Кіріспе Тарау. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудың теориялық негізі

Көп мағыналы сөздерді оқушылар жиі қолданады, бірақ ол сөздердің көп мағыналы екенін олар саналы түрде аңғара бермейді. Алғашқы кезде бір сөздің бірнеше мағынасы болатыны оқушыларды таңғалдырады. Бірақ оқушылар бір сөздің бірнеше мағынасын тез үйренеді. «Ана тілі» оқулықтарындағы мәтіндерде көп мағыналы сөздер жиі кездеседі. Мысалы, түс – түс көру; заттың түсі; аттан түс, т.б. Ай – аспандағы ай; ай - бір ай мерзімі; күн – күннің көзі; күн – бір күнгі мерзім; күнкөріс, т.б.

Мысалы, (2-сынып, ана тілі,212-б)

Наурызда күлімдеп,

Күн көзі жылында.

Өзгеше бүгін леп,

Қыс тауға тығылды,-

деген өлеңде (Ө.Ақыпбеков) асты сызылған сөзді былайша түсіндіреміз.

1.көз (адам мүшесі)

2.көз (тіршіліктің көзі)

3.көз (заттың не құбылыстың көзі).

Немесе, (2-сынып, ана тілі, 11-б) Жүсіпбек Аймауытовтың «Ыстық қой, шіркін, туған жер!» атты шығармасындағы «Қас қарайды. Қой қотанға келді. Арбаны төңіректеп, сүйкеніп сиырлар тұр. Үй басы есік алдына от жағып, кешкі сиырдың сүтін пісіріп жатыр» деген сөйлем қатарындағы бас сөзі бірнеше мағынада қолданылатынын айтып, оқушылардан осы мәтіннен көп мағыналы сөздерді табуға тапсырма береміз.

Бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқитын мәтіндерінде тұрақты сөз оралымдары көп кездеседі. Қанатты сөздер – метафоралық түрде, жанама мағынада айтылады. Мысалы, «Оқуына тастай» дегенді тапсырмасын бұлжытпай орындап, жақсы оқитындарға айтады. Қанатты сөздер 1-сынып- тағы «Тарыдай болып кіремін, таудай болып шығамын», - деген сөзден басталады. Міне осыкезден-ақ балаларға қанатты сөздерді танытып, үйрету басталады. Мәтінде кездескен қанатты сөзді оқушылардан қалай түсінетіндерін сұрап, қандай басқа қанатты сөздерді білесіңдер? Балалар әртүрлі жауап береді. Сабақ барысында түсіндірілген қанатты сөздерді және өздері айтқан қанатты сөзді «Қанатты сөздерге» арналған дәптерлеріне жаздыру.

Балалардың тілін, ойын дамытуда мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылтпаштардың маңызы жөніндегі мәселе өз алдына зерттеуді қажет етеді. Оқушылардың сөздік қорын арттырып, сөз мәдениетін қалыптастыруда мақал-мәтелдер мен жұмбақтардың, жаңылтпаштардың орны орасан зор. «Атамұра» баспасының 2-сыныпқа арналған ана тілі оқулығында 29-мақал-мәтел, 23-жұмбақ, 22-жаңылтпаш берілген.

Орналасу жүйесі жағынан ана тілі оқулықтарындағы мәтіндердің соңынан беріліп, әрбір тарау мақал мәтелмен ашылады.

Мақал-мәтелдердегі терең мағыналы оц-пікірлер мәтіндердің мазмұнымен байланысып, тақырып тынысын күшейте түседі. Мысалы, (2-сынып, ана тілі, 121-б) «Еңбекпен ел көгерер» ертегісін оқығаннан кейін, «Кім еңбек етсе, сол – тоқ», «Еңбектің наны тәтті,

Жалқаудың жаны тәтті»

мақал-мәтелдер беріліп, талданып, мән-мағынасы түсіндіріледі. Мұнда еңбек сөзін, тек бейнетпен, маңдай термен келетін жақсылық екенін, арманыңа, мақсатыңа жетудегі адал іс-әрекет екені ұғындырылады. Балаларды еңбек етуге тәрбиелесек, осы арқылы сөздік қорына сөз қосылады. Мақал-мәтелдің мән-мағынасын ұғыну үшін, оқушылар біраз ойланады, мидың үлкен жарты шарының аналитикалық-синтетикалық қызметі іске асады және жаңадан сөздер үйренеді, бірқатар сөздердің мағыналарын түсінуге мүмкіндік жасалады.

