Кіріспе Зерттеудің өзектілігі

Бұл жұмысқа басшы болған Бостон профессоры Парсонс. Бастауыш мектепті бітірген балдардың келешектегі ниеті (жоспары) туралы кеңесуге Парсонс бір кедей ауданның шәкірттерін жинаған. Алғашқы әңгімеден кейін мәлім болған: «Келешектің тұтқасы» болады деп үміт еткен жастардың көбі ьолашақта не істерін болып шыққан. Келешекте белгілі пікірі барлар өте аз болған; оның өзі де қандай қызмет, қандай кәсіп барлығынан хабары кем, нені таңдарын білмейді. Зеректігі, икемі сондай өнерге лайықты ма, жоқ па? Оны біле алмаған. Балармен кеңескеннен алған әсері бұл мәселені зерттеуге Парсносқа түрткі болды. Мұның аяғы 1908 жылы Бостон шаһарында өнер таңдаушыларға тегін маслихат беретін ұйым жасалады. Ұйымның ізгі ниеті өзгелерді де қозғады. Бостонның мектеп басқармасы, оқушылар қауымы, тағы түрлі ұйымдар Бостон ұйымына кірісіп қызмет істесе бастады. Оқытушылардың кірісуі аса пайдалы болады. Олар баламен жақын танысуға, сенімін алуға, үстем икемін білуге, тағы басқа сипаттарын табуға жат ететін болады. Олар балалардың әке – шешесінің ауқаты, олардың келещектегі ниеті тақырыпты мағұлматтар жинады. Соңғыларға, мәселен, мынадай сұраулар беріледі:

1. Балаңызды жоғары оқу орнына жіберіп, оқытатын ойыңыз бар ма?

2. Болса қандай оқуға? Неліктен ол оқуға?

3. Балаңызды қандай өнерге үйретпексіз? Ол өнерге дайындадыңыз ба?

4. Сізше балаңызға қандай мамандық лайықты? Ол мамандық машықтанды ма?

Әр мектептің бір оқытушысы, шәкірттері жайынан керекті мағлұмат жинауды мойнына алады. Кейбір мектепте айрықша комиссия да жасалады. Онымен қатар Бостон ұйымы сол аудандағы базар жайынан, әсіресе жастар қызметін тілейтін өнер, кәсіптер жайынан мағлұматтар жинайды. Балалардан сұрау, зерттеу арқылы қай жерде қандай саулық сақтығы, сыпарлық жағдайы болатындығы ұйым шәкірттерге суреттеп ұғындырады. Мұндай мағлұматтарды таббу үшін фабрик, дүкен қызметкерлерімен қатынас жасайды. Бұлар бәлендей өнерге аса жарамды шәкірт көрсетуін сұраған; жарамды шәкірттерді өнерге үйреткен, сөйтіп, Бостон ұйымы өнер таңдауда жас буынға үлкен көмек көрсеткен. Әрине, ол ұйым баланың қандай өнерге жарамдылығын қатесіз біліп отырады деуге де болмайды, өйткені өмір ісінде тұрған жастың барлық сипаттарын қабілетін, икемін анық білу өте қиын мәселе. Қалай кеміткенмен Бостон ұйымының түрлі өнер, кәсіптер жайынан жинаған мағлұматтары аса пайдалы болғандығында сөз жоқ.

Бостон ұйымының бір қызметі, пәлен өнерге жанның бәлендей қасиеттері керектігін табуға тырысқандығы. Бұл мақсатқа бірінші пайда тигізген оқытушылардың әрбір шәкірттер тақырыпты жинаған мағлұматтары. Мағлұматтар жинау үшін ұйым басқарушы әрбір оқушымен әңгімелесіп, жауап алады. Керекті жауаптарды шәкірттер жазып береді. Жауапты анық, дұрыс беретінін білу үшін алдын-ала басқарушы әрбір оқушымен әңгімелесіп, жауап алады. Керекті жауаптарды шәкірттер жазып береді. Жауапты анық, дұрыс беретінін білу үшін алдын-ала басқарушы оларды сынайды. Мәселен, мынадай алдын-артын сұраулар береді; дыбысты таза айтасыз ба? Кісінің көзіне тура қарайсыз ба? Ілтипатпен тыңдайсыз ба? Өзгелердің қамын жейсіз бе? өзіңіз тақырыпты көп сөйлейсіз бе? Күлгенде шынымен күлесіз бе? Қандай адамдарға оңай үйлесіп, тез үйір боласыз? өзіңізді құрбыларыңызбен салыстырғанда күйіңіз қандай болады?

