Лекция № 4 Тақырыбы: V-XII ѓ.ѓ. Византия

1. 395 жылы Рим империясыныњ Шыѓыс жєне Батыс болып бµлініп кетуіне байланысты, Римніњ Шыѓыс бµлігінде Византия мемлекеті пайда болды.Византия империясыныњ негізін ќалаушы Император Константин 330 жылы Босфор жаѓалауында ќоныстанды. Византия мемлекетініњ орталыќ астанасы µз есіміне лайыќталып Константинополь ќаласын ќ±рды. Константинопольдіњ орналасќан ортасы µте ќолайлы жерде болды; Еуропадан Азияѓа,Ќара тењізден Эгей тењізіне апаратын аса мањызды сауда жолдары осы араѓа келіп т‰йісетін, Шыѓыс пен Батыс аралыѓында сауда-саттыќ ж±мыстарында Константинопольдіњ билік ж‰ргізуіне м‰мкіндік туѓызды.Византия империясыныњ ќ±рамына мыналар енетін: Балќан т‰бегі, Кіші Азия, Сирия, Палестина, Египет, Солт‰стік Африкадаѓы Киренаика, Месопотамия мен Арменияныњ бір бµлігі, Ќырымдаѓы жєне Кавказдаѓы бір ќатар тірек пункттері, Аравияныњ кейбір аудандары, V ѓ. бастап Иллирик пен Далматция да жататын болды. Византия империясыныњ жерінде єрт‰рлі тайпалармен халыќ топтары; гректер, фракиялыќтар, иллириктер, дакилыќтар,эллиндіктер,кіші азиялыќтар, сириялыќтар, грузиндер, еврейлер, копталар µмір с‰рген.

V ѓ.ѓ. Римніњ ыдырау салдарынан варварлыќ тайпалардыњ тоз-тоз болып ыдырауына мєжб‰р болды. Осы т±ста Византия империясыныњ ныѓаюына жєне ыдырап кеткен тайпаларды біріктіру салдарынан билік басына Император Юстиниан (527-565 ж.ж.) биледі.VI ѓ.ѓ. тарихшысы Прокопий Кесарийский µз ењбектерінде Император Юстинианныњ мінезін мейрімсіз айлакер жєне реформатор, діншіл-ѓалымдыќ ќасиеттері,асќан аќыл жєне ќайрат иесі, зањ ѓылымын жете мењгерген, мемлекеттік істерді жан ќиярлыќпен ж‰ргізе білген.Оныњ тегі араласпаѓан ісі болмаѓан; ол зањдыќ жєне єкімшілік реформаторлар жасаѓан, ќ±рылыс пен дипломатиялыќ ж±мыстарды ќатар ж‰ргізе білген, неше т‰рлі соѓыс жоспарларын жасаѓан жєне небір ќиян-кескі діни айќастарѓа ќатысып отырѓан. Атаќ ќ±мар, єрі айлакер залым, єрі мейрімсіз ќатал Император Юстиниан тарихшы ѓалымныњ айтуы бойынша,”жєй єншейін ж±мсаќ ‰нмен ѓана т‰к жазыѓы жоќ ондаѓан мыњ адамды ќыруѓа б±йырѓанда беті б‰лк етпес еді”. Император Юстинианныњ п±тќа табынушылар мен дінсіздерді аяусыз ќудалауы салдарынан ел ішінде 529 жылы Палестинада кµтерілісшілердіњ шыѓуына єсер етті. 530 жылы т±тќынѓа т‰скен кµтерілісшілерді топпен ќ±лдыќќа сатып жіберді.532 жылы Византияда халыќтары арасындаѓы ќозѓалыс “Ника” кµтерілісі тарихта µз ізін ќалдырды. “Ника”- сµзі “Жењ!” деген ±ѓымды білдіреді. 532 жылы 11ќањтарда ‰кімет саясатына наразы- оппозициядаѓы партиясы “жасылдардыњ” Константинополь орталыѓында жиналып кµше бойы аќс‰йектілер ‰йлерін жєне ‰кімет мекемелерін ќирата жєне µртей бастады.Т±с-т±стан кµтершілердіњ ±рандатып Император жєне оныњ жаќтастары Сарайда ќоршауѓа алды, ‰кіметке ќауіп тµнді. Император Юстиниан астанадан ќашып кетуді ±йѓарды,біраќ оныњ ж±байы императрица Феодора µжеттілік танытып кµтерілісшілерге ќарсы шабуылѓа шыѓуды б±йырды. Ќала орталыѓында 30 мыњнан астам адам ќаза тапты, кµше бойы ќанѓа малынды. “Ника” кµтерілісін ±йымдастырушылар скамарлар отрядтарынан ќашќан ќ±лдар, колондар жєне кедей шаруалардан жасаќталѓан еді.528-534 ж.ж. Император Юстиниан µзініњ 50-ден астам зањ жинаќтарын жасап шыѓарды. 534-565 ж.ж.”Новелла” атты жинаѓын шыѓарды.

