Кіріспе зерттеу тақырыбының өзектілігі
Алтай аймағы топонимдерінің лексика-семантикалық ерекшеліктері
жүктеу/скачать 73.77 Kb.
|
| 2.2Алтай аймағы топонимдерінің лексика-семантикалық ерекшеліктері
Қазіргі таңда қоғамдық пікір тарихи жады мәселесіне ерекше көңіл бөлуде. Тарихи зерттеудің маңызды саласы ретінде танылған, адамзат бесігі – Жер-Ана қоғамдық пікірде жаңаша түсіндіріліп, сыни тұрғыдан қаралып, жаңа мәнге ие болуда. Осы тұрғыдан келгенде, әңгіменің шырқау шегіне жеткен мәселенің бірі – халқымыздың кіндік қаны тамған жер атауларына қатысты. Бұл географиялық топонимдердің ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, «өлке тарихы – ел тарихы» болып тұрақтанған топонимдердің тарихи жадының бір көрінісі екендігімен түсіндіріледі[28,30]. . Туған жеріміздегі топонимикалық атаулардың қайнар көзі – ұрпақ санасында сақталып, тарих жолында халық ауыз әдебиеті мен эпостар, тарихи жырлар арқылы жиі өзгеріп, тұрақтанып, нәрленіп келе жатқан тарихи жадының жинағы десек те болады. үздіксіз дәстүрдің негізі. Халықтық топонимика деп осы жерді мәңгі мекендеген автохтонды халықтар жасаған кез келген аймақта, кез келген халықта қолданылған географиялық топонимдерді айтамыз. Ғасырлар бойы олар толықтай тұрақтанып, халықтың тарихи атын қорлайтын елеулі рухани байлыққа айналды. Отаршылдық топонимдер – тұрмыстағы саяси-әлеуметтік шапқыншылық пен зорлық-зомбылықтың көрінісі, олар халықтық қоныстар мен топонимдерге антитеза ретінде көрінеді. Ономастика ғылымы қазақ жеріндегі ұлан-байтақ елді мекен атауларының әртүрлі қабаттарындағы елді мекен атауларының пайда болуы, қалыптасуы және өзгеруінің тарихи шындықтың бар екендігін аша алмай отыр. Топонимика саясатпен тікелей байланысты ерекше құбылыс болғандықтан, ондағы әрбір өзгерістің шығу тегін саяси-әлеуметтік жағдайлармен бірге қарастырған жөн. Халық ғасырлар бойы көшіп-қонып, қысы-жазы осында болған атамекен атаулары көбінесе олардың шығармашылық белсенділігін ашады, бұл атамекен атауларының өте дәл де сындарлы көркем ұғымдармен бедерленуіне ерекше мән береді. рельеф ерекшеліктері мен пейзаж сипатына қарай. Ал кейбір халықтарда гидронимдер, оронимдер, ойконимдер, этнонимдер саласында есімдерді кісі есімдер өрісіне қою тәжірибесі басым. Жеке тұлға (антропоним) дегеніміз бір ұлттың адамдарының есімдері мен тегіне қарап, оларды мағынасына қарай жіктей отырып, осы халықтың сан қырлы қабатында басынан өткен түрлі тарихи, саяси және әлеуметтік өзгерістердің себептерін тануға көмектеседі. антропонимдік атаулар. тарихи іздері айқындалады. Отанымыз бен атамекеніміздің атауларына берілген топонимдік атаулар мен антропонимдердің табиғатын ой елегінен өткізіп, бұл құбылыстың себебін анықтауға талпынған әрбір ойлы жас оның көне қабаттарында жасырынған метафоралық ұғымдардың сырын аша алады, түсінеді. жасырын құпия, және себептерін білу үшін көз жеткізіңіз [28]. Алтай өлкесі Сарыарқаның орталығы мен оңтүстігінде орналасқан. Бұл өлке ежелден қазақ даласын мекендеген ата-бабаларымыздың мәңгілік мекені. Алтай өлкесі туралы ресми мәліметтер Қытай империясы мен Ресей империясының құжаттары негізінде 18 ғасырдан бері белгілі. Мысалы, 1762 жылы орыс ғалымы П.