Лекция №1. Дәріс тақырыбы: «Ежелгі Ресей территориясында халықтар мен мемлекеттер». Жоспар

1. ІІ–V ғасырларда орманды дала аумағының шығыс славяндар тайпаларының тек шамалы бөлігінде ғана өндіргіш күштердің сол кез үшін жоғары дамығандығы байқалады, осының өзі кейіннен заңды түрде ежелгі орыс мемлекетінің негізгі ұйытқысы болған территорияда таптардың қалыптасуы процессінің жаңадан ғана бастағаны туралы сөз қозғауға мүмкіндік береді. Анттарға белгілі болған және олар көне тіс ағашты, сондай-ақ темір түрінде қолданған жер айдау егіншілігі ІV-ІX ғ.ғ орманды аймақтың қалың ішінде солтүстікке қарай тарады. Оңүстікте де, солтүстікте де қара бидай, бидай, арпа, сұлы бұршақ, атбас бұршақ, тары өсірілді. Бақша дақылдарынан шалқан отырғызылды. Техникалық дақылдар (зығыр, сора) егілді. Орманды аудандарда бұрынғысынша егіншіліктің жерді ағаштан арылту жүйесі, яғни ормандағы ағаштарды шауып, өртеп жібергеннен кейін тұқымды бірден жерге егу қолданылып жүрді. Осының нәтижесінде алғашқы жылдары мол өнім алынып, ал жердің құнарлығы кеткен соң қараусыз қалдырылатын. үй малдарынан сиыр, жылқы, қой, шошқа, ешкі өсірілді.

Дәл сол кезеңнің аяқ шенінде жер-жердің бәрінде қолөнер дамыды. Мамандар-ұсталар, құюшылар, алтын және күміс шеберлері, сәл кейінірек қышшылар бөлініп шықты. қолөнершілер поселкелері құрылды. олөнер шеберханалары кішігірім округтың ортасы болған қалашықтарда селолық маңдарда және феодалдық қалалардың түйіні бола бастаған тайпалық қалаларда шоғырланды. Орыс жерлерінің оңтүстігі мен оңтүстігінің арасында тарихи қалыптасқан айырмашылық бірте-бірте жойыла бастады.

ІХ-ғасырда славяндар мекендеген жерлер едәуір кеңейді. Славяндар Шығыс Европадағы ежелгі территориямен бірге солтүстік-шығыс угро-фин тайпаларының жерлеріне (Ладоганың бойы жоғарғы Волга) қоныстанды және VІ-VІІІ ғасырларда топ-тобымен қара топырақты өңірді отарлады. Печенегтердің Х ғ. шапқыншылығына дейін славяндардың қолында егіншілікке өте қолайлы оңтүстегі кең аумақты жерлер болды. қолөнер мен ауыл шаруашылығы жерді жеке семьяның күшімен өндіруге мүмкіндік беретіндей дәрежеге жетті. Рулық қауым көршілес қауымға айнала бастады.

VІ–ІХ ғасырлар бойына рулық-тайпалық байланыстар интенсивті түрде ыдырай берді. Жеке семьялардың шаруашылықтық дербестігі берік топтасқан рулық коллективтердің сақталып қалуы қажеттігін керек етпеді. Жеке семьялардың күшімен жаңа жерлер жыртыла бастады. Рулық қауымнан шығып кету мүмкіндігі туды, өзін рудан қол үзіп кетушілер өлім-жітімге ұшырау қауіпінен қорықпады. қауымның рулық тұйықтығы бөтен рулардан шыққандарды қабылдаудың, жаңа жерлерді елдену процессінің және қауымдарды патриархальдық құлдармен толықтырудың нәтижесінде бұзыла берді. Сол кездегі елді мекендерде салынған үйлердің көлемі шағын болуына қарағанда славяндарда бір некелі семьялар қалыптаса бастаған. Ендігі жерде туыстық негізінде біріккен жеке семьялық селолық (көршілік) немесе территориялық қауымды құрастырды. Меншікті егістік жер учаскелерін жеке пайдаланған бұл қауым мүшелерінің сонымен бірге қауымға тиісті жерлерді (жайылымдарды, ормандарды және т.б.) пайдалану правосы болды. Рулық қарым-қатынастар бәрінен де қалың орманды жерлерде ұзақ сақталды.

