II тарау 2.1.ХIХ ғасырдағы қазақ- татар әдеби байланыстары

Әдебиеттер байланысы, әрине, тек халықтардың байырғы қатынастарымен, атап айтқанда, олардың шыққан тегінің бірлігі, тіл туыстығы, мекен жақындығымен ғана шектелмесе керек. Бұл мәселеде шешуші қызмет атқаратын нәрсе--халықтар арасындағы саяси-экономикалық, әлеуметтік байланыс, осыған сай туатын тарихи тағдырлар мен мұраттардың ортақтығы, арман тілектер мен ұлттық мүдделердің ұқсастығы болмақ. Халықтардың, оның ішінде, қазақ, татар халықтарының осы ортақ мақсаттары мен ұқсас мүдделері Х1Х ғасырдың екінші жартысында, орыстың азаттық қозғалысының алғашқы кезеңдерімен байланысты айрықша көзге түсті.

Татарстан мен Қазақстанның орыс мемлекетінің түгелдей қол астына қосылып кетуіне байланысты жалғаса түсті. Өйткені, осыған байланысты қазақ, татар халықтарының арасындағы екі-үш ғасырға созылған үзіліс қайта жалғасты. Сөйтіп, баяғы түбі бір туыстық қайтадан қалпына келіп, туыстар тағы да табысып, құшақтар қайта қауышты.

Осыған байланысты олардың әдебиеттерінің арасындағы көне қатынас та қайта қалпына келіп, жаңа мазмұн, жаңа мағына тауып, жаңа бір арнамен дами бастады. Міне, осыдан бастап, қазақ-татар әдебиеттерінің арасындағы байланыстың жаңа дәуірі – екінші кезеңі басталды.

Ал татардың халық ақыны Ғ. Тоқай өз халқы әдебиеттің ХХ ғасырға дейінгі осы артта қалу себебін, былай деп жазды: « Не үшін біздің татарлар дүниеде осынша ғасыр өмір сүріп, жөні түзу бір өлең жаза алмаған ? Әлде өлеңді шығарушылар болып, оны жазып алушылар болмады ма? Сөйтіп ол өлеңдер өзін шығарушылармен бірге жерге көмілді ме? Оған дейін еркіндік болмады дейін десең, бізден басқа халықтарда да оған дейін еркіндік жоқ еді»[22:144]. Татар әдебиетінің тарихы туралы жазған ғылыми еңбектерінің бірінде проф. М.Ғайнуллин: «татар әдебиеті өзінің тақырыбы, көтерген мәселелері, идеялық және көркемдік дәрежесі жөнінде орыс әдебиетінен кем дегенде бір ғасыр артта қалып отырды.Мәселен, орыс әдебиетінде ХҮ111 ғасырдың өзінде-ақ көтеріліп, шешімін тапқан мәселелер татар әдебиетінде тек Х1Х ғасырдың екінші жартысында ғана күн тәртібіне қойылды. Осыған байланысты татар әдебиеті өзінің тақырыбы, идеясы, мазмұны, жанр түрлері, көркемдік жағынан орыс әдебиетінен көп төмен тұрды»[23:18]-деп жазады.

Қазақ елінің Ресейдің қол астына түгелдей қосылып бітуі ХХ ғасырдың орта тұсы десек, сол кездің өзінде-ақ қазақ қауымы, қазақ әдебиеті орыстың озат мәдениеті мен әдебиетін еркін игерген, олардың алдыңғы қатарлы қоғамдық ой-пікірлерін өз бойарына сіңіре білген Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин және А.Құнанбаев сияқты өз өкілдерін тудырды.Әрине бұл кездейсоқ нәрсе емес еді. Бұған кейбір тарихи жағдайлар себеп болған.

Көрнекті татар жазушысы Ғ.Ибраһимов 1916 жылы жазған еңбегінде: «Қазіргі қазақ халқының рухани өмірінде халықтың өзіндік сипаты, табиғи дербестігі, елдік ерекшелігі айқын байқады»,- деп жазса [4:26], татар ғалымы А.Сағди: «Қазірде ең таза, ең бай, ең табиғи және бұзылмай, бұрынғы қалпында сақталынып қалған бір тіл болса, ол – қазақ тілі және қазақ әдебиеті. Шын ғылым үшін біз мұны ашық айтуымыз керек», -деп жазды [25:86].