Осындай сұраулар берілгеннен кейін жастардың кейбір сипаттарымен танысу үшін мына тәрізді сұраулар да қойылады.

1. қандай мамандық таңдайтын ойыңыз бар? Ұйым салғаннан өз тұсынан жол көрсетпейді. Баланың қатесін түзетіп, ақыл беруді мақсат етеді. Осы жолмен жинаған мағлұматтар белгілі кестеге мынау ретпен жазылады:

1. Тұқымнана қалған мінез, тұрмыс жағдайы, ауқаты (бай, кедейлігі).

2. Темпераменті, туысынакн біткен икемділілігі.

3. Келбеті, мінезі.

4. Білімі, тәжірибесі.

5. Аса айқын тілегі, я ыңғайы.

Осындай жинақталған мағлұматтар әрбір мамандықтың шарттарымен шағыстырылып үйлестіріледі. Содан кейін пәлендей білім, өнер үйренуге, не пәлен де қызметке түсуге сыналушыға маслихат береді. Ұйым ақыл бергенімен тұрмайды, әрбір өнердің шарттарымен таныстыратын, ол өнерге қандай дайындық керектігін көрсететін кітапшалар шығарады. «Өнер таңдау» деген кітабында Парсонстың қоятын мәселесі: «ақылды маслихат беріп, жетекшілік етіп, керекті білім үйретіп, адамның еңбегін, жігерін пайдасыз орынға қалай жұмсатқызбау еңбектің зая болып желге кету себебі: бірінші өмірге жеңіл оймен қараудан: екінші өзінің кім екенін түк білмеуден, басқаша айтқанда өзінің күшін, ыңғайын, талабын, ынтасын, кемшілігін олардың себебін білмеуден; үшінші мемлекеттің жалпы шаруашылық жайымен оның бар жағында, әрбір аудандардың жайымен таныстығы аз болудан туады » дейді. Бостон ұйымының мүддесі: өнер таңдағанда, сондай жағымсыз шарттардың ықпалын жоюға себепкер болу. Мұндай жұмыстар бұл күнде Англияда, германияда, Шотландияда тағы басқа мемлекеттерде істеліп жатыр. Англияда бұл тақырыпта айрықша заң да шығарған. Ол заң бойынша мектеп басқарушылар айрықша мекеме құрмақ. Ол мекемеде 17 жасқа шейінгі еркек, әйел өмірге керекті, пайдалы маслихат алып тұрмақ. Өнер таңдау туралы жол көрсету жұмысы жалпы айтқандай осылай. Бұл маслихат әзір тереңдеп кемеліне келді деуге болмайды. Рас, жас буынның келешектегі қызметіне көбірек назар салуына, өзіне баға берпуіне зор себеп болуға мүмкін. Ұйымның басшылары маслихат сұраушылардың нендей қызметке қолайлы барлығын біліп, өзгеше сипаттарын анықтау үшін, олардың жан дүниесіне аса үңіліп қарайтындығы жоғарыда айтылды. Осы мақсат пен маслихат сұраушылар ішкі сырын ашып беруге барлық шараларды істейтындігі де көрсетілді. Ақыл сұраушы өзін-өзі сынай білсе, бұл ең керекті шарттың бірі; Өйткені неғұрлым өзін бақылауы, тәжірибесі көбірек болса, соғұрлым өнер таңдауы да, оның жемісі де, толығырақ, анығырақ болады. Өзін бақылау қойылған сұрауларға дұрыс жауап беру өте қиын. Өзімізді аз білеміз, жан дүниеміздің өзгешелігі жайынан хабарымыз аз.

