Лекция. № Лекция тақырыбы: ХҮ- xyii ғасырлардағы әдебиеттің даму сипаты, ерекшелігі. Лекция жоспары

/

Бұқар жырау

Үмбетей

Қазтуған

/

Шалкиiз
!

/

Бұқар жырау

Төле би

Қазыбек би

/

Асан қайғы

Шалкиiз жырау

/

Мұхтархан Оразбай

Ақселеу Сейдiмбек

/

Сәрсенбi Дәуiт

Бейсенбай Дүйсенбай

(Кiмнiң шығармасынан?)

/

Бұқар

Есет

Асан қайғы

/

Шал ақын

Көтеш
!

/

“Ханға жауап айтпасам“ (“Қилы заман“)

“Айналасын жер тұтқан“

/

“Биiк тауға жарасар“

“Бiрiншi тiлек тiлеңiз“

/

“Садыр (Керей) қайда барасың”

/

1990

1995

1997

1970
!

“Жалғызды жалғыз демеңiз,

Жалғыз көпке теңелiп,

...кегiн алмас демеңiз. “

(Бұқардың қай шығармасынан?)

/

“Айналасын жер тұтқан“

“Ақсаңнан биiк тау болмас“

/

“Бiрiншi тiлек тiлеңiз“

“Жал құйрығы қаба деп“

/

“Ай, Абылай, Абылай“

“Абылай дәуiрi - қазақтың ерлiгi мен серiлiгiнiң ғасыры» деген пiкiрдi айтқан ғалым:

/

Шоқан

М.Мағауин

/

Х.Сүйiншәлиев

Қ.Жұмалиев

/

М. Әуезов

/

Үмбетей

Асан қайғы

/

Марғасқа

Бұқар

Шалкиіз
!

/

Бұқар

Көтеш

Сыпыра

Жиембет

Шалкиіз
!

/

Бұқар

Үмбетей

Қазтуған

/

Доспамбет

Көтеш
!

“Көмекей әулие атанған”, “қара сөз білмейді, тек жырлай береді” деп Мәшһүр Жүсіп деректер беретін жырау:

/

Бұқар

Асан Қайғы

/

Үмбетей

Қазтуған

/

Доспамбет

/

Бұқар

Үмбетей

Қазтуған

/

Доспамбет

Көтеш
!

“Көмекей әулие атанған”, “қара сөз білмейді, тек жырлай береді” деп Мәшһүр Жүсіп деректер беретін жырау:

/

Бұқар

Асан Қайғы

/

Үмбетей

Қазтуған

/

Доспамбет

/

Бұқар

Шалкиіз

Асан қайғы

/

Ақтамберді

Қазтуған
!

/

Бұқар

Қазтуған

/

Үмбетей

Марғасқа

Шалкиіз

1. 
   Көтеш ақынның шыққан тегі, туып-өскен ортасы, тегі туралы деректер.
   
2. 
   Көтеш ақын шығармашылығы, шығармаларының жанры, тақырыптары, идеялық-көркемдік ерекшеліктері.
   
3. 
   Тәтіқара ақынның өмірі, шығармашылығы туралы деректер.
   
4. 
   Шығармаларының идеялары мен көркемдік ерекшеліктері.
   

Көтеш қазіргі Павлодар облысында Баянауыл аймағында туып өскен. Сүйегі арғын ішіндегі Сүйіндіктен тарайтын Сексен ауылынан.

Үлкен дарын иесі Көтеш ақынның өмiрi, оның шыққан тегi, туып-өскен ортасы жөнiндегi деректердің біразы ауызша жеткен, сонымен бірге ақынның өз шығар-маларында біршама бар. Деректерге қарағанда 1745-1818 жылдар аралығында өмір сүрген. Кейбір еңбектерде 1718-1798 жылдар деп жазылып жүр.

Болашақ ақын бала кезінен-ақ атағы шығып, ауызға іліне бастайды. Көтештiң ақындық өнерiнiң қалыптасу жолы жастау кезінен басталғанымен он жеті жасында Абылайға қарсы бас көтерген Мейрам руының намысын жоқтап шығарған өлеңінен кейін халыққа танымал болған. Яғни оның алғаш көзге түсуі: Абылай ханға айтқан «Абылай Ботақанды сен өлтірдің» атты арнауыннан соң кең таныла бастайды.