Мақал-мәтелдерде поэзияға тән ырғақ, саз, интонация, дыбыс үндестігінің үйлесімі де бар. Мысалы, «Еңбек еткен - емеді», «Ер дәулеті – еңбек» сияқты бірыңғай жіңішке, езулік дыбыстар үйлесімдігі немесе «Ақыл – жастан, асыл – тастан» сияқты бірыңғай жуан дыбысты дыбынстардың үйлесімділігі жеке сөздерді, сөз бен сөздің байланысын дұрыс оқуға көмегін тигізеді.

Бастауыш сынып оқушыларына мақал-мәтелдерді үйрету арқылы олардың сөздік қорын дамытып, сөз мәдениетін қалыптастыру жұмысы жүйесіз, негізсіз, бағытсыз, кездейсоқ іске асырылмайды.Бастауыш сынып кезеңі – баланың сөдік қоры байитын, мәдениетті де, шебер сөйлеуге қалыптасатын кезең. Олай болса, тіл тазалығы, ой дәлдігінің атадан балаға мирас болып келе жатқан үлгілерінің бірі.

Мақал-мәтелдер мен жұмбақ, бір жағынан, балалардың өмірге көзқарасын кеңейтсе, екінші жағынан сөздік қорын байытады.

К.Д.Ушинский бастауыш сынып балаларына мақал-мәтел үйретудің пайдасын айта келіп, оның қысқада болсын табиғат немесе адам тұрмысының шындық құбылысын сипаттайтынын көрсетеді.

Мақал-мәтелдер және жұмбақтар бойынша жұмыстар жүргізу үшін, кейде сиректеу болса да, жеке сабақ арнаудың да пайдасы мол.

Жұмбақтар бойынша жұмыс, негізінен, оның шешуін табу бағытында жүргізіледі. Ол үшін нәрселерді, құбылыстарды жұмбақтап айтылған белгілеріне қарай іздестіру жолымен табу әдісі ұсынылады. Мұндай жағдайда жұмбақталған нәрсенің жалпы қай салаға жататыны, қандай бағытта ізделетіні айтылады. Мысалы, «Іздесем, ізі жоқ, бауыздасам, қаны жоқ» жұмбағын шешу керек делік. Бұл нәрсені өзеннен, көлден іздеу керектігі, оның суда болатыны ескертіледі. Мұндай бағыт берілмеген жағдайда балаларға қиындық түседі.

Ал жұмбақтың құрамындағы метафоралық бейне сол жұмбақталған нәрсені іздестіріп табу барысында өз-өзінен ашылады. Мысалы, жоғарыда айтылған жұмбақты шешу барысында өзен, көлде болатын балық, бақа-шаян сияқтыларды айтады. Олардың ізі болмағанымен, қаны болатыны, ал біздің жұмбағымыздағы нәрсенің қаны да, ізі де жоқтығы айтылады.

Жұмбақтыңшешуі табылғаннан кейін, сұрақ-жауап арқылы метафоралық бейне ашылады.Жұмбақта қандай із жөнінде айтылады? Мұндағы бауыздау сөзінің мағынасын қалай түсінуге болады? (қайықтың тұмсығымен су толқынын кесуі), т.с.с. Немесе, «Аяғы біреу, қолы жоқ, шиыр-шиыр жолы көп» жұмбағының құрамындағы сөздердің де әуелі тура мағынасы талданады: кез келген нәрсенің салған ізінің сөйлей алмайтындығы, салған іздің сөйлеуі дегеннің не екені сұралады. Осы арқылы бұл жұмбақталып отырғанды оқу құралдарының төңірегінен іздестіру керектігі айтылып, олардың ішінде қозғалатын, жүретін қандай нәрселердің бар ойластырылады. Егер балалар оны таба алмайтындай болса, «Оқу құралдарының ішінде қайсыларында жол бар?» деген сияқты сұрақ арқылы дәптер мен кітапта жол болатыны анықталады. Сонан соң дәптердегі сызық жолдың сөйлей алмайтыны, сөйлейтін жол – жазу екені, жазу жолын қалам, қарындаш салатыны айқындалады.

Бастауыш сыныпта мақал-мәтел, жұмбақтармен қоса жаңылтпаштарда үйретіледі. Әсіресе, бала тілін түзетудегі рөлі зор. Мұнда: 1) тіл мүкістігін жоюға; 2) сөздерді анық айтуға жаттықтырады.

Оқушы меңгерген жаңылтпаш қорын әрбір сыныпта оқу жылы аяғында жарыстар өткізу арқылы айқындауға болады. «Кім жаңылмайды?», «Жаңылтпаш жаңылдырады», т.с.с. атпен жарыстар өткізу оқушылардың жаңылтпаш жаттауына септігін тигізеді.