Ұзақ ізденудің нәтижесінде олар оқу – білімге, өнерге шақырған, әлеуметтік әділетке үндеген ағартушылардың алғашқы тобын тудырды. Олардың тек діни білімдері болғанмен, жаңа заманның жаңа талабын ағарып, халықтың надандығын, қараңғылығын жою, көзін ашу жөнінде өз заманы үшін тың да озат пікір айтты. Бұлардың қатарына Мәуле-Құли (ХҮ111 ғасыр), Отыз-Емени (1754-1834), Ғабденнасыр Құрсауи (1776-1818), Ибатулла Салихов (1794-1867), Ғабделжаббар Қандалилерді (1797-1860) қосуға болады. Бұлардың әрқайсысы өз дәуіріне, заманына және білімдеріне сай әр дәрежеде әртүрлі ағартушылық пікірлер айтып, жұмыстар жүргізді. Мәселен, татар ағартушыларының алғашқы тобына жататын Мәуле Құли өзінің кейбір еңбектерінде құран сөзін, шариғат заңдарын сопылық пікірлерді уағыздаумен бірге, бір үзім нан үшін ел кезген жалаң аяқ, жалаң бас кезбелерге аяныш білдірген, халықты қараңғылықта ұстауға наразы болған.

Дегенмен, өз заманы тұрғысынан қарағанда, бұлардың аз да болса озат ой-пікірлері Х1Х ғасырдың басында әлі де үлкен әлеуметтік күшке ие бола алмады.Өйткені, бұлар тек жекелеген қожа молдалардың адамгершілікке жатпайтын өрескел қылықтарын әшкерелеп, көзі ашық оқыған, аздап болса да мәдениеттілеу болуын талап етумен ғана қанағаттанды. Сөйтіп, ел арасында аздап болса да беделі түсе бастаған ислам дінінің абыройын қайта қалпына келтіріп, халыққа білім беру, оқу-ағарту жұмыстарын сол дін арқылы, ислам жолымен жүргізбек болды. Осыған байланысты, олар айтқан ой-пікірлер сол кездегі татардың қоғамдық көзқарастары мен мәдениетінде елеулі орын алды.

Х1Х ғасырдың екінші жартысында татардың қоғамдық ой-пікірі, мәдениеті мен әдебиеті едәуір өрлеу дәуірінде болды

Оның үстінде 1804 жылы Қазан университеті және басқа да түрліше оқу орындары ашылды.Мұнда орталық Ресейден келген көптеген ғалымдар (мәселен, Н.В.Лобачевский, А.П.Щапов, Ф.Ф Лесгафт, К..В.Лаврский т.б.) жұмыс істеді. Олардың кейбіреулері өздерімен бірге ондағы озат идеяларды да ала келді.

Оқта-текте, аз-мұздап қана бой көрсететін өздерінің ашық айқасқа шығып, батыл күрес жүргізе алатын өз иделогтарын туғызды. Соның бірі және аса көрнектісі Шиһабутдин Баһауитдин-Маржани (1818-1889) болды.

Маржани татар қауымында алғашқылардың бірі болып жаңаша (жәдит) мектебін ашты. Онда дін оқуымен бірге ғылым үйрететін есеп, география, тарих, орыс тілі сабақтарын да жүргізді. Маржани татарлардың орыс тілін білу қажет екенін айтты және орыс-татар мектептерінің ашылуын барынша қолдады.

Маржанидің көзқарасын қуаттаған, құптаған ақын-жазушылар шықты. Олардың кейбіреулері оны өздеріне ұстаз тұтты, оның пікірін насихаттаушы болды. Мәселен, белгілі ақын Ақмолла өзін Маржанидың шәкіртімін деп есептейді,оның идеяларын қазақ арасына насихаттайды. Ол 1889 жылы Маржанидың қайтыс болуына байланысты «Маржани мәрсиясы» ( «Маржаниға ескерткіш ») деген өлең жазады. Бұл өлең «Дәмелда Шиһабутдин Маржани мәрсиясы» деген атпен 1892 жылы Қазанда басылып шығады.