Адамның пәлендей өнеоге жарасымдығын белгілеу үшін санақтың да көмегі бар. Егер кейбір маманды, қызметкерді орнынан түсіру, қызметтен тайдыру, болмаса болашақ маманды (шәкіртті) мектептен шығару себептерін тексеріп, санасақ, мұнымен қандай сипаты болмаса, пәлендей өнерге, я қызметке жарамсыз екенін білеміз. Қанша айтсақ та адамды санақ әдісімен сынап, тану өте қиын. Қызметке әбден ысылған кәнігі адамдарды алып зерттеп қарасақ, оларды зерттеу өте қиын екендігі байқалған, өйткені жан дүниесі қатып піскен адам тәжірибехананың ыңғайына илікпейтін көрінеді, және тәжірибені қызметтің шартына жақындату жан жүйесі ғылымының кәмілетке жеткендігін көрсетеді. Санақ әдісінің бұл күнгі тапқанын, шығарған нәтижесін көптің алдына салуға әлі негізсіз, кейде келіп қалады, кейде лағып та кетеді.

Жан жүйесін тәзжірибесімен бақылағанда көбінесе, жан сипаттарын айырып, талдап, мүшелеп қарайды. Ал кәсіпөнер жұмысы жағынан қарағанда жанның әрбір сипаттарын талдау мүмкін емес. Мұндай жанның бірнеше сипаттары қабатталып, астасып, бірігіп отырады. Тегінде жан сипаттары қосылғанда пәлендей өзгермейтін зат болады деуге келмейді. Өмірде 2+2=4 болады деп күдіктенбей айтуға болады. Жан дүниесінде олай айтуға болмайды. Жан дүниесі – толқымалы, айнымалы, созылмалы дүние. Бұл туралы Мюнстербергтің тәжірибесін келтірейік.

Америкадағы өнер таңдауға жол нұсқайтын ұйымның тәжірибесі бұл мәселені шешуге мектеп пен оқытушының зор қолқабыс болатындығын көрсетті. Күндегі өмірді алсақ, талай оқытушы, әсіресе, орта дәрежелі медреселерде, шәкірттерінің жоғарғы медреселерге түсуіне, өнер таңдауына ақылшы болмай, бірдеңе демей тұра алмайды. Ондай ақылшылық, әсіресе, оқытушы шәкірттеріне сенімді, беделді болғанда, тіпті жиі болуға мүмкін. Факультет таңдау үшін, өнер таңдау үшін албырт шәкірт қандай тұманды, қандай мәлімсіз ойларды қолданбайды? Қандай қиялға кірмейді? Шәкірт оқытушыдан артық кім біледі? Оқытушы болмаса кім түзу сілтейді? Рас, оқытушы бұл міндетті атқаруға тиіс. Екінші жақтан қарасақ, сондай зор жұмысқа нұсқаушы, ақылшы болатын оқытушы, шәкірттерін сонша жетік біле ме? өзі тәрбиеге піскен бе? Шынында, біреуге жөн айту үшін әуелі өзін жөндем болуы керек қой. Шәкірттеріне өнер таңдауға жол көрсету үшін оның барлық қабілетін, қуатын, ыңғайын барлық жан сипаттарын оқытушы өзі жақсы білуі керек қой. Бұл күнге шейін оқытушылар ондай бола алмады, нұсқаушы болса, құр қол отырып істеді. Құр қол болыуның себебі бұған шейінгі мектептер шәкірттерінің келешектегі тағдыры туралы қам жеген жоқ, ойлаған жоқ, ойлауға мұршасы да жағдайы да келген жоқ. Бұл күнге дейін мектеп өмірден жарық болып келді; неше алуан бұйрық-жарлықтар мектепке ерік бермей өзге мақсаттың бәрін көзден тасалап алдды-артын қоршап алды. Осының бәрі, нағыз тұрмыстың мектебін шетке қағып тастады. Енді мектептің бұрынғы жат бауырлығы қалатын тәрізді. Оқытушы мен оқытушылар көмектесіп, бірлесіп, еңбек етуге сыртқы бөгеттер жоғалатын секілді. Оқытушының ындыны тілесе, жалғыз ғана оқытушылық міндетін атқароу емес мектептен шыққан соң да өмір соқпағын көрсететін сенімді ақылшы болу қолынан келеді. Бұл күнгі қазақ, қырғыз өміріне ондай жолбасшылық керектің керегі. Ескі өмірдің шырқы бұзылды. Онымен бірге өмір жолын таңдауға ықпал беретін әлеуметтің ортасында келешектің тұтқасы болатын әрбір жас буынға қабілеті жетерлік, табиғаты тілерлік іске кірісетін білім жолын ашу керек.