534 ж.ж. Солт‰стік Африкадаѓы Вандалдар мемлекетін µзіне тізе б‰ктірді.545-546 ж.ж. византилыќ єскерлерініњ Стотза басќарѓан кµтерілісі. Стотза шайќаста ќаза тапты.541-552 ж.ж. остгот королі Тотила кµтерілісі. 555ж. Тотила µлген соњ, византиялыќтар Италияны т‰гел жаулап алды.

2. 602 жылы Дунай мањында т±рѓан армиян ішінен кµтеріліс б±рќ ете т‰сті. Ќатардаѓы ж‰збасы Фока µзін императормын деп жариялады. Кµтерісшілер б±ќарасыныњ кµмегімен Константиопольді басып алды. Император Маврикий таќтан ќ±латылды жєне µлтірілді.Византия таѓына Фока отырды (602-610жылдар). Елде Киликияны, Сирияны, Палестинаны, Кіші Азияны,Египетті ќамтыѓан аштыќтан-ашыќ азамат соѓысы басталды.610 жылы Фока таќтан т‰сіріп µлтірілді, оныњ орнына феодалдарѓа айналѓан аќс‰йек µкілі Икарлий (610-641ж.ж.) император таѓына отырды. VII ѓ. 30-жылдарыныњ орта шен інде Византияѓа шыѓысынан жања да ќатерлі жаумен-арабтармен соќтыѓысуѓа тура кеді. 636-642 жылдар аралыѓында арабтар Византиядан оныњ ењ бай жєне ќ±нарлы шыѓыс провинцияларын жаулап алды. Экономикалыќ жєне мєдени жаѓынан ењ тєуір µркендеген шыѓыс провинцияларынан айырылу- Византия мемлекеті ‰шін аур соќќы еді. 693-698 ж.ж. араб тар Византиядан оныњ Солт‰стік Африкадаѓы жерлерін де тартып алды.

Мемлекетік басќару ж‰йесі барѓан сайын феодалдануѓа айналды. Византия мемлекетініњ єкімшілік ќ±рылысы т‰бегейлі µзгерді. Ескі диоцездер мен провинциялар жања єскери-єкімшілік округтар-фемдермен ауыстырылды. Византия жер інде бытырай жайылѓан славяндар, армяндар,сириялыќтар жєне басќа да тайпалардыњ колондар б±ќаралыќтары фемдердаѓы єскери отырыќшылардыњ негізгі тегін ќ±рады. VIIѓ. олардан жєне ерікті Византиялыќ шаруалардан айрыќша єскери сословие- стратиоттар пайда бола бастады. Єскери ќызмет атќарѓаны ‰шін стратиоттар µкіметен ±рпаќтан-±рпаќќа м±ра болып ќалатын жер ‰лесін алды.

Фемдердіњ басына фемдік єскерлердіњ командирлері- стратиоттар т±рды, б±лар жєне азаматтыќ би лікті т‰гелдей µз уысында ±стады. VIII-IХѓ.ѓ. алѓашќы жартысында єскери фемдіктер мен аристократтар жєне шіркеулік- монасрырьлыќ жер иеленушілер арасында жер ‰шін талас ќатты шиеленісті. Кіші Азиядаѓы фемдік тµрелер Исавралыќ династияныњ негізін (717-867ж.ж.) ќалаушы болван µз итаршылар ІІІ Лев Исавраны (717-741ж.ж.) таќќа отырѓыза алды. Ерікті шаруалардан жасаќталѓан фем єскерлеріне арќа с‰йеген ІІІ Лев Византияныњ ењ ќауіпті сыртќы жауы- арабтармен к‰ресте алкен бет б±рыс жасады. Ол жыл бойы Константинопольді ќоршап жатќан араб халифасыныњ орасан кµп армиясыныњ шабуылына табысты тойтарыс бере білді. 740 жылы ІІІ Лев арабтарды к‰л-талќан етіп жењді. ІІІ Левтіњ ±лы V Константинніњ т±сында (741-775ж.ж.) Византияныњ µзі Араб халифасына ќарсы шабуыл бастады да, 746 жылы византиялыќтар Сирияѓа басып кірді, содан кейін Євфрат жаѓалаулары мен Армения жеріне дейін жетті. Византия єскерлері µзініњ терістіктегі кµршісі- т±њѓыш Болгар патшалыѓына ќарсы да шабуылдарын же місті ж‰ргізе білді.