Ақмолла бұл өлеңінде Маржанидың сол кездегі қоғамдық өмірде, әлеуметтік күресте алған орнын, атқаратын қызметін дұрыс бағалайды, оған арнап мынадай өлең шумақтарын жазады:

Қазаннан бір ғалым шықты алмас болып,

Көбейді дұшпандары һәм қас болып,

Мағына жауһарларын қолына алды,

Ақиқат теңізіне терең шолып [26:31].

Ақмолла қай жерге барса да, кіммен айтысса да осылайша Маржани бастап кеткен жаңалықты жақтап, оған бөгет болған кертартпа ескілікті сынап өлең айтады. Міне, Ақмоланың осы ақындық үнімен бірге қазақ даласына Маржанидың жаңашылдық идеялары да тарай бастады.

Маржанидың ескілікке қарсы күресіп, жаңалықты жақтау жөніндегі идеясы жалғыз Ақмолладан ғана емес, қазақ арасындағы басқа да оқу оқып, көзі ашылған адамдардан қолдау табады. Мәселен, Маржанидың кертартпа ескішілдікпен күресі, ағартушылық ой-пікірлері Х1Х ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген қазақтың бірсыпыра ақын-жазушыларына, оның ішінде Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ақан сері, М.Серәлиннің қоғамдық-саяси, идеялық көзқарастарына әсер еткені байқалады. Мұны қазақ ақын-жазушыларының кейбір шығармашылығынан көруге болады.

Х1Х ғасырдың екінші жартысында татар, қазақ халықтарының қалың бұқарасы жаппай дерлік сауатсыз болатын. Олардың арсында хат танып, шот білетіндері саусақпен санарлықтай ғана еді. Сол кездегі татар және қазақ ағартушыларының тобына қазақтардан – Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтарды қоссақ, татарлардан ағайынды Халфиндер,Х.Фаизханов, С.Кукляшев, Ғ.Махмутов, Қ.Насыри т.б. жатқызуға болады. Бұлар ең алдымен мұсылманша, орысша қатар оқыған, осыған байланысты Шығыстың да, Батыстың да мәдениетімен жақсы танысқан білімді адамдар еді.

Қазақ-татар ағартушыларының бұл тобынан Шоқан Уәлиханов пен Хусайын Файзхановтың, сондай-ақ Қаюм Насыри мен Ыбырай Алтынсариннің алатын орны ерекше. Өйткені, бұлардың әрқайсысы өз халқының ағартушысы болуымен бірге, өзімен көршілес туысқан халықтың тағдыры туралы көп оқыған, толғанған, оның тарихы, тілі мен әдебиеті жөнінде келелі пікірлер айтқан, сондай –ақ онда ағартушылық ой-пікірдің пайда болып жаңа бағыттағы жазба әдебиеттің өркендеуіне елеулі ықпал еткен. Мұның мысалы ретінде қазақтың тұңғыш ағартушы-ғалымы Ш.Уәлихановтың (1835-1865) өмірі мен еңбегін алсақ та болады. Мәселен,ол алғаш рет ауыл молдасынан, татар мұғалімінен оқып хат таныған. Соның арқасында татар тілі мен жазуын еркін меңгерген.Оның үстіне Шоқан Уәлиханов озат ойлы орыс оқымыстыларымен ғана емес, сонымен бірге алдыңғы қатарлы татар ағартушыларымен де таныс болған. Мысалы, Ш.Уәлихановтың Х1Х ғасырдың орта кезінде өмір сүрген татардың атақты оқымысты Ш.Маржанимен таныс болғаны, онымен кездесіп, сөйлескені жөнінде мәлімет бар. Ш.Уәлиханов 1860 жылдың қысында Омскіден Петербургке бара жатқан сапарында жолшыбай Қазан қаласына соққан, онда кейбір татар рқымыстыларымен, соның ішінде Ш.Маржанимен де кездесіп,сөйлескен. Шоқан Маржаниге қазақ халқының тарихы жөнінде, өзінің Қашқарияға жасаған саяхаты туралы әңгіме айтқан.Сөйтіп Маржани өзінің еңбегінде келтіретін қазақ тарихына, сондай-ақ, Қашқария мен Жоңғарияға байланысты иәліметтерді Шоқаннан алғанға ұқсайды[27:41].