Бұл күнгі тәрбие ғылымның бағытында бұл шарттар негізгі екі мәселені шешуді тілейді. Бірінші оқушының үздік зеректігін (талантын) бақылап, білерлік нағыз ғылым әдісін табу керек; екінші ол деректігін күшейтіп, шынықтырарлық ақылды шараларды табу, тәрбие беру керек. Бұл жерде ескерте кетелік: қазіргі тәжірибелік педогогика оқушының озаттығын тағайындаудын әдісін табуға мықтап кірісіп іс істеп жатыр. Мұндай әдіс, жобалардың әзір әлдене түрлігі шығып жатыр. Бірақ бүгін өмір жағдайына қолайлы келетін ешбір әдіс бар деп айтуға болмайды. Оқушының зеректігін табу, жетілу әдісін тағайындау ісін педагогика іздестіріп жатса, онымен қатар бұл күнгі психология (Жан жүйесі) ғылымы тарих жүзіндегі түрлі адамдардың өмірін зерттеуге, әсіресе олардың бала кезіндегі өмірінен мағлұматтарын тексеріп, озат баланың өмірінде болатын құбылыстарын бақылауға артық назар салып кірісіп отыр. Кейбір жан-жүйсі ғалымдары бұл мәселенің көлемін ұлғайтуға қадам қойды ... Штерн деген ғалым: барлық балалардың (мәселен бір қаланың я ауданның) түрлі қабілетін (сурет салуға, ән-күйге, қол өнеріне, ақындыққа...) сынау керек деген жобаны ұсынады. Сондай әлденеше сынау көп пайдалы мағұлмат бермек. Бұл сықылды зор жұмысқа кірісетін, әрине, оқытушылар болу керек.

Шәкірттерімен үнемі араласып, жақын жүретін оқытушы бақылауға өзгеден гөрі артық болуында дау жоқ. Тазалық ақпейілділік, құнтақтылық, қадалымпаздық, құрмет сүйгіштік, жинақылық, арлы-ұяттылық, дәл тапқыштық, білімге жеңістік тағы сондай керекті қасиеттерді, білгісі келген, бақылай алатын оқытушы күндегі сабақ ағымын да байқап, зерттеп, ашып беруге болады.

Әсіресе, жан жүйесі ғалымының көмегі зор маңызды; ол оқытушының бақылауының толықтырып, шәкіртке мәслихат беру жөнінен көп пайдалы жобалар көрсетуі мүмкін. Бұған былайғы мектепте, енді айрықша жан жүйесі ғалымының орыны болуға тиіс. Ол әрдайым мектеп жанында болып, балалардың жан өмірін зерттеу, өзгеше сипаттарын табу қызметімен шұғылдану керек. Әзір бұл орын жоқ. Сондықтан әрбір оқытушыға шәкірттеріне ол жоба көрсетіп жөн сілтеу қажет. Бұл арада сондай жол-жоба болуға жарайтын программаның бірін жазайық. Бұл програмды Берлін шаһарындағы өнер псиқалогиесін үйретуші институт ұсынып отыр.

Програмы:

1 - Шәкірттің жалпы денсаулығы. Жалпы ауруы, өте күшті, мұқият жетілген, я басқа мүшелері (күржік жауырын, болмаса тік жауырын).

2 – Ауру сырқаудан я өзге бір себептен қалған салдар. Туа болған дененің дімкәрлігі я өзгешілігі (солақайлық, жарық, сынық, қол тырнағын тістеу әдеті, ашық ауыз, сөзінің мүкістігі, сезім мүшелерінің міні, терінің, тістің, тіс етінің кемісі, асқазанының, қан тамырларының, дем алыс мүшелерінің ауруы; құрт, мерез, күлпәсон, қояншық, тұқым қуған науқастар).