3.X-XІѓ.ѓ. Македониялыќтар династиясын ќ±рушы І Василик (867-886ж.ж.) империяныњ сыртќы саяси жаѓдайын уаќытша ныѓайтуѓа м‰мкіндік жасады. Соныњ т±сында араб тар шабуылына тойтарыс берілді. Слайда ол µлгеннен кейін араб тар жєне болгарлар Византияѓа таѓы да соќќы ‰стіне соќќы берді. ІХ ѓ. аяѓында –Х ѓ. басында араб тар б‰кіл Сицилияны т‰гел дер лік жаулап алды. Оњт‰стік Италиядаѓы Византия иеліктеріне де ќауіп тµнді. Араб тар сонымен ќатар Еипрді де басып алды. Крит- аралдар мен жаѓалауды ойрандаѓан араб ќараќшыларыныњ ±ясына айналды. 904 жылы араб тар Фессалониканы тонап кетті. Византия б±л кезде к‰шейіп алѓан Болгариямен шайќаста осыдан кем жењіліске ±шыраѓан жоќ. Болгарлармен соѓыс 30 жылдай дер лік созылды.

Византияныњ одан єрі ныѓаюы Х ѓасырдыњ жартысында Болгар патшалыѓына ќарсы шабуыл бастауына м‰мкіндік берді. Византиялыќ імператор, батыл да, ќайырымсыз ќатал “ Болгарлар ќырѓыны” ІІ Василик (976-1025ж.ж.) шыѓыс шекараларындаѓы бірќыдыру тыныштыќты пайдаланып, Европада нµпір к‰ш жинаќтады. Сол сияќты болгар феодалдарыныњ сатќындыѓын пайдаланып, ІІ Василик болгар жеріне ±дайы шабуыл жасады да,1018 жылы Византия Болгарияны жаулап алды. Дунайѓа дейінгі б‰кіл Балкан т‰бегі Византия империясыныњ ќ±рамына енді. ІІ Василик µлгеннен соњ кµп ±замай-аќ ішкі дау-дамайдан империя ќорѓанысќа кµшуге мєжб‰р болды. Оныњ шекаралары тарыла бастады. Шыѓыстаѓы жерлері жања жаулардыњ т‰рік-сельджуктердіњ шапќыншылыѓына ±шыраса, европалыќ провинцияларына Ќара тењіз мањындаѓы далалардан печенгтер ќаптап келе бастады жєне олардыњ шапќыншылыѓы барѓан сайын ќауіпті бола берді.

№ 5 Лекция

Каролинг империясы ќ±лаѓаннан кейін 843 жылы Верден шарттарыныњ нєтижесінде Германия мен Франция бірќалыпты дамыды. Ал Лотарь мемлекетінде билік басында 855 жылы король Лотарь µлген соњ, феодалдыќ мемлекеттер ‰ш дербес болып бµлінді.870 жылы Мерсен бітімі бойынша Германия мен Франция корольдері Лотарингия мемлекетін µзара бµліп алды.925 ж.ж. Лотарингия мемлекеті т‰гел Германия мемелекетініњ ќол астына кірді. 959 жылы б±л мемлекет екі герцогтыќќа бµлінді.

IX-X ѓ.ѓ. бургунд корольдігі екіге бµлінді; 879 жылы тµменгі Бургундия болып, 888 жылы жоѓарѓы Бургундия болып. XI ѓ.ѓ. 1033 жылы Бургундия корольдігі бірігіп, Германия ќ±рамына енді.