Сондай-ақ, Х1Х ғасырда өмір сүрген көректі татар ағартушысы, ғалым Хусаин Фаизханов Шоқанның ең жақын достарының бірі болған. Шоқан Петербургке барғанда, көбіне соның үйіне түсіп жүрген. Ал,Шоқан Петербургтен өз аулына қайтқанда, оны шығарып салушылардың ішінде Х.Фаизханов та болатын. Шоқан мен Хусаин өзара хат та жазысып тұрған. Сондай хаттың бір-екеуін Қазақ ССР Ғылым академиясының академигі Ә.Х.Марғұлан мен татар ғалымы М.Усманов мұрағаттан тауып алып, баспасөз бетінде жариялады.

Х.Фаизханов көзінің тірі кезінде татар медреселеріне реформа жасау жөнінде өзінің жобасын жасап, түрліше өкімет орындарына ұсынады, таныстарына хат жазады. Бірақ, Файзхановтың бұл жобасы патша үкіметі орындарынан және кейбір татар ғалымдарынан тиісті қолдау таппағандықтан, кезінде жүзеге асырылмайды. Сөйтіп, татар ғалымының өз халқын оқу, ағарту жолына салу жөніндегі бұл әрекеті, қазақ ағартушысы Ш.Уәлихановтың арманы сияқты аяқсыз қалады.

Х1Х ғасырдың алғашқы жартысында өмір сүрген қазақ, татар ағартушыларының кезінде орындалмай қалған осы арманын іс жүзіне асырған, халықпен тікелей тығыз байланыс жасап, оларды оқу-ағарту ісіне бастаған татардың көрнекті ғалымы Қ.Насыри мен қазақтың ағартушысы Ы.Алтынсаин болды. Қазақтың көрнекті ағартушы-демократ, ғалымы Ы.Алтынсарин (1841-1889) жастайынан орыс тілімен қоса ,татар тілін де оқып үйренген, орыс ғалымдары в:В Григорьев, Н.И.Ильминский, В.В.Катаринскийлермен қоса, татар ағартушылары С.Кукляшев, Х.Фаизханов, Қ.Насыри т.б. жақсы таныс, пікірлес болған. Соған байланысты ол татар ағартушыларынан оқып үйрене білген.Ы.Алтынсаринге сабақ берген ұстаздық еткен адамдардың ішінде белгілі орыс ғалымы В.В.Григорьевпен бірге, бірнеше татар мұғалімдері де болады. Олардың арасында Шығыс зертеушісі М:Бекчурин, ағартушы-ғалым С.Б.Кукляшев, ахун У.Мусин т.б. бар еді[28:10-17].

Бұлардың ішінен С.Б.Кукляшевке ерекше тоқтаған жөн.Өйткені оның өмірі мен ағартушылық қызметі қазақтармен, оның ішінде, Ы.Алтынсаринмен тығыз байланысты болған. Салихжан Бекташұлы Кукляшев (1811-1864) Орынбордағы Неплюев училищесінде (1823-1830) оқыған. Оны бітіргеннен кейін Орынбор Шекара комиссиясында тілмаш болып істеген. Бірақ училищеден алған біліміне қанағат тұтпай, Қазан гимназиясында, Қазан университетінде оқиды.1836 жылы университеттің филология факультетінің Шығыс тілдері бөлімін үздік бағамен бітіріп шығады, оған ғылым кандидаты дәрежесі беріледі. С.Б.Кукляшев татар арасынан шыққан алғашқы ғылым кандидаттарының бірі.Университетті бітіргеннен кейін С.Кукляшев Орынборға қайта оралып, ондағы бір кезде өзі оқыған неплюев кадет корпусында Шығыс тілдерінен сабақ береді. Ол сонымен бірге Орынбор шекара комиссиясының жанынан ашылған қазақ-орыс метебінде бақылаушы, тәрбиеші әрі мұғалім болып істейді.1850 жылы тамызда осы мектептің ашылуына қатысып, орыс және татар тілдерінде құттықтау сөз сөйлейді, кейін Ы.Алтынсаринге сабақ береді, ұстаздық етеді. Сөйтіп болашақ қазақ ағартушысы Ы.Алтынсаринның саяси-әлеуметтік, ағартушылық және педагогикалық көзқарасының қалыптасуына, басқа да орыс оқымыстыларымен бірге татар ғалымы С.Б.Кукляшев те елеулі әсер етеді.1859 жылы Кукляшев шығарған «Татар хрестоматиясы» мен Ы.Алтынсаринның 1879 жылы жарық көрген «Қазақ хрестоматиясының» арасынан көптеген үндестіктер мен ұқсастықтарды табуға болады. Сондай-ақ С:Б:Кукляшев те , Ы.Алтынсарин де өздерінің бойындағы барлық күш қуатын қараңғы халықтың көзін ашып, санасын оятуға, оларды оқуға, өнер-білімге баулу ісіне бағыштады.