Ел ішінің бірлігін сақтау, билеген жұртына қысастық жасамақ секілді келелі мәселелерге қатысты жайларды айтуда да халық өкілі – жырау, ақындар ханға қарсы келуден тайынбаған. Абылай хан халық құрылтайы ғана шешетін өлім жазасының өзін өзі кесетін, әміріне мойынсұнғысы келмеген, кейде өзіне қарсы қол жиып айқасуға дейін баратын сұлтандар мен билерді, ру басыларын төлеңгіттеріне шаптырып алып отыратын, өз тұсындағы қазақ хандарының ешбірінде жоқ шексіз билікті иеленген ерекше қатал әрекеттің адамы болған. Сөз жоқ, мұндай өрескел қимыл халықтың ашу-ызасын келтіріп, оған қарсы тұруға жағдай туғызып отырған. Көтеш ақынның:

Абылай, Ботақанды сен өлтірдің...

Мейрамға не еді сенің жапқан жалаң?

Жанайды бұл күнде босатпасаң,

Болады ертең жесір қатын-балаң, –

деп, ханға қарсы тепсінетін тұсы осыны дәлелдейді.

Тарихта Абылайдың Қаракесек Ботақан мен Жанайды зынданға салдырып, Ботақанның өзін-өзі жарып өлтіріп, Абылайға қарсы бүкіл бес Мейрам балаларының (Қуандық, Сүйіндік, Бегендік, Шегендік, Қаракесек) көтерілген оқиғасы – жоңғар шапқыншылығына қарсы күрестің қолбасшы батыры Сүйіндік Арғын Олжабай батыр жайлы жырдың бір тармағында да сөз болады. Көтеш өлеңдерін жиыстырған Мәшһүр–Жүсіптің айтуынша, бірде Абылай құныкер болып, қарашыларымен арасында үлкен дау шығады. Сонда ешкімге белгісіз бала жігіт Көтеш сөзге көлденеңнен араласып, өз руы атынан ханнан өлген кісісі үшін құн төлеуді, ал тұтқында отырған адамын босатуды талап етіп:

Абылай, Ботақанды сен өлтірдің,

Есіл ер жазығы жоқ неге өлтірдің!?

Хан басың қарашыңмен даулы болып,

Үстіне ақ орданың қол келтірдің!

Абылай, күйіп кетті салған қалаң,

Мейрамға не еді сенің жапқан жалаң?

Жанайды дәл бүгін күн босатпасаң,

Болады ертең жесір қатын–балаң! -

дейді. Сонда арғыннан тараған бес Мейрамнан ру намысын жоқтап, үш мыңдай адам атқа қонған екен. Абылай ұрысуға шыдамайды, өлген кісісінің құнын, оған қоса көп айып төлейді. Он жеті жасар Көтештің араға киіп кетіп, Абылайдың айыбын бетіне басып айтуы жүрек жұтқандық әрекет. Нағыз ақынның ары әділет қысым көре бастағанда осылайша шындық туын көтеріп шыға келеді

Жарлы шаңырақта туған және өмір бойы жоқшылықтан құтыла алмаған Көтеш шығармаларындағы басты сарын – кедейшілік тақсыретін жыр ету, тұрмыста ұшырасатын әділетсіздіктерді әшкерлеу болды. Ақын туындыларында көрінетін тағдырға наразылық, кедейлікке налу сарындары – өз кезі үшін жаңалық құбылыс еді.

Халық жадында Көтеш жайында сақталған әңгімелердің бір алуаны – оның қазасы төңірегінде. Өнерін саудаға салмаған Көтеш қартайған шағында ен далада кісі қолынан өледі. Бір деректердің айтуынша, ақын ажалы жолбасар ұрылардан келеді, ал енді бір деректер қазаға ақын сынын кек тұтқан әлдебір сараң бай себеп болды деп көрсетіледі.

Бір деректерде Көтеш өлең айтып, ел аралап жүрген кезінде жапан түзде төрт ұрыға кез болады. Ұрылар аударып атын алып, енді өзін өлтіргелі жатқанда қарт ақынның:

Жолыңды айт, ей, төрт жігіт, ел болғайсың,

Төртеуің көк байталға тең болғайсың,

Кінәсі жоқ Көтешті тонап алып,

Айдабол мен Күлікке жем болғайсың, –

деген бір ауыз өлең айтуға шамасы келіпті. Кейін сексен елі Көтешке іздеу салады. Іздеушілер бір ауылда балалардың осы өлеңді айтып жүргенін естіп, сол арқылы айыпкерлерді табады. Көтештің руы ақындарының өлімі үшін құн даулап алыпты.