3 – Қан тамырларының беріктігі, қаусағандығы.

4 – Кіділік. Ортаның, әуенің, ыстық-суықтың өзгеруіне аса шетіндік.

5 – Бір бағытта озаттық я икемдік (болмаса топастық). Дәл қандай істе (мәселен, тәжірбешіге керегі: суретке, шыймаға, сызуға, қол іске, сөзге, қаламға үздік зеректігі, көркем түстерді, пішіндерді үйретуге, бірдеңені іріктеуге, теруге қабілетті ...)?

6 - Тыныс уақытында зауқы көбіне неге соғады? (үйіндегі тұрмысымен танысу да жақсы болар еді).

7 – Бір нәрсеге құмарлануы қашанға барады? Әлде жиі өзгеріп отыра ма? Әсерге оңай бой алдыра ма?

8 – Сезім жағы. Керенау, яки өжет. Жалпы қылығының қандай бетінде өзгешелігі байқалады?

9 – Келешекке планы (жоспары). Бір өнерге ыңғайы, әдісі қандай? (Бұл бабына жазумен жауап беріп, шәкірт өзі жауап бергені дұрыс болар еді.)

10 – Айрықша істерде жұмысының өнімді, өнімсіздігі неден (үй жағдайы), тырыстығы, қабілеті, науқасы, пайда табу мақсаты).

11 – Жаңа мағұлматты тез жаттап, тез сіңіріп ала ма? Әсіресе қандай нәрсені?

12 – Жаңа ойды тез ұға ма? Әсіресе қандай ойды?

13 – Шәкірттің жұмысы бір тегіс не, я құблмалы ма? (Сабақ күн, жеті, жыл, ай бойында). Құбылудың себебі не?

14 – Қабілеті жетерлік жұмысын орындауына бір түрткі я себеп керек емес пе? Қиындық ұшырағанда тез қажып қалмай ма? (алжабірде, пішіндемеде, жағырапияда, табиғат ғылымында) кейбір пәндерде солай ма? Бәрінде ме? Ол қандай пән?

15 – Шапшаң я қадағалап сарылып істейтін жұмысқа күшті икемділігі. Асыққандықтан жұмысының сыр – сипаты өзгере ме? Шәкірттің зеректігі я икемдігі бар ма? (Егер зеректігі мен икемдігі үйлеспей қалатын кездер болса, қандай кезде екені көрсетілсін?).

16 – Кісілер арасында, жансыз заттар ортасында яки үй шаруасы мен уақыт өткізуі (жолдастарымен, оқытушыларымен, нәрселерімен қалай қатысады, айналыс етеді).

17 – Дене қызметіне, ақыл қызметіне қабілеті?

18 – Арнаулы я еркін жұмысқа (сурет салғанын, сызық жұмысын, тоқығанын, желімдегенін, әңгімесін, шығармасын бақылап білуге болады).

19 – Дөкір, я нәзік жұмысқа?

20 – Өз бетімен істеуге, яки біреудің көрсетіп бергенін орындауға?

21 – Жұмысқа тұрлаулы ма? Жұмыстың түрленгенін тәуір көре ме? (есеп шығарғанда, серуенге шыққанда, бастаған жұмысын аяқтауы жиі бола ма?)

22 – Бір ыңғай жұмысқа ма, өзгергіш жұмысқа ма?

23 – Ілтипатын бір жерге төгілдіруге ме? Таратуға ма?

24 – Жеке істеуге ме, жоқ көппен бірге істеуге ме?

25 – Жалғыз істеуге ме, бірігіп істеуге ме? Бір жолдаспен я көп жолдаспен?

26 – Үйде істеуге ме, далада істеуге ме?

27 – Мінезінің қандай қасиеті өте көрінеді? (тәртіп сүйгіш, тырысқақ, дұрыстық, таза жүректік, тіл алғыштық, тұйықтық я бұларға қарсы сипаттар?).

