Лекция: 15 сағат Семинар: 11 сағат СӨЖ: 64 сағат Барлық сағат саны: 90 сағат Аралық бақылаулар саны: 2 (60 балл)

бастап тіршілік еткен бұл организмдердің бақалшалары әр түрлі кремнийлі жыныстарды түзуде маңызды рөл атқарған.

2. 
   Археоциаттар –губкаларды еске салатын , жекеше немесе үймелеме түрде ұшырасатын теңіз жәндіктерінің типі. Бірақ археоциаттардың құмыраға ұқсайтын немесе байырғы диск тұрқылас пішіндерді иемденген тұтас қаңқасы болады. Теңіз түбіне жабыса тіршілік еткен. Алғашқы кембрийде қалыптасқан түзілімдердің геологиялық көнелігін анықтауда өте маңызды рөл атқарады.
   
3. 
   Ішекқуыстылар- тұщы суларды және теңіз алаптарын мекендеген көп клеткалы біршама қарапайым жәндіктердің түрлі-түрлі топтарын біріктіретін жәндіктер типі. Жыртқыштарға жатады, өзінің қорегін ауыз тесігі жанында арнайы орналасқан ұзын түрткімелері көмегімен аулап дағдыланған. Ішекқуыстылар құрамында медузалар сыныбы және маржан полиптерінің сыныбы дараланады. Медузалар ер кін жүзетін жәндіктер, маржан полиптерінің үймелемелері есебінен әкті кедертастар(рифы) қалыптасады. Маржан полиптері сыныбы үш түрлі сынып бөлімшелеріне- табуляттарға, хететидтерге және төртсәулелеі маржандарға жіктеледі. Медузалар венд түзілімдеріне ұшырасады,кембрій кезеңінде тасбуляттар, ордовикте хетеидтер мен төртсәулелі маржандар пайда болған.Ішекқуыстылар типінің палеонтолоиялық маңызы зор, бұлар әсіресе палеозойлық түзілімдердің геологиялық көнелігін анықтауда үлкен рөл атқарады. 5 . Буынаяқтылар-көптеген жәндік түрлерін біріктіретін типтердің бірі. Бұлардың алғашқы өкілдері фанерозой эонына дейін-ақ пайда бола бастаған. Түрлі-түрлі орталарда- суда , құрлықта және ауа қабатында тіршілік ете алады. Буынаяқтылар типі бес түрлі тип бөлімшелеріне дараланады, олардың әрқайсысы бірнеше сыныптарға жіктеледі. Палеонтологиялық тұрғыдан шаянтектестер мен насекомдардың рөлі мейлінше төмен, бірақ трилобиттер сыныбының палеонтологиялық маңызы айта қаларлықтай. Трилобиттер теңіз түбіне тіршілік ететін жәндіктер , олардың Денисі үш буыннан- басынан, кеудесінен және құйрығынан- тұрады. Триболиттер сырт қаңқалы жәндіктер , сондықтан қазба күйінде біршама жақсы сақталады. Олар кембрий кезеңінен пермь кезеңіне дейін тіршілік еткен , кембрий, ородовик және силур түзілімдерінің геологиялық көнелігін анықтауда өте маңызды.
   

1. 
   Теңіз көпіршіктері сыныбы – бентостарға жататын құрып біткен тікентерілілер. Олар таскөмір кезеңінде түгелімен құрып кеткен.
   
2. 
   Теңіз лалалары сыныбы бентостық тікентерілілер ішіндегі ең көп тарағаны. Олардың денелері тек ішкі органдары ғана емес, кәдімгі қолдарға ұқсайтын бес бірдей тарамдары бар әкті табақшадан тұрады. Аталған тарамдар жәндікке өз қорегін жинақтауға мүмкіндік береді. Олар ордовик кезеңінен бүгінге шейін тіршілік етеді.
   