Енді бір әңгіменің айтуынша, Көтеш айтысқа түсіп жүрген кезінде бір руды, оның басты адамдарын қатты сөгіп жамандаған екен. Кейін сол жаққа бара қалғанда, сол елдің байларының бірі ақынды ұстатып алып, өлімші қылып сабап, байлатып қойыпты. Көтештің қазасы осы жолы болған екен. Ақынның байлаулы тұрғанда айтқан өлеңі былай басталады екен:

Алдымнан алты пұшық анталады,

Тілге келмей біреуі балталады.

Осы аурудан сірә жан қалмас білем,

Балтасы тиген жері қанталады..-

дейді. Елінен шыққан іздеушілер Көтешті кімдер өлтіргенін осы өлең бойынша табады. Құн даулап, ердің өз басы жүз жылқы, өнері жүз жылқы деп екі жүз жылқы алыпты. Сонымен, Көтештің өлімі хақындағы әңгімелер бір-ақ нәрсеге саяды, ол – ақынның кісі қолынан өлуі.

Көтештiң айтыскер ақын болғандығы жөнiнде деректер М.Ж.Көпеев жазбаларында айтылады. Онда ақынның өміріне, өлiмiне қатысты деректер де біршама берілген. Аынның бiзге жеткен айтыстары көп емес. Әйтсе де оларда ақынның суырыпсалмалық қасиеті айқын байқалады.

Көтеш ақынның шығармашылығын зерттеу, талдау жасау, шығармаларының мағынасы мен мәнi жөнiнде айтқан Е.Ысмайлов, Қ.Жұмалиев, М.Мағауин, Х.Сүйiншәлиев сияқты ғалымдар өз пікірлерін еңбектерiнде жазған.

М.Мағауин ол жөнінде былай дейдй: «Көтеш импровизатор... таза қазақ түсінігіндегі ақын және күшті ақын. Көтештің бізге жеткен өлеңдері түгелдей экспромтпен айтылған шығармалар. Көтеш - кез-келген нәрсені өлеңге айналдыра алатын ақын және күй талғамайтын жүйрік. Әйелі қазымыр, келіні шайпау болып, Көтеш қартайған шағында от басының қызығын көре алмапты. ...тұрмыс талқысының қатаңдығына қарамастан ол ешқашан мал үшін жанын жалдап, тілін беземеген, тіленшіленбеген” десе, ғалым Х.Сүйіншәлиев: «Көтешті біз ақындар поэзиясының бастапқы өкілі, аты мәлім ақындық өнердің тұңғышы дейміз. Себебі, бұған дейінгі көркем сөз өкілдері не шешен, не жырау аталған және сол аттарына сай шығармалар қалдырған». «Өзінің мазмұны жағынан әлеуметтік, қоғамдық, тұрмыстық мәселелерді кеңінен көтеріп, әр түрлі лирикалық өлеңдерін шығарған. Ақындарша айтысып, арнау, ойнақы терме, сынау арнаулары да айтылып жүрген. ...бізге ақынның қыпшақтың ақын қызымен айтысы, Күнікей, Зағипа, Қания деген қыздармен қағысқан диалогтары жеткен. Көтеш сөздері ақыл ретінде де айтылады. Кәрі ақын тәубеге келіп, атаны бала, ананы қыз сыйлап, ағаны іні қадірлеп, көршілер де бірімен-бірі санасып, тыныштықпен өмір сүрсе деп армандайды. ...Көтеш - тұспалдап, мәтелдеп сөйлеуге де, сынап-мінеп не мазақтап сөйлеуге де ұста заманының ділмары. Өлеңсіз сөз сөйлемеген. ...Көтеш ел адамдарына қаратып арнау өлеңдерін шығарып жүрген.

Көтеш өлеңдері түгел жинақталған жоқ. Бірақ ақынның ...өлеңдері оның кезінде ірі ақын болғандығын байқатады» деген пікірлер айтады.

1. 
   Көтеш ақын шығармашылығы, шығармаларының жанры, тақырыптары, идеялық-көркемдік ерекшеліктері.
   

Көтеш ақын шығармаларының тақырып аясы кең, қоғам өмiрiнiң әр түрлi құбылыстарын кең қамтиды. Ақынның баспа жүзін көрген шығармалары онша көп емес. Көтеш – импровизатор.