И.Рычков «Орынбор топографиясы» деген еңбегінде Алтайдағы Қарағаш орманы туралы жазған [29]. 1771 жылы академик И.Фальктың нұсқауымен қазақ жерін аралаған Христофор Барданес Қарағаш орманы туралы жазған болса, «Киргизской или казакской хорография» атты еңбегінде «...Қараағаш орманынан алыс жерде бірде-бір орман жоқ. ауыл.сағаның сағасы «Орынбор топографиясында» айтылады.Тіршілік бойлық бойымен солтүстік-оңтүстік көші-қонға негізделген дәуірде бұл аймақтың орталық бөлігі негізінен мал өсіруге және мал жайылымына пайдаланылса, оңтүстік бөлігі күзет, қыстау үшін пайдаланылған.Қаздардай өзен жағасында жүріп, көл жағасына қоныстану дәстүріне негізделген тәртіп бірінші қоныстанса, келесісі тәртіпті дамытып, дала кеңістігін үйлесімді пайдаланатын өркениетті қалыптастырды. . Ал 1803 жылы қазақ даласы арқылы Бұхараға барған екінші лейтенант Ю.П.Гавердовский Ақтау тауын аралап, мынадай өлең жазды: «Ақтау тауы Бұғылытағай жотасының негізгі бағытының ортасында дерлік жатыр және қырғыз даласының ең әдемі тауларының бірі болып табылады. Оның шатқалдарында қар жаз бойына дерлік жатады. Орман мол өседі, Сарысу мен Батысқа қарай ағатын Нұри өзендері бұлақтар, ал бұлақтар шығысқа қарай түседі.Айнала бойынша 50 верстке жуық; Бұғылытағай тауларының көптеген әйгілі тармақтары оның асқақ шыңынан басталады». [30] 18 ғасырда Жаңаарқын ауданының негізгі тұрғындары арғыннан шыққан алтайлықтар болды. 19 ғасырдың басындағы Ақтабан жорығынан кейін Сарыарқаның қоныстануы және Алқа көлінің еруі туралы мәліметтер Ф.А.Щербына экспедициясының материалдарында сипатталған. 19 ғасырда Алтай өлкесін мекендеген қазақ руларының жерлері 1832 жылы құрылған Ақмола сыртқы округінің құрамында болды [5]. Бұл өлкеде тұратын қазақ отбасыларының құрамы мен көші-қоны туралы мәліметтер 1839-41 жылдардағы мұрағат құжаттарында сақталған. Осы құжаттардың бірінде Ақмола сыртқы округіне кіретін қазақ руларының болыстарының билеушілерінің тізімі берілген. Тізім 1839 жылы 22 сәуірде жасалған. Бұл құжаттағы құнды деректер – Алтай аймағында қоныстанған тайпалар туралы мәліметтер. Олар: тінәлі-қарпық (болыс билеушісі – сұлтан-майор Арислан Құдаймендин), қырғыз-төрт-туыл (сұлтан Байғара Дайыров), тоқа-қарпық (сұлтан Бек Құдаймендин), айтқожа- қарпық (би Сапақ). Тәңірбергенов), мион-Алтай (би Тәти Жұманов), йәні-Алтай (би Сайдала Жәңбіршін), айсайы-Алтай (Баяғызовтың шаттық биі), қареке-Алтай (би Тайман Бекташев), тама (би Кіліш Итемгенов), қойлыбай-шағрай. ( би Ирімшік Есқарин), Саидәлі-Алтай (аға Бектас Айиров?), түбет-темеш (би Бөкі Төнеев), ене (Құлыбек Ескенин), алшын-жағалбайлы (би Ертай Әлтібаев), Айсай-Алтай (би Бәеш). Есенгелдин). ) [31]. Бұл тізімнен көріп отырғанымыздай, Алтай өлкесінің территориясын негізінен