Оқытушылар шәкірттерінің ақылы бірте-бірте өскенін, олардың жақсы, жаман қасиеттерін, оларға тәрбие ықпалын жүргізетін шараларды, әсіресе, олардың келешектегі тағдыры, өмір жайынан күндегісін дәптеріне жазып отырса, қандай көп мағлұмат жинаған болар еді. Бұл мағлұматтар мектептің тәрбие ықпалын шамалауға, әрбір шәкірттің келешектегі үмітін болжауға болар еді. Әсіресе кейбіреулердің жұмысы берекелі болатын себебін анықтауға олардың шәкірт күніндегі өмірі көмек тигізген болар еді. Әр бір өнер қолайы бар адамдарды өзі таңдап алады. Егер бір өнерде қызмет ететін жетік адамдарды көп зерттесек, ол өнерге қандай сипат керектігін анығырақ білер едік. Сонымен қай өнер қандай шәкірт керексінетіні мәлім болар еді.

Оқытушының бақылауына әуелі күнгі тәрбие ғылымның бағытында бұл шарттар негізгі екі мәселені шешуді тілейді. Бірінші оқушының үздік зеректігін (талантын) бақылап, білерлік нағыз ғылым әдісін табу керек; екінші ол деректігін күшейтіп, шынықтырарлық ақылды шараларды табу, тәрбие беру керек. Бұл жерде ескерте кетелік: қазіргі тәжірибелік педогогика оқушының озаттығын тағайындаудын әдісін табуға мықтап кірісіп іс істеп жатыр. Мұндай әдіс, жобалардың әзір әлдене түрлігі шығып жатыр. Бірақ бүгін өмір жағдайына қолайлы келетін ешбір әдіс бар деп айтуға болмайды. Оқушының зеректігін табу, жетілу әдісін тағайындау ісін педагогика іздестіріп жатса, онымен қатар бұл күнгі психология (Жан жүйесі) ғылымы тарих жүзіндегі түрлі адамдардың өмірін зерттеуге, әсіресе олардың бала кезіндегі өмірінен мағлұматтарын тексеріп, озат баланың өмірінде болатын құбылыстарын бақылауға артық назар салып кірісіп көрсетеді.

Оқытушы әуелі тәжірибе етеді. Содан кейін әңгімелеседі. Содан соң сұрақ қағазда қойылған сұраққа жауап алады. Мәселені дұрыс шешуге мұның пайдасы бар әңгімелесу белгілі жүйемен жүру керек; бірнеше жылдың ішінде әлденеше істеліну керек. Ол әңгімелер үш түрлі мақсат көздеу керек.

1) барлық өнер, кәсіп туралы шәкірттердің мағлұматын білу;

2) өнер, кәсіп жүзіндегі оның көздеген мақсатын табу;

3) шәкірттің мектептен шыққан соңғы өмір жүзінде істейтін қызметін тағайындау.

Алғашқы екі мәселе екінші жылдан бастап, жан жүйесі ғалымының көмегі зор маңызды; ол оқытушының бақылауының толықтырып, шәкіртке мәслихат беру жөнінен көп пайдалы жобалар көрсетуі мүмкін. Бұған былайғы мектепте, енді айрықша жан жүйесі ғалымының орыны болуға тиіс. Ол әрдайым мектеп жанында болып, балалардың жан өмірін зерттеу, өзгеше сипаттарын табу қызметімен шұғылдану керек. Әзір бұл орын жоқ. Сондықтан әрбір оқытушыға шәкірттеріне ол жоба көрсетіп жөн сілтеу қажет. Бұл арада сондай жол-жоба болуға жарайтын программаның бірін жазайық. Бұл програмды Берлін шаһарындағы өнер псиқалогиесін үйретуші институт ұсынып отыр. Өнер тақырыбы шәкірттен мағлұмат алуға мынандай сұрау түрін қолдануды ұсынамыз (бұл сұрауларға шәкірттер жазып жауап керек):

1 – қандай өнерлерді білесіз (санасын)?

2 – ол өнерлер туралы қайдан білдіңіз (әкеңізден, шешеңізден я басқа кісіден)?

3 – ең жақсы білетін өнеріңіз қайсы?

4 – бұл өнерді кәсіп етуші жұмасында (жетісінде) қанша пайда табады?