А.Байтұрсынов «Төмендегі сөйлемдерді үш қайтара айтқызу арқылы жаңылтпаш жасауға болады» деп, мына сөйлемдерді берген:

1. 
   Назар нараз.
   
2. 
   Нан арзан, нар арзан.
   
3. 
   Назар, нараз, нар арзан.
   
4. 
   Назар,нараз, нан арзан.
   
5. 
   Он нан онанарзан.
   
6. 
   Назар, нанар.
   
7. 
   Назар, азар, нар азар.
   

Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда ертегілерді оқыту

өте маңызды. Ертегілерді оқу арқылы балалар қарапайымдылық, кішіпейілділік, қайырымдылық, адалдық сияқты қасиеттерді бойына сіңіреді. Ертегінің тілі түсінікті, қанатты сөздер мен бейнелі тіркестерге бай болып келеді. К.Д.Ушинскийдің сөзімен айтқанда, ертегі оқушыны халық қазынасына ендіреді, халық рухымен араластырады.

Ертегі балаларды жоспар жасауға үйрету үшін де өте қолайлы. Оны бөлімдерге бөлу, ат қою, қандай суреттер салуға болатынын анықтау, т.б. жұмыстарды 2-3 – сыныптар орындай алады. Ертегіні балалар қызыға оқиды, олардың мазмұнын бір оқығанда-ақ игереді. Сондықтан бірқатар ертегілерді оқығанда, жалпы идеясын ғана әңгімелеп, мазмұнын үйден оқуға тапсыруға да болады.

Оқушының қиялын жетілдіре отырып, тілін дамытуда мысалдардың алатын орны өзгеше.

Әдеби шығармалардың басқа түрлерінен мысалдың мынадай өзгешіліктері бар:

• 
  аллегориямен айтылатыны:
  
• 
  мысалда белгілі бір үгіт, тәлім-тәрбиелік мән болатыны:
  
• 
  оның оқылу ерекшелігі.
  

Мысалдарды оқығанда көңіл қоятын жай – оқушыларға олардың мазмұнын қабылдащту және олардағы кейіпкерлердің іс-әрекетін талдау.

Қорыта айтқанда, мысалды төмендегідей жолдармен оқытуға болады:

1. 
   Оқылатын мысал жөнінде мұғалім алдын ала әңгіме өткізеді; онда балаларға түсінігі ауырлық келтіретін сөздердің (сол мысалдың ішінде кездесетін) кейбіреулерін кірістіре отырып, олардың мағыналарын аша кетеді.
   
2. 
   Мұғалім мысалды әуелі нақышына келтіре өзі оқиды, сонан кейін оқушыларға оқытады.
   
3. 
   Мысалдың мазмұны талданылады.
   
4. 
   Мысалдың кей жерлерінен үзінді келтіріле отырып, ондағы негізгі ойдың не екені қорытындыда әңгімеленеді.
   
5. 
   Мысалдың мазмұнына ұқсас өмірде кездесетін іс-әрекеттерден мысалдар келтіріледі.
   
6. 
   Рөлге бөліп оқытылады.
   

Ұлттық оқулықтарымыздың іргесін қалаған Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, пен М.Дулатовтардың жазған оқулықтарынан бергі кезеңде қалыптасып келе жатқан үрдісті 1918 жылғы «Шағын ұлттардың мектептері туралы» қаулы бұзып жіберді. Таптық көзқарасты басшылыққа алған ұлтсыздық бағытындағы бір үлгідегі мектептерде орталықтан жіберген оқулықтар мен оқу бағдарламалары басшылыққа алынды.Әсіресе «халық жауларын» талқандау секілді әйгілі нәубет жылдары ұлтымыздың зиялылары жаппай қудалайға ұшырап, оқулық жазу ісі іркіліске ұшырады.

Жас ұрпақты тәрбилеу ісі қоғам дамуының қай кезеңінде болмасын уақыттың талап-тілегіне сай үздіксіз жүзеге асырылып отырады. 50-60-шы жылдарда алдыңғы орынға ана тілін оқыту әдістері мен оқу үрдісіне жаңа, күрделірек мазмұн беру арқылы балалардың таным қызметін кеңейту, жетілдіру міндеттері алға қойылды.

Бастауыш сыныпта әліппе, ана тілі оқулықтарына берілетін тілдік материалдарды ғылыми тұрғыдан оқушылардың әдеби сөздік қорын кеңейту, байыту мақсатында пайдаланылған жоқ.

Сонымен қатар, бастауыш сыныптағы ана тілінің бұрынғы оқулықтарында саясатқа баса көңіл бөлініп, ұлттық ерекшелігіміз, дәстүрлеріміз назардан тыс қалды.