Қуандық (Алтай, Қарпық, Боршы, Темеш), Арғын старшыны балалары мекендеген. Сонымен бірге алыстағы барлық рулар ( найман, қыпшақ, бәсентин, тама, алшын, жағалбайлы ) Алтай өлкесінің аумағында тұрмаса да, жайлауға шыққанда бастары түйіскендіктен бәрі бірдей. Ал бұл жайылымдар кейін шетелдіктердің келуіне байланысты даулы аумақтарға айналды. Төмендегі мұрағаттық құжатта Ақмола сыртқы округінің құрамына кіретін қазақ болыларының тізімі, әр болғадағы ауылдар мен үйлердің саны, жанұялардың жазғы жайлаулары мен қыстаулары туралы мәліметтер келтірілген. Құжат 1841 жылы 2 қазанда басталып, 29 қарашада аяқталды [7, 20 к.-23 б.] 1832 жылы 22 тамызда Ақмола округі ашылып, 1838 жылы Омбы облысы таратылып, Сібір қазақтарын басқарудың жаңа жүйесі – Шекара басқармасы ұйымдастырылды. Биылдан бастап ауылдардан «ясақ» түріндегі салық алынды. Оның мөлшері: 200 жылқы, 150 сиыр, 150 қой. Ол кезде жылқы 35 теңге, өгіз 20 теңге, қой 2 теңгеге бағаланған. 1832 жылдан Айтқоза-Кәрпік болы Сапақ Тәңірбергенов басқарды, бірақ ол 1838 жылы Кенесараға қосылып, ауылдарымен көшіп келеді. Биыл Кенесары көтерілісіне белсене қатысқан Ұлы Тоқа Қарпық та ыдырап, Үдереге көшті. Ол жеке зат есім болудан қалып, айтқожа-қарпық есімдік құрамына енген [8]. 1839 жылдан бастап Тоқа-Кәрпік ауылдарымен бірігіп, өскен Айтқожа-Кәрпік болыстарын Бабас Тайғарин басқарды. 1841 жылғы деректер бойынша 10 ауыл, 620 ауладан тұратын бұл губернияның жазғы жайлаулары Қарағаш, Есіл, Үлеңті, Шортанды өзендері, Сарыоба, Шибінде көлдері, Көкпекті, Нұра, Құланөтпес, Шідерті, Мойлді өзендерінің бойында болған. . . Жайылым мен қыстаулардың арасы 350-400 шақырым болатын. Бабастың өзі Нұра, Соқыр, Құндызды, Есіл өзендерінің бойымен жаз айларында бұйрықтан 240 шақырым жерде көшіп-қонып жүрген. Қозықош, Бозайғыр, Шұбарда, Құматала өзенінің алқабында қыстады. 19 ғасырдың 40-50-жылдары Қарағаштағы Аймысық-көкөз жерлері Құдаймендин сұлтанның қыстауы болған. Жаз айларында Кіші сотты елінің Ханкелді Бөріұлы, Қілыш Итемгенұлы ауылдары Қарағаштағы жайлауларға көшетін. 19 ғасырдың ортасынан бастап «Енен тоқасы» руының қазақтары Ортау жерінен басқа жерлерге иелік етті. Бұл оқиға Ескеннің ұлы болыс билеушісі Құлыбектің тұсында болған. Ор мен Аба тауларын Ескене мен Досқан аталары мекендеген, осы таулар мен Керегетас арасында Үшқоңыр, Балапан, Айту аталары мен Кенеліден Көктіңкөлге дейінгі Күшікбай аталары тұрған. Жантүгелдер, Естемес руы Өспен тұсында, Жетімектіктер қазіргі Жыланы тауы мен Алтай Сарыобасынан Айса мен Ақадырға дейінгі 17, 18, 32 жолдардың маңына қоныстанған. 