5 – сондай пайда табу үшін жасы қай шамасы? Күніне ол қанша сағат жұмыс істейді?

6 – табыс тұрмысына мол жете ме? Қалай тұрады?

а) Не киеді?

ә) Не ішіп-жейді?

б) Тұратын үйі қай түрлі?

в) Айында қанша артық қалып отырады?

г) Ойын-сауыққа, театрға бара ма? (барса жиі бара ма?) Бір жаққа барып келе ме? (қайда барады)? тағы сондайлар...

7–(сынды сұрас) әзір нанның, тұздың, еттің, астықтың қадағы не тұрады? Балалардың өнер жүзінде арманын білу үшін мынандай сұрақтарды беруге болады:

1–тілегіне жетуге еш бөгет болмаса, кімдей болғың келер еді?

2–неге сондай болғың келеді? Баланың мектептен шыққан кездегі соңғы өмір жүзіндегі қызметін анықтау үшін былай сұрауға болады:

1–мектеп бітірген соң кім боласың?

2–неліктен ол қызметті таңдайсың? Бұл екі сұрақты балаға мәслихат бермей тұрып та, берген соң да қою керек. Осы сұрақтарға шәкірттің берген жауабы сұрақ қағазындағы анкетте мәселелер жайынан толық әңгіме етуге мағлұмат болуға жарайды. Мәселен, шәкірттің әр өнер жайынан хабары барлығы білуге мынандай сұраса мүмкін:

1–бұл өнерді (қызметті, жұмысты) қайдан жақсы білдіңіз?

а) Әкеңіз яки басқалар жұмыс істегенде көмектестіңіз бе?

б) Қандай жұмыста?

п) Жұмыс кезінде әкеңізді (яки басқа үй іші, туысқандарыңызды) көрдіңіз бе?

т) Қандай жұмыс кезінде?

2– Ол адам сол қызметті істейтінін қайдан білдіңіз?

а) Оның тамақ ішкенін көрдіңіз бе? (қандай тамақта, таңертеңгі, түскі, кешкі, (қайда?) үйде, қонақта я басқа жерде) жиі көрдіңіз бе?

б) Оның үйінде болдыңыз ба? Ол қандай үйде тұрады? (үлкен, кішкене, бақшасы, қорасы бар ма)?... Оның пәтерінде неше бөлме бар? Үлкен бөлмелер ме? Осы бөлмелерден салыстырып қараңызшы). Шәкірттің арманы туралы ауызша сұрағанда мынандай сұрастар қойылуы мүмкін:

1–бұл өнер туралы қайдан білдіңіз? Кімнен?

2–оның өнері неліктен сізге ылайық деп ойлайсыз?

3– мектеп бітірген соң бұл өнермен шұғылданбақшысызба?

Мәслихат берместен бұрынғы әңгіме реті мындай болуға мүмкін:

1–неге сіз әкеңіздей болғыңыз (я болмағаныңыз) келеді?

2–үйренбек өнеріңізді қайдан білесіз?

3–оқу бітірген соң қалай тұрасыз?

а) жұмысында қанша табыс табамын деп ойлайсыз?

б) әке-шешесі болса, әке-шешеңіздің қолында боламын деп ойлайсыз ба? Неге (жоқ)?

п) тамаққа не алар едіңіз? (ертеңгі, кешкі, түскі)?

т) (әке-шешесінен бөлек тұрғысы келсе) қандай бөлмеде тұрар едіңіз?

ж) бос уақытты қалай өткізер едіңіз? (жай күні, мейрам күні)

қ) әке-шешесінен бөлек тұрғысы келсе) қандай бөлмеде тұрар едіңіз?

д) дүние үйінде болдыңыз ба? Ол қандай үйде тұрады? (үлкен, кішкене, бақшасы, қорасы бар ма)?... Оның пәтерінде неше бөлме бар? Үлкен бөлмелер мүмкін:

а) осы өнерде пайда келтірем, қанағат табам деп ойлайсыз ба?

б) неліктен олай ойлайсыз?

2– осы жұмысында қанша табыс табамын деп ойлайсыз?