Ал, бүгін жаңа бағдарламабойынша жаңа әдіспен оқыту жолы көзделуде. Зерттеу әдістері де өзгерді: тұтас сыныптар мен зерттеу жұмыстары басталды. Мұндай оқытудың тиімді тұсы білім мен дағдыны жетілдіру үрдісімен байланысты сыныптағы орындалатын жұмыстарды жылдамдатып, жетілдіруге қатысты болды.

Сонымен бірге төменгі сыныптарда қазақ тілі мен ана тілі, әліппе пәндерін оқытуда мәтін түрлерін саналы түсініп оқу арқылы есте сақтап, өз ой-пікірлері мен тұжырымы бойынша белгілі тақырыпқа сай ауызша-жазбаша сөйлеу икемділіктерін арттырып, ойын жүйелі жеткізе білуге дағдыландыру болмақ.

Қазіргі мектеп оқушыларының ойлау мен сөйлеу әрекетін дамыту күн тәртібінде өткір қойылуда. Ал сөйлеу – ауызша және жазбаша болатыны белгілі. Сондықтан оқушының сөйлеу икемділіктерін дамытуда әліппені, қазақ тілі мен ана тілі пәнін оқытудың маңызы ерекше. Мәселенің өзектілігі соңғы онжылдықта көптеген лингвистикалық зерттеулерге арқау болуда.

Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда оқулықтар мазмұнына жаңа, күрделірек мазмұн беру арқылы олар таным қызметін кеңейту, ойын жетілдіру олардың сөйлеу қызметінің қалыптасуына әсерін тигізеді.

Қазақ тілінің жұмсалу аясына, тіл тазалығына қатысты қазақ тілі фонологиялық жүйесінің ерекшеліктерін сақтау, үндестік заңын бұзбау мақсатында оқушыларға өзге тілдерден енген сөздерді жаздырып, оқытуда белгілі бір жүйенің болиауына байланысты орфографиямыздағы келеңсіздіктерге статистикалық талдау жасалынып, мектеп оқулықтарындағы олардың үлесі анықталып, сөздердің дұрыс жазылуын реттеуді бастауыш сынып оқулықтарынан бастау туралы ұсыныс, пікірлер айтылған.

Мектеп оқушыларына ана тіліміздің лексика-грамматикалық жүйесін меңгерту үшін оқулықтардағы сһөздік қор мен оның құрамын анықтап, оны жетілдіру жолдарын қарастыру, сөздердің кездесу жиіліктеріне сәйкес тіл заңдылықтарын түсіндіру, мектеп оқулықтарының тілдік ерекшеліктерін анықтау секілді теориялық мәселелер де қамтылды.

Бұл жұмыстың басты мақсатының бірі – бастауыш сынып оқушыларының тілін байыту, оны дамытудың жолдарын қарастыру. Ол үшін мектеп оқулықтарының мәтіндеріне тілімізде жиі кездесетін және сирек қолданылатын танымдық маңызы бар, жаңа мәнге ие сөздерді сұрыптап ала білу қажет. Бұл мақсаттарды шешу үшін бастауыш сынып оқулықтарына лингвистикалық әдіспен зерттеу жүргізіп, ондағы сөздік қорды анықтап алу керек.

Сирек қолданыстағы сөздероқулық тілінің байлығын, болашақтағы бастауыш мектеп оқулықтарының сапасын жақсартуда лингвистикалық зерттеу нәтижелерін ескеріп, сирек қолданылатын жаңа мәнге ие, танымдық, мағыналық құндылығы жоғары сөздердің қамтылуы болашақта оқулық құрастыру барысында ескерілуі тиіс. Ал, бастауыш сынып оқулықтарының жиілік сөздігін алу нәтижесінде кейінгі жылдар оқулықтарында кездеспейтін сирек қолданыстағы , сөзжасамдық қабілеті өнімді, мағыналық құндылығы жоғары сөздерджің лексикалық минимумы әзірленді. Бұл бастауыш сынып оқулықтарын құрастыруда құнды материал бола алады.