Белгілі татар ғалымы Х.Фаизханов 1860 жылдың жазында Орынборға келген. Онда ол Ы.Алтынсаринмен кездеседі. Бұл кезде ол Орынбордың облыстық басқармасында тілмаш болып істейтін. Х.Фаизханов пен Ы.Алтынсарин ұзақ әңгімелеседі, сырласады, ақыры достасып кетеді. Мұны Х.Фаизхановтың хаттарынан байқауға болады.

Татар ағартушыларының ішінен өзінің идеялық-шығармашылық қызметі жөнінен Ы.Алтынсаринге басқалардан гөрі Қаюм Насыри (1825-1902) жақын еді. Сондықтан ол одан көп нәрсені үйренеді. Қ.Насыри тәрізді Ы.Алтынсарин де 1864 жылдан бастап қазақ балалары үшін жаңа типті мектептер ашады. Соларға арнап «Қазақ хрестоматиясы» атты оқулық жазады. Қазақтарға орыс тілін үйрету мақсатымен «Начальное руководство к обучению казахов русскому языку» (1879) деген еңбегін шығарады. Егер Қ.Насыри «Қазан татарларының сенімдері мен ырымдары» (1880) атты этнографиялық еңбек жазса, Ы.Алтынсарин де «Орынбор ведомствосы қазақтарының өлген адамдарды жерлеу және оған ас беру дәстүрінің очеркі» (1870), «Орынбор қазақтарының құда түсу, қыз ұзату және той жасау дәстүрлерінің очеркі» (1879) атты мақалаларын жариялайды. Содай-ақ Қ.Насыри – татар прозасының негізін салушы, ауыз әдебиеті нұсқаларын жинаушы болса, Ы.Алтынсарин де қазақ прозасының алғашқы үлгілерін жасаған, қазақ балалар әдебиетінің атасы болған, халық әдебиеті туындыларын көптеп жинаған жазушы. Қ.Насыри мен Ы.Алтынсарин шығармалары тек мақсаты мен тақырыбы мен жөнінен ғана емес, сонымен бірге идея, мазмұн, түр жөнінен де бір-біріне үндесіп жатады.

Қ.Насыри мен Ы.Алтынсарин өздерінің түрліше тақырыпта жазылған оқулықтары, ғылыми-көпшілік кітаптарымен қараңғы халықтың көзін ашуға, табиғаттың сырларын ұғынып, керегін ала білуіне, сөйтіп, өз тұрмысын жақсартуға бірден-бір мүмкіндік туғызды.

Қ.Насыри дінді уағыздайтын «Отыз уағыз» атты кітабын жазып бастырса, Ы.Алтынсариннің «Шариғат-ул ислам» атты кітапша шығарғаны мәлім. Алайда бұл кітаптар олардың басты еңбектеріне еш нқұсан келтірмек емес.

Қаюм Насыридың ізгі есімі, ағартушылық қызметі және әдеби мұрасы өткен ғасырдың өзінде-ақ қазақтар арасына кеңінен мәлім болған. Мәселен, 1870 жылдардан бастап Қаюм шығарған оқулықтар мен күнтізбелер сол кездің өзінде-ақ қазақ даласына тараған. Әсіресе, оның 1872 жылы жарық көрген «Әбуғалисина хиссасы» атты аңыз әңгімесін қазақтар оқыған. Әбу-Әли ибн Синаның есімі және еңбегімен қазақтар көбінесе осы Қаюм кітабы арқылы танысқан.