IX-X ѓ.ѓ. Франция корольдігінде 884 жылы Бургундия герцогтары пайда бола бастады.Верден бітімі бойынша ¦лы Карлдіњ немересі Лотарь жалѓастыру керек еді, біраќ Лотарь µлген соњ оныњ ±лы II Людовик король болѓан кезде Италия бірт±тас мемлекет болмай жан-жаќќа ыдырап кетті.

IX-XI ѓ.ѓ. Еуропада басќа мемлекеттер ќ±рыла бастады. Еуропаныњ оњт‰стік-батысында, Пиреней т‰бегініњ солт‰стік таулы аудандарында VIII ѓ.ѓ. Вестгот Испаниясын арабтар 711-714 ж.ж. жаулап алѓаннан кейін,718 ж.ж. корольдік болѓан Астурия µз тєуелсіздігін саќтап ќалды да, IX ѓ.ѓ. ¦лы Карл негізін ќалаѓан Пиреней сыртында Испан маркасы бµлініп шыѓып, Наварра корольдігі ќ±рылды жєне Франция ќ±рамына кірген Барселон графтыѓы да бµлінді.

Орыс флоттары 756 ж.ж. Босфор жаѓалауындаѓы Никомиди мен Пафлагонияны ойрандатып,Константинополь т‰бегін жєне Дунайѓа дейінгі жерлерді басып алды. Князь Святослав Византия-Болгар шайќасында Балканѓа екі рет жорыќ жасайды. 969-970 ж.ж. Святослав болгарлармен одаќтасып, солт‰стік Фракияны ойрандатады да жєне 971 ж.ж. император Иоани Цимисхий (969-976 ж.ж.) Святославты Болгариядан ќуып шыѓады.

Орыстар 1043 жылы Константинопольге соњѓы жорыѓында жењіліске ±шырап, 1047 ж.ж. орыс императоры Константин IX Мономахтыњ (1042-1055 ж.ж.) ќызы Киевтіњ ±лы князі Ярослав Мудрыйдыњ баласы- Всеволодќа к‰йеуге шыѓумен аяќталды.

IX-XI ѓ.ѓ. Батыс Еуропаныњ кµптеген елдерінде феодалдыќ ќ±рылыстыњ толыќ орныѓып болды. Феодализмніњ негізі болѓан феодалдыќ жер меншігі- вотчина т‰рінде ‰стемдік етті. Ірі жер иеленушілері ±саќ жеке шаруалардыњ шаруашылыѓын єрдайым ќанап, салыќ т‰рлерін µсіре берді. Осы т±ста Францияда шаруалардыњ кµп бµлігі крепостной шаруалар ауыр жаѓдайда болды. Олар µздері сеньорларына жеке басына жєне єрт‰рлі соттыќ ќатынасќа баѓынуѓа мєжб‰р болды. Осы т±ста крепостной шаруалардыњ µзі де “сервтер” (латынша аударѓанда-ќ±лдар) ќатарына еніп, жеке басыныњ бостандыѓынан да айрылды.

IX-XI ѓ.ѓ. Феодалдардыњ к‰шейген кезењінде олар иерархия деп аталатын немесе “феодалдыќ баспалдаќ” принципі бойынша ќ±рылды.Феодалдыќ баспалдаќтыњ басында король µзі ќолдап, єбарлыќ феодалдар жоѓарѓы сеньор болып саналды.

2.IX-XI ѓ.ѓ. Франция. 843 ж.ж. Каролинг мемлекеті ыдыраѓаннан кейін 870 ж.ж. Мерсен бітіміне сєйкес б±л елді бµліп т±ратын Германия мен Италияны бµліп т±ратын шекара Маас µзенініњ тµменгі жаѓалауымен Мозельмен Рона болатын IX ѓ.ѓ. аяѓында Сона мен Ронаны 933 ж.ж. Бургундия королдігіне біріккен. X ѓ.ѓ. неміс жєне француз Каролингтер арасындаѓы µзара ќырќыс салдарынан, ќол астындаѓы халыќтарды ыдыратып нормандыќтардыњ соѓысына душар болады. Каролингтер графтыѓыныњ арасындаѓы µзара король тєжіне таластар арќасында,987 ж.ж. аќс‰йек жєне дін феодалдары “Францияныњ ±лы герцогы” деп аталѓан Робертин Гуго Капетті король етіп сайлады. Осы т±стан бастап XVIII ѓ.ѓ. дейін француз тєжісін Капетингтер руынан тараѓан аѓайындар басќарѓан. X-XI ѓ.ѓ. француздардыњ бірнеше графтыќтар µз жерлерін дербес т‰рде иелік етті. Олар солт‰стік француз халќы мекендеген жерлердегі ірі феодалдар: Мэн графтыѓы, Блуа, Турень, Анжу графтыѓы, Шампань графтыѓы, Бургунд герцогтыѓы болды.