Психологиялық тұрғыдан алғанда, баланың екінші сигналдық жүйесі ретіндегі сөйлеу бірінші сигналдарға қарағанда жетекші орында болады да, екінші сигналдар оған қызмет етеді. Ал, сөздік қоры мен ойлапу жүйесі нашар дамыған балалардың сөз байланыстары тек белгілі бір бағытта болады. Тек баланың ақыл-ой қызметін активтендіру және ұйымдастыру нәтижесінде ғана білімді меңгертуге болады. Сондықтан да, мектепте лексика мен морфологияны үйретудің жүйелі тәсілхдеріне көшу, яғни баланың ақыл-ой қызметін активтендіру үшін мектеп оқулықтарындағы мәтіндердің сөздігіне мүмкіндігінше жоғары сөздерді сұрыптап ала білудің айрықша маңызы бар. Мұнда әрбір сыныптағы оқушылардың жас ерекшеліктерін де ескеруі қажет. Ол үшін әрбір сыныптағы сөздердің санын анықтап, тілдік материалдарды іріктеу, оқушылар тілінде жиі қолданылмайтын сөздердің минимумдарын әзірлеу керек. Бұл мақсаттардан бастауыш сынып оқулықтарын лингвистикалық әдіспен зерттеу міндеті туындайды.

Алынған сандық нтижелерді сапамен ұштастыру бағытында әрбір кезең аралығындағы балалар лексикасындағы ерекшеліктерді ескеріп, болашақта оқулықтарды құрастыруда әрбір кезеңге тән сирек қолданыстағы лексикалық тұлғаларды іріктеу,танымдық қызметі жоғары болғанымен, оқушылар тілінде белсенді қолданылмайтын сөздерді бастауыш сынып оқулықтарынан сұрыптау 50-жылдардағы тіл тарихына қатысты материалдарды қамтуымызға негіз болады.

Оқулық мәтіндерінің құрастырылуы мен нақты грамматикалық жағынан толықтығы ана тіліміздің грамматикасын оқытуды ұйымдастырумен бір деңгейде аса маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар морфологиялық талдау бастауыш сынып оқулықтарындағы сөздердің парадигмалық арақатынасы фактілерін зерттеу және синтаксистік деңгейде зерттеуге қажет болатын сөздер мен олардың тіркестерін байланыстырушы грамматикалық көрсеткіштерді анықтау үшін қолданылды. Осы бағытта алған статистикалық мәліметтеріміз бастауыш сынып оқулықтарының морфологиялық құрылымының кейбір заңдылықтарын анықтауға мүмкіндік береді.

Соңғы жылдары тілдік құбылыстарды сандық және сапалық жақтан анықтауда зерттеліп отырған материалдың белгілі бір ықтимал статистикалық заңдылықтарын ашуға мүмкіндік беретін лингвостатистикалық әдіс-тәсілдер қолданылуда (Қ.Бектаев, А.Жұбанов, Ә.Ахабаев, Қ.Молдабек т.б.). Бұл тәсілдерді әсіресе бастауыш сынып оқулықтары (БСО) тілінің лексикасы мен морфологиясына қолданып, ондағы сандық және сапалық ерекшеліктерді айқындау, зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, сөздердің қолданылымындағы кейбір тіл заңдылықтарын түсіндіру жалпы тіл білімінде ерекше маңызға ие болып отыр.

Соңғы жылдары «Атамұра» баспасынан шыққан БСО зерттеген М.Ермекбаев оқулықтарындағы сирек қолданылған сөздерді анықтап, олардың оқушылардың тіл байлығын арттырудағы маңызын ескеріп, оны дамыту жолдарын қарастырды.

Шығармашылық еңбек оқушылардың оқу және тәрбие жұмыстарын жетілдірудің бір формасы. Шығармашылық ең алдымен мұғалімдерден терең және берік білімді, мол тәжірибені талап етеді.

Баланың тұңғыш ұстазы - оның мектеп табалдырығышн алғаш аттағанда күтіп алып, әріп танытып, жазуға үйрететін мұғалімі. Ұстаз – адамдардың өмірге көзқарасын, сенімін қалыптастыратын, оларға өмірден өз жолын дұрыс таба білуге көмектесетін, айналасына білім-тәрбие нәрін шашып, адамгершілік нұрын төгетін қоғамдық қайраткер, ойшыл тұлға.

Психология-педагогикалық зертеу мәліметтеріне қарағанда Ф.Н.Гоноболин, Н.В.Кузьмина, А.Сластенин, А.Н.Щербаков, т.б. педагогикалық қабілеттің бірнеше түрі кедеседі.Олардың бірі сөйлеу қабілеті.

Сөйлеу (экспрессивті) қабілеті – тіл арқылы өз ойын, ішкі сезімін нақты, түсінікті етіп жеткізе білуі.