Қауымның шеңберінде жеке меншік салты дамыды. Тазартылған жерге және т.б. иемдену правосы пайда болды. VІ-ғасырдан бастап қаруға, жылқыға және басқа мүлікке қойылатын меншіктің арнаулы таңбалар жүйесі жасалды. Византияға жасалған жорықтар славяндардың алғашқы қауымдық қатынастарының ыдырауына ықпалын тигізді, өйткені бұл жорықтар кезінде оларға қатысушылардың бір сыпырасы, әсіресе тайпа шонжарлары-княздар мен боярлар болып байитын.

Византияның VІ–VІІ ғасырлардағы деректерді ІV-VІ ғасырларда славян княздарының есімдерін сақтап қалды. Кейбір жағдайларда князьдің әкесінің аты аталды, мұның өзі биліктің мұрагарлікпен берілетінін көрсетуі мүмкін. Осы деректердің өзінде славяндардың еліне айдап әкетілетін тұтқындар туралы және оларды сатып алу туралы хабарлар бар. Сәтті жорықтар княздар мен боярлардың жағдайын нығайта түсіп отырғаны даусыз. Рулық тайпаның ішінде мүліктік жіктелу арта түсті. Тайпаның тұрақты жасағы бөлектеніп отырды, оның мүшелері экономикалық және әлеуметтік жағдайы жөнінен өздерінің рулас жамағаттарынан барған сайын ерекшелене түсті.

Егшіншіліктің дамуы, қолөнердің егіншіліктен бөлініп шығуы, қауымдардың ішінде рулық байланыстардың ыдырауы, мүліктік теңсіздіктің ұлғая түсуі, жеке меншіктің дамуы тайпалық князьдықты басқару аппаратының қабаттаса түсуі, сондай-ақ боярлардың күшеюі, міне мұның бәрі өндірістің феодалдық жаңа әдісінің тууын демек, ерте феодалдық мемлекеттің қалыптасуын әзірледі.

3. Киев – Русь және Новгород мемлекеттерінің құрылуы.

ХІІ ғасырда анағұрлым дамыған орыс жерлерінің бірі Новгород жерінде княздық монархияларда өзгеше ерекше бір саяси құрылыс қалыптасты. Ильмен және чудь көлінің аралығында, Волхов, Ловать Великая, Молого және Мете өзендерінің бойында жатқан жерлер Новгород, Псков жерінің ежелгі кіндігі болатын. Новгород республикасы жүйесінде ерекше автономиялы жағдайы болған. Псковта қолөнер мықтап дамыды. ХІІ ғасырдың ІІ жартысында Псков іс жүзінде дербес феодалдық республика болды. ХІ ғасырдан бастап Новгород Корелияның Подвиньеенің Прионежьені және кең байтақ солтүстік Приморьені жедел иемдене бастады. Сөйтіп бұлар Новгородтың отарларына айналды. ХІІ-ХІІІ ғасырларда мұнда Новгородтық шонжарлардың ірі вотчиналық иеліктері болды.

ХІІ ғасырда Новгород Русьтегі ең ірі және анағұрлым дамыған қалалардың бірі болды. Новгород жерінде боярлық, ал одан соң шіркеулік ірі жер иелену ерте қалыптасып, үстемдік құрды. Новгородтың ХІІ-ХІІІ ғасырларда саяси тарихы тәуелсіздік жолындағы күрестің халық бұхарасының антифеодалдық қимылдарымен және боярлар топтарының арасындағы билік үшін күрестің шиеленіскен күрделі жағдайымен ерекшеленеді. 14-15 ғасырларда ежелгі орыс халықтары негізінен туысқан үш халық ұлы орыс халықы, Украин және Беларусь халықтары шығады. Ежелгі ұлы орыс халықтарының территориялық орталығы Владимир Суздаль және Новгород жерлері еді. Солтүстік Шығыс Русьпен Новгород-Псков жерлерінің, сондай-ақ Смоленск мен черников князьдықтары жерінің бірқатар бөлігінің Москва төңірегіне бірлесуіне байланысты ежелгі орыс тайпаларының диалектикасы негізінде орыс тілі мен мәдени ерекшеліктері пайда бола бастады.