Провансаль халќыныњ территориясында Пуато мен Гаронна графтыѓы аралыќтарында Аквитания герцогтігі, Гаскон графтыѓы, Тулуз графтыѓы, Овернь графтыѓы болды.

Ќиыр солт‰стік-батысында Кельт т±рѓындары мекендеген жердегі Фландрия герцогтыѓы.

Француз королініњ ќ±рамында да жер иеліктер болды.X ѓ.ѓ. Испан маркасы деп аталѓан Барселон графтыѓы да кірді.

X ѓ.ѓ. француз шаруаларыныњ кµпшілігі крепостнойлар ауыр феодалдыќ ќанауѓа т‰сті.Олардыњ єрбір сервтері соттыќ жаѓынан сеньорларѓа тєуелді болды жєне айыптар мен салыќ тµлемдерді тµлеп отырды. Сервтер жеке басы тєуелді адам ретінде Жан бас салыѓы, егер ол ерікті адаммен некеге отыратын болса неке салыѓын, µлім салыѓы, яѓни оныњ заттары сеньорлардыњ меншігінде болып есептелді, м±ра салыѓы деп. аталатын салыќ т‰рлері болды.

Феодалдыќ таптысыныњ езгісіне ±шыраѓан шаруалар арасында кµтерілістер шыќты. 997 ж.ж. Нормандияда шаруалар кµтерілісі. 1024 ж.ж. Бретанда шаруа кµтерілістері болды. Шаруалар кµтерілісін феодалдар µте ќатал т‰рде жазалау арќылы басты

3.VII-VIII ѓ.ѓ.Италияныњ солт‰стік ‰лкен бµлігі лангобардтардыњ ќол астында болып, VIII ѓ.ѓ. бастап Каролинг империясыныњ ќ±рамына кірді. 843 ж.ж. солт‰стік жєне орта Италия Верден бітімінен кейін Каролинг империясыныњ бір бµлігі болудан ќалды да, IX ѓ.ѓ. ортасында Италия королдігініњ астанасы Павияда, ењ алѓаш Лангобард королдерініњ темір тєжін кигізіп Италия королін таќќа отырѓызѓан.Италия королі шын мєнінде ешќандай билігі болмаѓан еді, билік бастарында жекелеген феодалдар ќолында болды. IX ѓ.ѓ. Италия жерлеріне арабтар (сарациндер) басып кірді.Арабтар б‰кіл Сицилияны, онда Палермоны орталыѓында эмират ќ±рды, Апулияны µзіне ќаратты. XIIѓ.ѓ. византия мен арабтар арасындаѓы соѓысу кезінде Нормандия б‰кіл Италия ќарасты Сицилияны жаулап алып, 1130 ж.ж. Италия жерінде Сицилия королідігініњ негізі ќаланды.

IX – XIIѓ.ѓ. крепостной шаруалар барщинада 2-ден 12 аптаѓа дейін, науќан кезінде 3-4 аптасында салыќ тµлеп отырды. Италияда шіркеулік жер иелігі зор роль атќарды. Феодализмніњ алѓашќы баспалдаѓы ірі феодалдыќ иеліктерді: негізгі ж±мысшы таптар крепостной ѓана емес, колондардан, ќ±лдар мен ерікті арендаторлардан ќ±рылды.

X- XI ѓ.ѓ. италян феодалдарына ‰здіксіз ала ауыздыќ к‰ресті, елге басќыншылыќ соѓыстар болып- византиялыќтардыњ, венгерлердіњ, герман феодалдары, арабтардыњ,нормандардыњ басып кіріп, Италияныњ саяси ќ±лдырауына єкеп соќты. Басќыншылыќпен кіргендердіњ кµпшілігі италян халќыныњ латын тілінде сµйлеуіне байланысты, оларда латын тіліне кµшті.