Қорытынды
Өмірдің бүгінгі таңдағы талабы қазақ тілін жас ұрпаққа үйретудің тиімді әдістемесі жасалуын қажет етіп отырғаны белгілі. Өйкені таяу жылдарда қазақ тілінің қоғамдық қарым-қатынастардың барлық салаларында: саудада, тұрмыстық қызмет көрсету мекемелерінде, кеңсе ісінде, т.б. жерлердің барлығында да қолдану аясының кеңи түсуін қамтамасыз ету міндеті қойылуда. Мұның өзі қазақ тілінің қарым-қатынас құралы ретіндегі мәнімен қатар, танымдық құралыретіндегі рөлін де күшейте түсетіні мәлім. Осыған орай, жас ұрпаққа білім беру, оларды қажетті дағды мен іскерліккі төселдіру, өз пікірлерін білдіріп, қорытынды жасай алуға баулу, бұл мәселелерде балалардың жеке ерекшеліктері мен жалпы даму деңгейін ескеру, мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарының алдында тұрған басты міндеттердің біріне айналуда. Бұл міндеттер, әсіресе, бастауыш сыныптарда балаларды ауызша, жазбаша тілін дамыту жұмысын күн тәртібіне бірінші мәселе етіп қойып отыр.

Мектептердегі тіл дамыту – бір сыпыра ғылым өкілдерінің бірігіп шешуін талап ететін психологиялық, педагогикалық және лингвистикалық проблема.

Қазақ бастауыш мектептеріндегі тіл дамыту мәселесі белгілі себептермен осы уақытқа дейін тиісті дәрежеде ғылымның зерттеу объектісі бола алмады.Балардың туған тілін үйрену аясы бірте-бірте тарылып, көптеген көкей кесті жайттары өз шешімін таба алмай келеді.

Жалпы оқыту барысында ұлттық ерекшеліктің ескерілмеуі бастауыш сыныптардағы тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыруға да кері әсерін тигізді. Оқулықтар мен оқу құралдарының тілі тым жұтаң болды. Бастауыш сыныптарға арналған мақал-мәтелдер жұмбақтар мен жаңылтпаштар, шешендер мен билер сөздері жинақ түрінде жарық көрмеді, түрлі сөздіктер жасалмады. «Ана тіл» оқулықтарына қосымша «Хрестоматия», грамматикаға қосымша «Жаттығулар жинағы» сияқты құралдар шығарылмады. Сондай-ақ ертерек кезде шыққан «Тіл дамыту», «Тіл ширату», «Тіл бақылау» оқу құралдары да қайталап басылмады.

Осындай кемшіліктер бастауыш мектеп мұғалімдердің жұмысында мынадай басты олқылықтардың орын алуына әкеп соқтырды:

а) ауызша, жазбаша тіл дамыту жұмыстары педагогикалық психология ғылымының соңғы жетістіктері мен дидактиканың негіздері принциптеріне сай анықталған жүйемен ұйымдастырылмады. Сондықтан да бұл жұмыстарда оқушыларға қандай деңгейде білім беріп, қандай деңгейде дағды, іскерліктерге үйрету керектігі анықталмады; ә) тіл дамыту жұмыстары бастауыш сыныптарда жасөспірімдердің қабылдауы мен есте сақтау ерекшеліктерін ескеріп, ойлауы мен қайта жасау қиялын жетілдіретіндей, сөйтіп, шығармашышылық қабілетіне қозғау салатындай дәрежеге көтеріле алмады;

б) тіл дамытуға қойылатын психологиялық, педагогиқалық, лингвистикалық талаптардың бағдарламада нақты көрсетілуімен және қажетті құралдардың жоқтығынан бұл жұмыс бастауыш сыныптарда жүйелі түрде, жаппай жүргізілмеді; кейбір мұғалімдердің осы жұмыстағы жетістіктері басқа мектептерге таратылмады.

Қазіргі қазақ мектептеріндегі тіл ұстарту жұмыстарындағы осы көрсетілген олқылытарды тереңірек зерттеп, тиісті әдістемелік бағдар сілтеуді көздейтін осы жұмыста негізінен мына сияқты мәселелерге көңіл аударылды;

Мектепте балалардың теориялық білімдерін тереңдедіп, нығайта түсетін, оларды қажетті дағдылар мен іскерліктерге төселдіретін тіл дамыту жұмысының мазмұны мен жүйесін анықтап, әдістемесін жасау. Бұл үшін орыс және шетел мектептеріндегі мұғалімдер қолданып жүрген жұмыс-тардың мазмұны мен жүйесі зерттеліп, олардың ішіндегі біздің ұлттық ерекшеліктеріміз бен ана тіліміздің оқытылу дәрежесіне сай келктін үлгілері іріктеліп алынды және оларды ұйымдастыру жолдары іздестірілді. Сөйтіп, өз жұмысымыздың мазмұнын байытып, оны қандай жүйемен, қалай жүргізу керектігі байқау арқылы анықталды. Мұнда жұмыс ең алдымен

балалардың ұлттық салт – сана, дәстүр мен әдет – ғұрыптан алыстамай, туған тілдің нәрінен бастау алуына негіделді.