Халқымыздың әдеби мұралары жайында құнды еңбектер қалдырған А.Е.Алекторов өзінің бір мақаласында импровизаторлар жайында айта келіп, олардың ақындық қуатына, өлең шығарғыштық қабілетіне таңырқайды. Қазақ ақындары кез келген тақырыпқа, ешқандай алдын ала дайындықсыз, табан аузында өлең шығарып айта береді дейді ол.

Ал профессор Е.Ысмайылов: «Әр түрлі тақырыпқа бөгелместен, қолма–қол өлең–жыр айту – жүйрік ақынның бір белгісі. Қазақ ақындарының ежелгі салтында жылдам, бөгетсіз, тыңнан өлең шығарып айта білмегенді күшті ақын деп танымайтын», – деп жазады.

Осы тұрғыдан алғанда, Көтеш – таза қазақ түсінігіндегі ақын және күшті ақын. Көтештің бізге жеткен өлеңдері түгелдей экспромтпен (дайын, әзір) айтылған шығармалар.

Көтеш – кез келген нәрсені өлеңге айналдыра алатын ақын және күй талғамайтын жүйрік. Бірде жаңа жұртқа қонғанда, азғана қойы түнде қотанда жатпай, өре береді. Сонда Көтеш қойларына арнап былай жырлайды:

Қойым-ау, кел, қойсаңшы өргеніңді,

Мен айтамын көзіммен көргенімді.

Құйрығыңды бір ит–құс алып кетсе,

Сен онан ала алмассың бергеніңді, -

Әйелі қазымыр, келіні шайпау болып, Көтеш қартайған кезінде от басының қызығын көре алмапты. Бірде ел көшкенде жуас атты келін мініп, қарт ақынға асау байтал қалады. Ол заманда көш жөнекей ауылдың ақсақал, қарасақалдары мәслихат құрысып, өз алдына бір бөлек жүріп отырады екен. Бір құрдасы келіп: «Ақын, жүр, көш алдына шығып аяңдай берейік», – дегенде асаудан именіп келе жатқан Көтеш қорланып былай дейді:

Қартайғанда қатының дұшпан болды,

Баласымен бірігіп қысқан болды.

Келін деген бір пәле тағы шығып,

Біреуі іштен, біреуі тыстан болды.
Қартайғанда қатының қазба дейді,

Келін менен балаға жазба дейді.

Ат болса, айғыр болса солар мініп,

Шолақ байтал қақбасқа аз ба дейді.

Баладан болар білем ажалымыз.

Баламызға жалынсақ жан сақтар ек,

Келін деген даяр тұр тажалымыз.

Бұл сөздерді естіген шайпау келін атасын тағы қиянаттайды. Сонда ашынған Көтеш оған да өлеңмен жауап қайырады. Жоғарыда келтірілген өлеңнен Көтештің шаруасы шағын адам болғандығы көрінеді. Ел әңгімелеріне қарағанда ақын өмір бойы кедейшіліктің тақсіретін тартып өтіпті. Алайда тұрмыс талқысының қатаңдығына қарамастан ол ешқашан мал үшін жағын жалдап, тілін беземеген, тіленшіленбеген. Бұл – Көтештің арлы ақын болғандығын көрсетеді.

Ежелгі дәуірлерден келе жатқан адам өмірінің жас кезеңдері жөнінде туындылар жасау дәстүрінің Көтеш шығармаларында да көрінісі бар. Мысалы, ақынның кәрілік туралы өлеңдері: «Кәрілік, жылы-жұмсақ ас жарай ма», «Қартайғанда қатының дұшпан болды», «Сексен ерікке қоймады-ау қалжыратып» сияқты шығармалары.

Көтеш қартайған шағында аурулы болады. Жарлылық және сырқат салдарынан ақынның кейде елмен бірге көшіп жүре алмай, қыстауда қалып қоятын кездері де болған. Көтештің бұл кездегі өлеңдерінен өзінің қолының қысқалығына налу, өмірге наразылық сарындарының кейбір нышандары байқалады.