4. IX-XI ѓ.ѓ Рейнніњ шыѓыс бетінде мекендеген Каролинг империясы ыдырап, БатыФранк мемлекеттініњ ќ±амына енген герман тайпалары феодалдандыруѓа µте баяу дамыды. X ѓ. бас кезінде Германия территориясына тайпалыќ герцогтар енді: Саксония мен Тюрингия, Франкония, Швабия жєне Бавария герцогтары болатын.Б±лар ежелгі германдыќ тайпалар туыстыќ байланыстарын арттыру маќсатында жєне германдардыњ саяси бытырањќылыѓын саќтау ‰шін біріктірілді. 911 ж.ж. Германия Каролингтер т‰бімен жойылѓансоњ, корольдікке тайпалыќ герцогтіњ бірі- I Конрат Франконский сайланды. I Конрат µлген соњ тайпалыќ герцогтардыњ арасындаѓы жанжалдардан кейін 919 ж.ж. екі бірдей корольдіктер ќ±рылды; бірі- Генрих Саксонский, екіншісі- Арнульф Баварский сайланды.Германия жерлеінде сыртќы нормандар, венгерлер шапќыншылыѓынан кµптеген ќ±лдырауѓа єкеп соќты. I Генрих (919-936 ж.ж.) µзініњ шебер саясатымен ќол астындаѓы герцогтарды біріктіре отырып, венгер отрядтарына ќарсы к‰ресте 933 ж.ж. мен 955ж.ж. аралыѓындаѓы к‰ресте венгер єскерлерін біржолата ќырып жіберді. I Генрихтіњ ±лы мирасќоры I Оттон (936-973 ж.ж.) германдыќтардыњ шіркеу арќылы жер салыќтарын, жер иеліктерін бµліп беруді маќсат т±тты. I Оттон мен оныњ баласы II Оттонныњ т±сында шіркеуге жер сыйлаушылыќ жєне сол жерде мекендеген адамдар шіркеудіњ саяси ‰стемдігініњ ќол астына енуіне м‰мкіндік жасады. I Оттон т±сында тарихшылардыњ зерттеулеріндегі т±жырымдама негізінде, императорлыќ шіркеу деп аталѓан корольдік µкіметініњ ќызметіне ќойылѓан болатын.

Немістердіњ алѓашќы феодалдыќ мемлекеті “неміс” сµзініњ тайпалыќ шыѓу ерекшелігіне ќарамай, 920 ж.ж. документтерде “немістер корольдігі” атау пайда бола бастаѓан.

Франкондыќ династияныњ (1024-1125 ж.ж.) алѓашќы корольдері II Конрад жєне III Генрих т±сындаѓы Германия.

II Конрад т±сындаѓы саясатпен III Генрихтіњ шіркеу ќолдауындаѓы саясат екі баѓытта болды. IV Генрих (1056-1106 ж.ж.) патшалыќ ќ±рѓан жєне корольдіњ жасы єлі кємелетке толмаѓан болатын.Сол себепті б±л т±ста Германияда шіркеулік папаныњ кµптеген саясатымен іске асты.IV Генрихтен кейін оныњ ±лы V Генрих (1106-1122 ж.ж.) таќќа отырды.

1070-1075 ж.ж. Саксония кµтерілісі басталуы себептері:IV Генрих т±сындаѓы шіркеу папаларыныњ жєне Германия ірі феодалдарыныњ Саксония жерлерініњ иелік еткен феодалдардан зорлыќпен к‰штеп жерлерін тартып алды.Б±рынѓы король жерлерін т‰гел король ќарамаѓына ќайтару болды. Корольдік саясат ќарсы Саксонияда 1070ж.ж. кµтерілісті ірі феодалдар туѓызды, 1073-1075 ж.ж. аралыѓында к‰рестіњ екінші кезењі шаруалардыњ кµтерліске жаппай шыѓуы, б±л кµтерілісті бастаѓан Саксон аќс‰йектері Оттон Нортгеймский болатын.1075 ж.ж. IV Генрих б±л кµтерілісті тоќтатып, шаруаларды т‰гел ќырып тастады. Осы т±стан бастап шаруалардыњ жаѓдары µте ауыр болды.

