, міндеттерді шешу, әртүрлі жан-жақты информациямен қамтамасыз ету т.б. Ал «Мысал мен қателер» стратегиясы мақсаттардың, ситуацияны бағалауындағы дәл еместігімен толық емес информацияның алмасуымен ерекшеленеді. Бұл стратегияның негізінде көбінесе қате шешімдер қабылданады. Саяси практикада, бұл екі стратегиялардың арасында екінші стратегияға жақынырақ орташа көрсткіш қолданылады. Жалпы мұндай шешім қабылау қоғамның саяси мәдениетінің деңгейі мен оны басқаратын лидерлерге байланысты. Саяси шешімдерді қабылдау мәселесі өте маңызды болып келеді, өйткені процестерді басқару қабілетінен қоғам өмірінің мазмұны мен өмір сүру сапасына байланысты. Көпшілікке қадірлі, ұжымда жетекшілік міндетті өзіне алатын адамдар да болады. Мұндай адамдарды қарым-қатынас психологиясында «лидер» деп атайды. Ол топ мүшелерімен қарым-қатынаста өзін еркін, сенімді ұстайды. Мектеп ұжымында лидердің бірнеше типі болады. 1-ші лидер жағдайға байланысты өзін танытады. Мысалы, оқушылар сыныпта музыкалық кеш өткізеді делік. Ол көптеген шығармаларды біледі, әр түрлі музыкалық аспаптарда ойнайды. Бұл арада өзінің дарыны мен шеберлігін көрсетеді.Ол осы шараны өткізуді ұйымдастырып, лидерлік танытады. Ал басқа жағдайда ұжымның қатардағы мүшесі болып қала береді. Лидердің 2-ші типі, әр түрлі іс-шараларды өткізуде ұжымның басқа мүшелеріне жан-жақты ықпал ете алатын оқушы лидер бола алады. Мысалы, топ далада түнейтін болып, туристік саяхатқа шығарда, лидер оқушы маршрутты әзірлейді, топты қажетті құрал-жабдықтармен, азық-түлікпен қамтамасыз етуді ұйымдастырады. Алайда оңың лидерлігі қысқа мерзімдік дәрежеде ғана болады. Іс-шара аяқталған соң оның лидерлігі де бітеді. 3-ші типі оқушы өзінің лидерлік қабілетін ұзақ уақыт бойы сақтайды, бұл мүшелерінің «психологиялық үйлесімділігі» болады. жүктеу/скачать 0.58 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|