Тағы бір айтатын кететін жай: сол жылдардың өзінде-ақ «Дала уәләяты» атты қазақ газеті өзінің беттеріндет Қ.Насыридің оқулықтары мен кітаптары жөнінде хабарлар, рецензиялар жариялап отырған.

Қазіргі кезде қазақ ғалымдары мен жазушылары Қ.Насыридың шығармашылығына көп көңіл бөледі. Мәселен, тарихшы Х.Айдарова, ақын Ж.Сыздықов, журналист Б.Мәзитов қазақ баспасөзі беттерінде Қ.Насыри туралы бірнеше мақалалар жазып, ұлы ағартушының өмірі мен қызметін қазақ оқушыларына кеңінен насихаттады.Сөйтіп, еліміздің басқа да көрнекті ғалымдары сияқты Қ.Насыри де қазақ оқушыларының аса қадір тұтатын ардақты адамына айналды.

Х1Х ғасырдың екінші жартысында қазақ, татар әдебиеттерінің арасын жақындастырған бір әдеби құбылыс пайда болды. Ол- өз шығармаларын екі ілде қатар жазып, екі әдебиеттің ортақ өкілдері болып кеткен қазақ-татар әдебиеттерінің ортақ өкілдері – Ахмет Оразаев Құрмаши мен Ақмолла шығармалары еді.Бұлардың қайсысы болса да екі елдің ортақ ұлы болып, екі халықтың тілімен әдебиетін, әдет-ғұрыпы мен салт-санасын жақсы білген.Сондықтан да оларға екі халық тілінде де және екі халықтың тұрмысы, арман-тілегі жөнінде шығармалар жазу аса қиынға соқпаған. Есімі мен еңбегі қазақ және татар әдебиеттері тарихына бірдей енерлік, демек, екі елдің әдебиеттерінің ортақ деп есептеуге толық тұрарлық ақынның бірі – Ахмет Оразаев –Құрмаши-Қызылжари (?-1883). Өйткені, ол қазақ-татар тілдерін еркін игерген,қазақ-татар әдебиеттерін жақсы білген, өз шығармаларында қазақ әдеби тілін көбірек қолданған. Рас, оны қазақтардан гөрі татарлар жақсы біледі,жақын тұтады. Сондықтан да оның есімі мен еңбектері татар әдебиетінің тарихы мен татар поэзиясының антологиясына көптеп енеді [29:140-145; 30:134-137].

Ахмет Оразаев-Құрмаши қазіргі Қорған облысындағы Звериноголовск қаласында, татар отбасында туып өсті. Татар медреселерінде оқып, білім алды. Кейін Қазан губерниясына келіп, білімін толықтыралды. Шығармаларын көбінесе татар тілінде жазып, татарлар арасына таратты. Ол өз өмірінің бірсыпырасын қазақтар арасында өткізеді, жас кезінде қазіргі Солтүстік Қазақстан облысының орталығы – Петропавл (ескіше Қызылжар) қаласында медреседе оқып тәрбиеленеді, кейін есейіп ержеткен шағында (1880 жылдары) Қызылжарға қайтып келіп, осы қаладағы және қала маңындағы қазақ ауылдарының ішіне барып бала оқытады. Ахмет Оразаев- Құрмаши татар тілі және әдебиеті мен бірге қазақ тілі және әдебиетін де жақсы біген. Әсіресе, ол қазақтың ертегі – аңыздарын,тұрмыс-салт жырларын, мақал-мәтелдерін, сол сияқты батырлық және ғашықтық жырларын еркін игерген.Сондықтан да ол шығыс шығармаларының сюжеті мен алып, 1874 – 1876 жылдары жазып шығарған «Боз жігіт» пен «Таһир мен Зуһра» атты поэмаларында қазақ сөздерін көбірек қолданады. Мәселен, «Таһир мен Зуһрада» сергелдең,қадам, бота, отағасы, мазмұн, менен, алыс, қанша деген татар тіліне түсініксіз, қазақ сөздерін жиі кездестіруге болады.Сол сияқты Ахмет қазақ тіліндегі етістік формаларын да көптеп пайдаланған.Мәселен, оның өлең шумақтарынан мынадай өлең жолдарын кездеструге болады:

Бұл келтірілген өлең жолдарындағы кездесетін таңдап, аңдап немесе қоршайды, ұқсайды сияқты етістік формалары татар тілінде кездеспейді деуге болады.