3. 
   Теңіз кірпілері сыныбының көне түрлері де, қазіргі түрлері де белгілі. Көне теңіз кірпілері ордовиктен пермьге шейін тіршілік еткен, ал қазіргі теңіз кірпілері триас кезеңінде пайда болып, бүгінге шейін тіршілік етуде. Мезозойлық және кайнозойлық кірпілер, бор, палеоген және неоген түзілімдерінің геологиялық көнелігін анықтауда кеңінен қолданылады.
   

1. 
   қабыршақтылар
   
2. 
   бассүйексіздер
   
3. 
   омыртқалылар
   

1. 
   жақсыздар
   
2. 
   балықтар
   
3. 
   төрт аяқтылар
   

1. 
   сауыттерілі
   
2. 
   шеміршекті
   
3. 
   сүйекті балықтар
   

1. 
   қосмекенділер
   
2. 
   бауырымен жорғалаушылар
   
3. 
   құстар
   
4. 
   сүтқоректілер.
   

1. Геотектоника ғылымы

2. Тектоникалық қозғалыстар

3. Тектоникалық қозғалыстар және олардың түрлері

Солай бола тұрса да, бұл екі түсінікке де ортақ бір нәрсе бар: бұлардың екеуі де, сайып келгенде , жер қойнауларындағы қозғалыстарды және сол қозғалыстардың әр түрлі дәрежелі геологиялық құрлымдардың қалыптасуындағы рөлін зерттейді . Ал геологиялық құрлым түсінігіне келер болсақ , геологияда бұл терминмен негізінен алғанда тектоникалық қозғалыстар нәтижесінде қалыптасатын тау жыныстары мен олардың ірі-ірі брлестіктерінің кеңістікте таралуын, сол сияқты

Тау жыныстарының жекелеген қабаттар мен олардың жинақтарының бір – бірмен астасу сипатындағы бұзылыстарды белгілейді . Келтірілген түсініктер үрдісінен алып қарағанда , “геотектоника» және тектоника ұғымдарының анықтамалары бір арнаға тоғысады , оны былайша анықтауға болады ; геотектоника ( тектоника ) – жер қыртысының оның ірі – ірі құрлымдық элементтерден бастап тау жыныстарының жекелеген қабаттарына шейінгі аралықтардағы қрам бөлікткрін деформацияға ұшыратып қозғалыстарды және осы қозғалыстардың жер қойнауында көрініс беру заңдылықтарын зерттейтін ғылым.

Келтірілген анықтамалардан ұғынатынымыз геотектониканың басты зерттеу пәні қатты Жер болмысындағ қозғалыстар болып шығады , бұлардың кһрініс беру ерекшеліктері жекелеген тау жынысы қабаттарының және олардың жинақтарының формациялық ерекшеліктерін және Жер дамуының әр түрлі дәуірлерінде туындаған қозғалыстар нәтижесінде кейінірек кһрініс берген деформациялар сипатын сатылай отырып қадағалау арқылы анықталады.

2. Геотектоника қатты Жердегі қозғалыстарды зерттейтін болғандықтан да динамикалықгеологияның құрам – бөлігі болып табылады . Оқулықтың бірінші тарауында аталып көрсетілгендей , динамикалық геология құрамына сейсмалогия және вулканология ғылымдарыда кіреді деп есептелінеді, және де бұлар динамикалық геологияның геготектоникамен деңгейлес таулары ретінде тараланады . Мұндай түсінік күмәнсіз емес екендігін ескерген жөн: жерсілкіністтерін зерттейтін сисмология да, жанартаулар әрекетін саралайтын вулканалогия да , түптеп келгенде геотектоника ғылымының құрам – бөліктері десе де боғандай , себебі жерсілкіністер мен жануарлар әрекеті тектоникалық қозғалыстармен тығыз байланысты және де олардың жер қойнауларында көрініс беру себептері, сайып келгенде, сол қозғалыстардан туындайды.

Жер қойнауындағы тектоникалық қозғалыстарды тудырушы күштер табиғатты бұл оқулық көлемінде сөз етілмейді , бірақ мұндай күштердің қайнар көзі Жер планетасының өз қойнауында екендігіне баса назар аударамыз. Екіеші сөзбен айтқанда тектоникалық қозғалыстар планетаның бағдарлы түрде даму барысын қамтамасыз ететін бүкіл эндогендік геологиялық процестердің басты “ себепкері” болып табылатын планетаның ішкі энергиясының туындауы.