Сексен ерікке қоймадың-ау қалжыратып,

Қайтіп өлең айтармын алжып жатып,

Сексен түгіл тоқсанға болмас едім,

Ұсақ турап ет берсең балбыратып , –

дейді жетімсіздіктің зарын шеккен қарт ақын. Алайда бойда қуат, жүректе от бар күн артта қалғандығын мойындап, кәрілік жеңген шағындағы жайын былай деп өлеңіне қосады:

Кәрілік, жылы-жұмсақ ас жарай ма,

Қазы, қарта, жал, жая, бас жарай ма?

Кәрілік, мұның бәрін жақтырмайсың,

Үйген топырақ, қалаған тас жарай ма?!

Көтештің біршама шығармалары - арнаулары. Олар мыналар: «Абылай, Ботақанды сен өлтірдің», «Қойым-ау, кел қойсаңшы өргеніңді», «Аспанда бір жұлдыз бар жылыстаған», «Төлебайдың баласы Тұрсынбайсың», «Бұл барғанннан барарсың» (Торайғыр биге).

Көтеш ақын халық поэзиясындағы дәстүрді жалғастырып жоқтау, көңіл айтуларын да шығарып отырғандығына оның Жасыбай батырға қатысты өлеңдері дәлел болады. Олар мыналар: «Сен өлдің алтын бесік елің үшін» (Жасыбайдың өлімі), «Жылағанмен дем алмай» (Жасыбай батырдың әйелін жұбату)

Өлеңге бөгелмейтін тапқыр Көтеш өз заманында талай айтыстарға да түсіп жүрген. Алайда Көтештің айтыстарының дені сақталмаған. Ал сақталғандары – негізінен бірер ауыздан ғана келетін қақпа сөздер. Шал ақын мен екеуі бізге белгілі айтыс ақындарының ішіндегі ең көнелері. Көтештің айтыскер ақын болғаны жөнінде деректер М.Ж.Көпееев деректерінде бар. Көтеш айтыстарының сақталғандары - негізінен бірер ауыздан ғана келетін қақпа сөздер. Біздің заманымызға жеткен айтыстарының ішіндегі ең көлемдісі - оның Арсыз қызбен айтысы.

Қыпшақта ақындығымен ғана емес, өлеңде тұрпайы сөйлеуімен де «даңқы» шығып, Арсыз атанған ақын қыз болған екен. Сол қыз бір тойда бірінен соң бірімен айтысып, қатарынан тоғыз жігітті жеңеді. Содан соң қарсылық білдіргеніне қарамастан жұрт қызбен айтыстыруға Көтешті алып барады. Көтеш есіктен аттамастан-ақ қыз оның сақалының ағына қарамай:

...Қызарған екі көзі маймылдай шал,

Тұсыма қайдан менің кезің келді –

деп бастайды сөзді. Көтеш дөрекі жауап береді. Қыз да «өткір» сөздер табады, енді Көтеш одан да асып түседі. Айтыс өстіп «дами» береді. Екі жақ өзара балағаттасуға бармайды, бірақ одан әлдеқайда тұрпайы сөздерге келіседі. Әйел мен еркектің дене мүшесінен, олардың қимыл, әрекетінен айтылмаған ештеңе қалмайды. Көтеш өлеңдерін жинастырған Мәшһүр Жүсіп айтысты аяғына дейін жазып шығуға төзімі жетпей, «мылжыңдай беріп не қылайын, ақыры алжыған шал жеңеді ғой» деп аяқтайды сөзін.

Көтештің арсыз қызбен қағысы – ескі айтыста бейпіл сөйлеудің үлгісі. Оның әдеби ескерткіш ретінде ешқандай да маңызы жоқ екендігін айтып жатудың өзі артық.

Ақынның шығармашылығында насихат түрінде келетін өлең де кездеседі («Арқа ойылдың құба жон түсер қақтар»).

Көтеш шығармаларындағы негізгі сарын – жоқшылық қиындығы мен тағдыр тақсіреті. Көтештің «Күркелінің бауыры күнде дауыл», «Алдымнан алты пұшық анталады», «Сұрасаң әкем аты - Райымбек», «Айдаболдың арқыраған Көтеші едім», «Бұл ауыл - ауыл емес жатақ еді», «Ақыл, Сексен баласы бес-алты ауыл», «Тінәлі, Тышқанбайдан алдым жиын», «Сөйлес дейсің, қонағым, сөйлеспеймін» өлеңдерінде өзінің тұрмыс жайынан, өмірінен деректер беріледі. Сонымен қатар бұл өлеңдерінде ақынның өз бейнесi де көрiнiс тапқан.