Ахмет Оразаев сонымен бірге қазақтың өлең –жырларымен жақсы таныс болуының арқасында өз дастандарының кейбір шумақтарын қазақ жырларының өлең өлшемі үлгісінде жазған, ондағы ырғақ, ұйқас заңдылықтарын ұстанған және қазақ халық фольклорында кездесетін көркем сөз тіркестерін барынша пайдалана білген.

Татар ғалымы, профессор М.Ғайнуллиннің айтуынша, тіпті ол кейін өзінің «Таһир мен Зуһра» атты дастанын таза қазақ тілінде жазып шығарған.Ал «Боз жігіт» поэмасын жазарда, оның қазақ арасына тараған нұсқаларында негіз етіп алған [23:135]. Сондықтан да болса керек, ұлы татар ақыны Ғ.Тоқай: «Таһир мен Зуһра» және «Боз жігіт» дастандары татардікі деп саналғанымен, бұл поэмалардың тілі қазақтардікі деп есептейді[31:214].

Қазақ, татар тілдерін, сонымен бірге башқұрт тілін еркін игерген, қазақ, татар әдебиеттерін, сол сияқты, башқұрт әдебиетін де жетік білген, әсіресе қазақ халқының ауыз әдебиетін еркін біліп, өз шығармаларын көбінесе қазақ тілінде жазған ақындардың бірі – Ақмолла (Мифтаһетдин) Мұхамедияров (1831-1895) [32:99-104; 33:331-357; 23:130-140]. Ол өз өлеңдерін негізінен қазақ тілінде жазған. Мұны кезінде өзі де атап көрсеткен. Мәселен, ол өлеңдерін «қазақ үшін», «қазақ тілінде жаздым», -дей келіп,былай дейді:

Қазақша өлең жаздым ашық қылып,

Хасистердің жүрегін ашыттырып...

Айтамын үгіт қылып қазақ халқын,

Қаншама ғұламалар айтса-дағы,

Бұрынғы қия алмайсыз ата-салтын [34:11]

Оның үстінде Ақмолла шығармаларындағы бейнелі сөздердің, теңеулердің, мысалдардың бәрі дерлік қазақ халқының өмірінен, қазақтың халықтың ауыз әдебиетінен алынған.

Ақмолла – Х1Х ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген көрнекті ақын. Ол өз шығармаларында әлеуметтік тақырыптарға тереңірек барып, өз заманының көкейкесті мәселелерін батылырақ көтере білген.

Ақмолланың өз заманындағы ақындардан айырмашылығы- ол адамның пиғылына, мінез- құлқына, адамгершілік жағына, жалпы моральдық бейнесіне баса назар аударған.Ол өз замандастарына кім болсаң – ол бол, бірақ ең алдымен адам бол деген қағиданы ұсынады, адамдарды адалдыққа, әділеттікке, ізгілікке үндейді, дүниеқорлықтан, қиянатшылдықдан, арамдық, жауыздық істен бас тартуға шақырады. Ақынның біраз өлеңдері жыл мезгілдерін, тағы басқа табиғат құбылыстарын суреттеуге арналған. Автор бұл өлеңдерінде көркемдік мәні зор тамаша табиғат көріністерін жасаумен бірге жаратылыс құбылыстарын диалектикалық тұрғыдан танып, олар жөнінде үлкен философиялық ой түйеді. Ақмолланың жыл мезгілдері туралы өлеңдер өз тұсында өмір сүрген қазақ ақындары Ы.Алтынсарин мен А.Құнанбаевтың осы тақырыпқа жазған шығамаларымен бірге лирикаларын байыта түседі.