Тіл дамыту жұмысын оқушылардың психикалық танымдық қызметін (түсіну, қабылдау, ес, ойнау, қиял) күшейтіп, шығармашылық белсенділіктерін арттыратындай деңгейде жүргізу жағы қарастырылды. Мұнда, әсіресе, бастауыш мектеп оқушыларын ажырата қабылдауға үйрету; олардың эмоциялық есінің басымдығы ескеріліп, саналы ұғындыруға көңіл бөлу; ойлау операцияларының және қиялдың қайта жасау мен шығармашылық түрлерінің іске асуына баса назар аударылды.

Тіл дамыту жұмыстары бастауыш мектеп оқушыларының жеке ерекшеліктеріне (темперамент, мінез, қабілет) сай келуі, яғни жұмысты балалар толық меңгеріп, орындай алатындай болу жағы қатты ескерілді. Байқау барысында бұл талаптарға тіл дамыту жұмысының мына түрлері (топтап көрсеткенде) сай келетіні анықталды;

а) мәтін арқылы әңгімелеу;

ә) сурет бойынша әңгімелеу;

б) балалардың өз жандарынан шығарғандары;

в) мақал – мәтелдермен, жұмбақ, жаңылтпаштармен, ертегі мысалдармен жұмыс ұйымдастыру.

Осылайша сөйлемдер және мәтін құрастыру, байланыстыра сөйлеуге үйрету жұмыстары барысында сөздік жүргізіледі, бейнелік құралдар мен сөз тіркестері анықталады.

Тіл дамыту жұмыстарын жүргізуде мына мақсат көзделді;

а) оқушылардың бқылампаздқ танымын кеңейту;

ә) әр нәрсені салыстыра талдап, жинақтап, соның негізінде өз беттерімен қорытынды шығара білуге, пікір айтуға, пікірлерін бір – бірімен байланыстырып, себеп – саслдарлықты, тәуелділікті ажыратып, сақтай білуге үйрету;

б) оқушылардың алған білімдерін пайдаланып, ана тіл нормасына сай, өз көзқарастарын, өз сезімін, ниетін, ойын дұрыс айтып, жазып бере алатындай дағдыларға төселдіру, қажетті іскерлікке баулу, ана тілді сүйюге, оның алтын қорын, тамаша сырлы, көркем де нәзік сөз байлығын қолдана білуге, оны сезініп, құрметтей білуге тәрбиелеу;

в) оқушылардың іскерлік қабілетін арттырумен қатар, оларды өз елінің салт – санасын, дәстүрі мен әдет – ғұрпын қадір тұтатын, халқына шын берілген азамат болуға, бір – біріне достық, бауырластық сезімге, саналы да белсенді еңбек ете білуге баулу.

Жұмыс сыныпта да, үйде де орындалады.

Жұмыс өткізілу әдістемесі негізінен үйрету; бақылау; жанр жағынан:

а)әңгімелеу (хабарлау);

ә) сипаттама түрінде;

б) әңгімелеу мен сипаттама аралас келеді.

Оқушылардың тілін дамыту жұмыстары мұғалімнің түсіндіру, байқау, әңгіме, сынау, іс-әрекет нәтижелерін қорыту әдістері арқылы және ойлаудың салыстыру, талдау, жинақтау, жалпылау, нақтылу, дерексіздендіру, тұжырымдау тәсілдеру, ойша қорытудың индукция, дедукция, аналогия түрлері арқылы өтеді, сондай-ақ ассоциаплық әдістер де кеңінен қолданылады.

Оқушыларға теориялық білім бергенде, дағды мен іскерлікке төселдіру барысында тіл дамыту жұмысының барлық түрлеріне ортақ мынадай негізгі әдістемелік нұсқауды басшылыққа алған жөн;

а) үйретіліге тиісті жұмыс түрін оқушыларға жеңіл де саналы меңгеруге көмегі тиетін тәсілдердің ең тиімдісін кеңінен қолдану;

ә)оқушылардың ынтасы мен қызығуын арттыра отырып, материалды қабылдаудауын қамтамсыз ету;

б) естің түрлі заңдылықтарына сүйене отырып, материалдлың ұмытылмауына жағдай жасау;

в) ойлаудың салыстыру, талдау, жинақтау, жалпылау, нақтылау, дерексіздендіру амалдары амалдары арқылы жаңа материалды меңгерту;

г) индукция, дедукция тәсілдері арқылы қорытынды шығарып, ұғым қалыптастыру;

д) қиялдың қайта жасау, шығармашылық түрлерінің жұмысын күшейту үшін, балаларға өз жандарынын әңгіме, өлең шығартуға баса назар аудару;