43, 56 кету, Әлихан мен Бәтік, Айту, Бардәлінің аталары, Ақоя маңындағы Жантүгелдер, Қарнақтар, Ақоядан төмен Кенжеқара руына жақын, Бәйтеректің аталары Шотан маңында қоныстанған. Молқа руы Құйләдір, Өкірген, Молқа Бұйраттан Шотанға дейін қоныстанған. Қарашоқы – Тәсібек, Құлантөбе – Сеңгір, Жақсы Кенелі – Сәмек, Көктіңқоланың аузы: үшінші Ашықкөл – Айдынбек, екінші Ашықкөл – Жетімек найман руы, Жаман Кенелі – Мұстафа. Бұл кісілердің бәрі Бесім тоқтың қадірлі ақсақалдары еді. Алғашқы төртеуі – Күшікбай ұрпағы. Бұл жағдайға дейін олар Қарамұрын, Нұра, Қырауқамістерді пана тауып, ағайын-туыстарымен бірге Ақмолаға қоныс аударған. Жетімек Тұздықөл, Майқайың, Қалқаман қыстаған. Баянауылда Жетімек тауы бар. Сайдаланың қалың алтай тайпасы Ортау жерін, Ақтау тауын және Ақтаудан Манака өзеніне дейінгі кеңістікті алып жатты. Желтау, Тасқорәлі мен Қабантау, Көкжартас, Атығай-Қатпартас, қазіргі Жамбыл кенішіне дейінгі жерлерді негізінен Мұғал, Бітті, Баян руынан шыққан Алсай аталары мекендеген. Шажағай өзенінің бойында Нұрбай жотасын, оңтүстігінде Великий Бүркітті мен Бала Бүркітті, Қоңырқұлия мен Сарықұлжаның шеттерін, шығысында Бөрілі, Шехир, Бәйбіше тауларын, Сарыбалақ көлінің маңын қомбастар мен қанұраттар мекендеген [ 9]. ]. Тарақтылардың бір бөлігі Атасу өзенінің арғы жағындағы Матақ, Аюлы деген жерде тұрған. Шұбыртпал мен қыпшақ рулары Керегетас пен Таятқан-Шұнаққа дейінгі жерлерді және аталған таулардың маңын жайлаған. Аралбай руы Қаратөбе мен шағын Қаратөбе Құтжанды, Манабай жартасы мен Мыңбай өзеніне дейінгі аралықты мекендеген. Қалибек руымен араласқан Аралбай халқы Ақтау бекінісінің шығысындағы Жәмші өзенін, Қазансынған, Құлбас, Аюлы биіктерін, Өкізтау мен Қоңырқұлжа тауларының аралығын, Таятқан-Шұнақтан Бетпақдалаға дейін жайлаған. Айсадан Аралбайдың ұрпақтары Айдаһарла мен Бала Идахарла тауларының арасында, Атасу өзенінің бойын мекендеген. Кежек, Таңсұлу ұрпақтары, Қалибектің тармақтары Саңғыру, Алабас, Қалмақырған тауларына қоныстанған. Бэкшелер Атаса өзенін, Идахарла жазықтарын және Бала Идахарла тауларын қамтыды. Алтай аймағының елді мекендері мен елді мекендерінің атауларының 19-20 ғасырлардың басындағы тарихи-этнографиялық, географиялық және экономикалық жаппай зерттелуіне отаршыл үкіметтің жерге мұқтаждығы себеп болғаны алдыңғы беттерде атап өтілді. Ф.А.Щербынаның жетекшілігімен жүргізілген бұл зерттеулерде көшіп келушілер үшін қазақ жерінен жер бөлу нормасын анықтау міндеті тұрды[35]. Топонимика саласындағы атаулардың ішінде саяси тарихтың ықпалында көбірек болатын және жиі өзгеретін түрі – елді мекен атаулары. Елді кім басқарса, оның билігін заңдастырудың, яғни оны мойындаудың бір құралы ретінде қазіргі саясатына сай елді мекендердің атын өзгертуге тырысады. Жаңа билеушінің бұл әрекеті елдегі бұрынғы биліктің ықпалын жоюға бағытталған. Қарастырылып отырған аумақтағы елді мекендердің атаулары үстірт өзгеріске ұшырап, көне заманнан қалыптасқан тарихи атаулардың жойылуы 19 ғасырдың екінші жартысы – 20 ғасырдың басында Қазақстанды біріктіріп, отарлау кезінде жаппай орын алды. патша өкіметі. Ресей. Дәлірек айтқанда, елді мекендердің атын жаппай өзгерту қазақтардан жер тартып алу, оған шетелдіктерді қоныстандыру саясатын заңдастырудың ең тура әрі сенімді құралы болды. жүктеу/скачать 73.77 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|