IX ѓ.ѓ. Англосаксондыќтар корольдіктері бірігу салдарынан Англия мемлекетіне айналуы.829 ж.ж. Уэссекстердіњ королі Эгберт т±сында англосакстардыњ елі бірігіп, Англия деп аталатын мемлекет ќ±рды.Англия тарихында нормандар кµбінесе “даттар” деп аталѓан жєне олар Дания жерлеріне шабуыл жасап т±рѓан. Англияныњ солт‰стік бµлігін Уэссекс корольдігі ќол астына ќарады жєне “дат правасы” деген аймаќ болѓан. Англия Даттарѓа ќарсы бірнеше шапќыншылыќ жорыќтарѓа шыѓып отырѓан. Англосаксондыќ тайпалардыњ бірігу салдарынан король халыќтыќ жиналыстарды тоќтатып, µзініњ кењесшілерімен (уитенагемот) мен жиналыс жасап отырды.

Даттарѓа ќарсы к‰ресті англосаксондыќ мемлекетті ныѓайту ісіндегі королі Альфред (871-900ж.ж.) ел басќарѓан уаќытта болатын.Бірнеше жабуылдардан жењіліске ±шыраѓан Альфред Даттар королі мен келісімге келіп шартќа отырады. Осы шарт бойынша екіге бµлінеді: оњт‰стік-батыс бµлігінде аѓылшын корольдіктерініњ билігі ж‰реді, солт‰стік-шыѓыс бµлігі даттар ќол астында болады.Король Альфредтіњ µз зањдар жинаѓы-“Король Альфредтіњ шындыѓыныњ” ‰лкен мањызы болды. Дербес мемлекетті феодалдандыру маќсатында жєне ‰стемдік таптыњ м‰ддесін ойлап зањ жолын бекітті.

X ѓ.ѓ. екінші жартысында король Эдгардыњ кезінде (959-975 ж.ж.) даттарды, скандинавиялыќ бірнеше тайпалыќ жерлерді µзіне ќаратып, аѓылшын халыќтарыныњ этникалыќ ќ±рамы к‰шейді. Англияныњ феодалдандыру дєуірі µте жоѓарѓы тењгейде µсті.1016 ж.ж.Дать корольдері Англияѓа шапќыншылыѓы ќайта басталды. Б±л шапќыншыќ салдарынан Англия жењіліске ±шарайды, Англия, Дания, Норвегияѓа королі бір ѓана Кнут (1016-1035 ж.ж.) билік басына отырады.
№ 6 Лекция

Тақырыбы: Орта ѓасырларлыќ ќалалар.

Жоспары:

1. Ерте ортаѓасырлардаѓы ќолµнер.

2. Ортаѓасырлыќ ќалалардыњ пайда болу теориясы.

3. Феодалдыќ ќалалардыњ пайда болуы.

4. Ќалалардыњ µзін-µзі басќару жолындаѓы к‰ресі.
Пайдаланѓан єдебиеттер:

1. Гутнова Е.В. “ Историография истори средних веков” М.1985 г.

2. Шервут Е.А. “ Закооны лангобардов” М.1992г.

3. Корсунский А.Р. “ Образование раннефеодального государство в Западной Европе” М.1973г.

4. Григорий Турский. “ История франков” М.1987г.

5. Лебек С. “ Произхождение франков” М.1993г.

6. Болотов В.В. “Лекцийи по истори древней церкви” М.1994г.

7. “Всемирная история”. В10-т.т,3 М.1957г.

8. “История Европы”. В 8-т. Т-2,-3,” Средневековая Европа” М.1988г.

Феодалдыќ ќоѓамныњ белгілі бір кезењінде ќаланыњ пайда болуы оныњ алѓашќы феодалдыќ дєуірінен-µркендеген феодализм дєуіріне µтуімен байланысты болды. Соњѓысына тєн ерекшелік- ќалалардыњ ќол µнершілікпен сауда орталыѓы ретінде тууы жєне г‰лденуі болып табылады. Шикізат µндірістерініњ µркендеуі жєне ќалалардыњ µсуі, феодалдыќ ќоѓамныњ экономикасына, саяси ќ±рлысына, рухани µміріне елеулі ыќпалын тигізді. Сондыќтан да XI ѓ. ѓ. Батыс Еуропада ќаларлар ќалыптасты. Б±л кезењ алѓашќы орта ѓасырмен феодализмніњ толыќ µркендеген, хронологиялыќ шекарасы бар еді.