Планетаның терең қабаттарындағы қозғалыстар жер қойнауларындағы геологиялық процестердің етек алуына ғана емес , оның беткі келбетін өзгертуге де айтарлықтай үлес қосқан. Мәселен , жербедерінің қалыптасуы эндогендік және эгзогендік процестердің бір – бірімен тоқайласу нәтижесі екендігі белгілі. Планетаның ішкі күштері оның бетбедерін дәйім бұдырлай түсуге тырысса , сыртқы күштер керісінше, оны тегістей түсуге твырысады. Эндогендік және эгзогендік күштердің бір – бірімен байланысы жебедер қалыптасу процесін қамтамасыз етеді , бұл мәселелер динамикалық геологияның тығыз бір таралуы болып табылатын геолгоиялы – географиялық ілім саласы геоморфологияның зерттеу пәні болып табылады. Геомарфологияның мазмұны бұл оқулық көлемінде сөз етілмейді, себебі бұл оөу курсы жеке пән ретінде , немесе “Жалпы жертану” деп аталатын арнаулы оқу курстары ауқымында бөлек оқылады.

3. Сонымен , жер қойнауларында етек алған геологиялық процестердің ең басты себебі тектоникалық қозғалыстарды туындататын тектоникалық кернеулермен байланысты екендігін ұғындық. Тектоникалық қозғалыстар дегеніміз литосфераның, соның ішінде жер қыртысының аумағындағы геологиялық денелер құрылымын өзгертетін, Жердің астеносфера және літосфера қабаттарында етек алған механикалық қозғалыстар. Бұл қозғалыстар жер бетінің бедеріне өз әсерін тигізеді, олар Жер планетасы қимасының әр түрлі деңгейлерінде болып жататын физикалық-химиялық процестермен байланысты. Тектоникалық қозғалыстар дегеніміз литосфераның, соның ішінде жер қыртысының аумағындағы геологиялық денелер құрылымын өзгертетін, Жердің астеносфера және литосфера қабаттарында етек алған механикалық қозғалыстар . Бұл қозғалыстар жер бетінің бедеріне өз әсерін тигізеді, олар Жер планетасы қимасының әр түрлі деңгейлерінде болып жататын физикалық-химиялық процестермен байланысты. Тектоникалық қозғалыстарды тудырушы күштер ретінде әдетте жер қойнауларынан бөлінетін жылу энергиясы және планетаға тән гравитациялық энергия аталады; Күн мен Айдың Жерге тигізер әсерін, өзге де галактикалық энергия көздерін де естен шығаруға болмайды.

Тектоникалық қозғалыстарды бірнеше типтерге(түрлерге) бөлуге болады, олардың ең бастылары- эпейорогендік (тербелмелі), оргендік (қатпарлы), изостазиялық тектоникалық қозғалыстар, континент тер дрейфі, мұхит түбінің спредингіт.б.

Тектоникалық қозғалыстардың Жер планетасының және оның литосфераның (жер қыртысының) геологиялық дамуын қамтамасыз етудегі ең бастр рөлі сол жер қыртысы аумағында әр түрлі дәрежелі тектоникалық құрылымдарды қалыптастыруы болып табылады, бұл құрылымдар тау жынысы қабаттарының нақтылы жиынтықтарымен (геологиялық формациялармен) және олардың түрлі-түрлі деформацияларға ұшырауымен сипатталады. Деформация түсінігі геологияда былайша анықталады: деформация дегеніміз жер қыртысының әр түрлі үлескілеріне тән тау жыныстарының тектоникалық күштер әсерінен өз піші ні мен көлемін өзгерту процесі. Дислокациялардың (деформациялардың) екі түрі болады, олар – пликативтік, немесе қатпарыл дислокациялар және дизьюнктивтік, немесе жыртылыс дислокациялары.

10. 
    Семинар сабақтарының жоспары (11)