3а)тағы мектеп бітірген соң бұл өнермен шұғылданбақсыз?

б) олардың бұл өнер туралы қайдан білдіңіз?

4–(дайындық іздейтін өнерді таңдаса) неге сіз ешбір өнерді оқып үйренгіңіз келмейді?

5– өз өнеріңізден басқа жұмыспен айналысатын ниетіңіз жоқ па? Егер бар болса:

а) Әкеңіз яки басқалар жұмыс істегенде көмектестіңіз бе?

б) Қандай жұмыста?

п) Жұмыс кезінде әкеңізді (яки басқа үй іші, туысқандарыңызды) көрдіңіз бе?

т) Қандай жұмыс кезінде? (егер «жоқ») десе неге жоқ?

Бұл күнгі әлеуметтің әуелі күнгі тәрбие ғылымның бағытында бұл шарттар негізгі екі мәселені шешуді тілейді. Бірінші оқушының үздік зеректігін (талантын) бақылап, білерлік нағыз ғылым әдісін табу керек; екінші ол деректігін күшейтіп, шынықтырарлық ақылды шараларды табу, тәрбие мейлінше көбейді.

Әлеуметте мақсатта көп, тәжірибелік педогогика оқушының озаттығын тағайындаудын әдісін табуға мықтап кірісіп іс істеп жатыр. Мұндай әдіс, жобалардың әзір әлдене түрлігі шығып жатыр. Бірақ бүгін өмір жағдайына қолайлы келетін ешбір әдіс бар деп айтуға болмайды. Оқушының зеректігін табу, жетілу әдісін тағайындау ісін педагогика іздестіріп жатса, онымен қатар бұл күнгі психология (Жан жүйесі) ғылымы тарих жүзіндегі түрлі адамдардың өмірін зерттеуге, әсіресе олардың бала кезіндегі өмірінен мағлұматтарын тексеріп, озат баланың өмірінде болатын құбылыстарын бақылауға артық назар салып кірісіп көрсетеді. Күйгелектермен салыстырғанда, аяныш жанды кейіпкерлердің сезім күші, желігі бәсеңірек болады. Бұлар табанды ұнтақты, салмақты, сырын сыртқа шашпайтын берік келеді. Бұл сипаттар заңның жақсы қасиеттері жетілгендіктен; мәселен, тұрлаулық, ақ бейілділік, сенімділік, не нәрсені жақсылыққа жорып, дәріптегіштік, сыншылық, қасиеттерінің күшті болуынан, өзгелердің пікіріне бұларда шыдамсыз, көп күлмейді, көпшілікті қаламайды. Еркін тәрбиені, тез дамуды жаратпайды, күйгелектерше қылпылдағанды бұлар да тәуір көреді. Бір сыдырғы еңбекті бұлар да онша ұнатпайды. Бірақ өз бетімен істеуге, іске қорғанбай кірісуге бұлар артық. Өзін-өзі сынауға, ақыл-қызыметіне, ән-күйге бұлар бой ұрып тұрады. Деректі ісіне орташа амалдардан гөрі, бұлар шорқағырақ. Бұл кейіпкерлердің діншілдік адамгершілік сенімдері күшті болып жолығады: сый-құрмет сүйгіштік, күншілдік, пайдакүнемдік сезімдері кеңірек, қайта көпшілік, жинақылық қасиеттері артығырақ ұстарған болады. Әркім бір алдап кетеді. Бұлар тұрмыс ісіне олақтар, кісі алдауды білмейтіндер, өиір сүре білмейтіндер, өйткені іс жүзінде ақылы ұстармайды. Сондай нашар сипаттары. әдісті жүйелі жұмысқа кемдік келтіреді. Бұлар жаңа пікірге тез түйсініп кете алмайды. Өйткені пікір ауданы сондайлық кең емес, кейіпкерлерден жазушылар, (әдебиетшілер), (филосвтар) шығады. Мүше қызметіне орайсыз болса, әлеуметке берекелік еңбек жемісінің оннан бірін бере алмайды. Міне, әркі өз орнында, өз орайына қарай қызмет ете алмағаннан әлеуметтің ұтылатыны осыдан.