Проф. Қ. Жұмалиевтің жазуына қарағанда қазақтың көрнекті ағартушы- демократы Ы. Алтынсарин Х1Х ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген қазақтың Күдері, Сейдахмет, Нұржан сияқты ақындарына септігін тигізген [35:41]. Біздің байқауымызша, Х1Х ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген қазақ ақыны Ақан сері Қорамсаұлы да Ақмолланың өлеңдерімен жақсы таныс болғанға ұқсайды.Өйткені Ақан сері өлеңдеріндегі кейбір жолдар мен шумақтар да Ақмолла жырларының сарыны сезіледі.[36:31]

Ақмолла қазақтың ақындық өнері мен татардың ағартушылық идеяларын сәтті ұштастыра білген, оларды өз бойларына сіңіре білген, соның нәтижесінде екі халықтың тел ұлы болып өсіп, екі әдебиеттің өкіліне айналған.

Х1Х ғасырдың екінші мен соңғы ширегінде өмір сүрген татар ақын жазушылары тек қазақтың бай ауыз әдебиетінен ғана үйреніп, тек солан ғана үлгі -өнеге алып қойған жоқ, сонымен бірге сол кезде жаңа жанданып келе жатқан қазақтың жаңа жазба әдебиетімен, әсіресе қазақ халқының ұлы ақыны, қазақ поэзиясының классигі А.Құнанбаев (1845-1904) шығармашылығымен де жақсы таныс болып, оның өлең – жырларынан едәуір үлгі-өнеге алды.

Абай қазақ, орыс тілдері мен әдебиеттерін жақсы білумен қатар, туысқан татар жұртшылығымен және оның тілі, әдебиетімен де жақсы таныс болған.

Академик М.Әуезов бір кезде Абай ақындығының үш бұлағын көрсете келіп, соның бірі Шығыс әдебиеті екенін тап көрсеткен болатын. Ал ол кезде (яғни Х1Х ғасырдың екінш жартысында) қазақ арасында Шығыс әдебиетінің нұсқаларын таратушылар негізінен татар ақын-жазушылары мен солардың баспа орындары болғаны бәрімізге мәлім. Шығыстың небір әсем романтикалық поэмалары – «Жүсіп-Зылиха», «Таһир-Зуһра», «Боз жігіт», «Шәкір-Шәкірат», «Атымтай Жомарт», тіпті Әл-Фараби, Ибн Сина туралы ертегі аңыздары әуелі татар баспа орындарында кітап болып басылып шығып, қазақ арасына тараған.Ендеше, Абай қазақ арасына сол татар әдебиеті арқылы келген Шығыс әдебиетінің нұсқаларынан да едәуір нәрсе үйренсе керек.

Абайдың есімі мен әдеби еңбектері татарлар арасына әуелі ауызша белгілі болады да, кейін баспасөз беттері арылы тарай бастайды. Мәселен, 1897 жылы, Абайдың көзінің тірі кезінде-ақ, Қазан қаласында «Князь бен Зағифа» атты кітап жарыққа шығады. Осы кітаптың 12-15 беттерінде А.Құнанбаевтың «Сынағандағы аттың сыны» («Шоқпардай кекілі бар, қамыс құлақ») және «Бүркітші» («Қансонарда бүркітші шығады аңға») деген екі өлеңі жарияланады. Сөйтіп, өлеңдері тұңғыш рет Қазан қаласында, татар баспасынан жарық көреді.

Абай қайтыс болғаннан кейін, арада 4 жыл өткен соң Орынборда, татар тілінде шығып тұрған «Уақыт» газетінің 1908 жылғы 333 санында «Абай Құнанбаев туралы» деген мақала жарияланады.Онда Абайдың өзі және оның шығармалары туралы бірсыпыра құнды пікірлер айтылған. Газет осы мақаласымен бірге Абайдың өлеңдерінен үзінділер басып шығарады.

Сөйтіп, ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында-ақ Абай шығармашылығы татар жұртшылығына, әсіресе, оның ақын-жазушыларына мәлім болды. ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүрген татардың ағартушы – демократ ақындарының бірсыпырасы, атап айтқанда, Ғ.Тоқай, Ғ.Ибраһимов, М.Ғафури, Ш.Бабич т.б. Абайдың ағартушылық-демократиялық дәстүрін әрі қарай дамытып әкеткен.