е) мұғалімнің жетекші сұрағының негізінде әр материалдың өзіндік ерекшеліктерін оқушыларға байқату арқылы олардың ойлау қабілетін, ерік күшін арттырып, мүмкіндігінше өз беттерімен жұмыс істеуге үйрету. Оқушылардың шамасы келмеген жағдайда ғана оларға көмектесу. (Мұнда есте болатын жай – тіл дамыту жұмыстарының жоғарыда көрсетілген түрлерінің әр қайсысы мұғалімнің түсіндіруін қажает етеді,и ал осындай типтегі жұмыстар қосылып өтілгенде, мұғалімнің көмегі мейлінше азая баруге тиіс);

ж)тіл дамыту жұмыстарынбалалардың саналы да жеңіл меңгеріп, берік дағды мен іскерлікке тез үйренуін қамтамсыз ету үшін, көрнекілік әдістерін тиімді пайдалану.

Оқушылардың тіл дамыту жұмыстарының тақырыптары оқушының күнбе – күн көріп, бақылап, көңіл аударып жүрген айналадағы таныс заттары мен құбылыстарынак, яғни балалардың оқығандары мен естігендеріне, экскурсияда көргендеріне(табиғат, сурет, кино, қуыршақ театрының спекткльдері, т.с.с.) сондай-ақ өздерінің іс - әрекеттеріне (ойын, оқу, еңбек) байланысты алынды.

Сонымен қатар бастауыш мектеп балалары үшін тақырыптың дерексіз, жалпы алынбай, нақтылана түсінуінің көп пайдасы тиетіні ескерілді.

Оқушылардың ауызша айқандарында болсын, жазған жұмыстарында болсын, ойды дәл, анық, жүйелі, логикалық байланыста білдірулеріне, бейнелеп, мақалдап сөйлей алу, синонимдер қолдану арқылы сөз мағынасын нақыштай түсу іскерліктеріне баса назар аударылды.

Тіл дамыту әдістемесінде сөйлеудің логикалық, стилистикалық және грамматикалық құрылысы жағынан дамуы орфоэпиялық және орфографиялық дағдының дамып, беки түсуімен қабысып жатуға тиіс екені қатаң қадағаланады. Ол үшін ауызша және жазбаша сөзді өзара байланыстыра жүргізу іскерлігін меңгере алатындай жұмыс түрлері іріктелді.

Бастауыш сыныптардағы тіл дамыту жұмысы оқулықтарда берілген теориялық білімдерді шәкірттердің саналы түрде меңгеруін қамтамасыз етумен бірге мыналарға дағдыландырады:

а) «шығарма түрінің ғылымы» (мәнерлік күші) мен «тілінің ғылымын» ( тіл қисыны, сөз талғау, тіл тазалығы, тіл анықтығы, тіл дәлдігі) меңгере алу және әңгімелейтін объектінің сөздік бейнесін жасау үшін, « алдын ала жосықтау» (А.Байтұрсынов), тақырыпты саналы түрде түсініп, оны толық игеру;

ә) мәтіндегі ойдың шегін ажырата алу;

б) бөліктерге ат қою;

в) материалды жүйесімен орналастыра білу;

г) тіл құралдарын. Қолдана білу;

д) пікірлерін өңдеп, түзетеалу.

Қазіргі қолданып жүрген бастауыш сынып оқулықтары дидактикалық жүйелілікпен түзілуі жағынан және тіл дамыту тұрғысынан қайта қаралуы керек. Жас балалардың тілін дамытуды жолға қою үшін, әрине, алдымен құралдар қажет. Бастауыш сыныптарға арналған түрлі сөздіктер, мақал мәтелдер мен нақыл сөздер, жұмбақтар мен жаңылтпаштар және шешендер мен билер сөзінің жинақтары, сан алуан суреттер мен кестелер шығарылып, әрбір сыныпқа кешендіқұралдар жасалғаны жөн.

Бастауыш сыныптарда ертеректегідей «Тіл ширату», «Тіл ұстарту», «Тіл бақылау» сабақтары енгізіліп, осыған сай оқулықтар жасалғаны дұрыс дер ек. Ауызша және жазбаша орындалатын тапсырмалары бар «Мазмұндама мәтіндері жинағы» мен шығарма үшін тақырыптар тізіміде керек ақ. Бастауыш сынып мұғалімдері үшін Бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесі» оқулығымен қатар, оның «Хрестоматиясы» шығарылып, ертедегі әдіскерлер еңбектерімен мұғалімдер толық, жан жақты танысатындай жағдай туса дейміз.