2.Орта ѓасырлыќ ќалалардыњ пайда болу себептері, орта ѓасырлыќ ќалалардыњ шыѓу жµнінде кµптеген теориялар болды. Буржуазиялыќ ѓалымдардыњ айтуынша б±л теориялардыњ кµпшілігіне тєн нєрсе- проблемаѓа провалыќ,формальды – зањдылыќ т±рѓыдан ќарауларында еді. ¤з зерттеулерінде идеалистік методологияѓа с‰йенетін буржуазиялыќ тарихшыларды ќоѓамныњ даму µзгезістері емес, орта ѓасырлыќ ќалалардыњ ќандай єлеуметтік экономикалыќ жаѓдайда тууы емес, ќайта провалыќ мєселер жєне ењ алдымен ќаланыњ наќты бір провалыќ категория ретінде пайда болуы, басќарудыњ ќалаѓа ѓана тєн формаларымен ќалалыќ прованыњ тууы мєселері ѓана ќызыќтыратын сондыќтан да олар орта ѓасырлыќ ќаланыњ пайда болуыныњ т‰бірлі себептерін дєлелдеп бере алмайды.

Батыс Еуропада орта ѓасырлыќ ќалалар ќолµнершілік пен сауда орталыќтар б±рынѓы Италияда, Францияда пайда болды. IX ѓ.ѓ. Еуроапда феодалдыќ ќарым-ќатынастардыњ µркендеуі мен µндіргіш к‰штердіњ µсуі жєне ќолµнершіліктіњ ауыл шаруашылыќтан ажыратылуына, крепостной шаруалардыњ деревнядан ќашуы болатын.Итальяндыќ жєне оњт‰стік француздыќ ќалалардыњ ерте пайда болуына байланысты Италия, Франция мен Византия жєне т.б. Шыѓыс елдерініњ сауда ќатынасыныњ µсуі кµптеген єсер етті. Б±л елдердіњ халќы кµптеген бай ќалаларѓа сауда ќатынаста болды, атап айтќанда,Константинополь, Александрия, Дамаск, Багдад, Ќытай мен ‡ндістанныњ жекелеген ќаларында болды.

X-XI ѓ.ѓ. ќалалар солт‰стік Францияда, Нидерланды да, Англияда, Оњт‰стік – батыс Германияда, Рейн мен Дунай бойында пайда болды. XI ѓ.ѓ. Фландрияныњ графтыѓында ќалалар ќаптап кетті. Фландрия ќалалары- Брюгге, Ипр,Гент,Лилль, Дуэ, Аррас жєне т.б. ќалалар ш±ѓа µндірумен дањќы кµптеген Еуропа елдеріне белгілі болды. Батыс Еуропалыќ ќалалардыњ кµлемі тым шаѓын болатын, ќала т±рѓындары саны мыњ немесе ‰ш-бес ж‰зден адамнан аспайтын болды. Ќала дуалдарыныњ сыртында, µз шекарасында ќала т±рѓындарына ќарасты егістіктер, жайылымдар, огород тар болды.

3.Орта ѓасырлыќ ќалалар феодалдардыњ жеріне салынатын, сол себепті шаруалар феодалдыќ сеньорларѓа баѓынуѓа мєжбір болатын, µйткені ќаланыњ б‰кіл билігі бастапќыда солардыњ ќолында болды. Феодал µз жерінде µз жерлерінде ќалалар салынуына ынталы болатын, µйткені ќалалыќ ќолµнершілік пен сауда оѓан ќосымша кіріс кµзін єкеледі. Ќалалардыњ экономикасы µсуіне байланысты, феодалдардыњ ќалалардан т‰сетін кірісті барѓан сайын кµбірек µндіруге тырысуы ќала мен аќс‰йектер арасындаѓы к‰ресті міндетті т‰рде µршітуге єкеп соќты. Ќала т±рѓындары мен сеньорлар арасындаѓы к‰рес, ќалалардыњ µзін-µзі басќаруы осы к‰рес барысында болды. Еуропаныњ єрт‰рлі елдерінде, олардыњ µркендеу баѓыты єрт‰рлі болды. Ќалалары µте ерте пайда болып, экономикалыќ жаѓынан ерте г‰лденген Италияныњ, Францияныњ ќалаларында ќала т±рѓындары сеньорлардан тєуелсіздікті тартып алды. Солт‰стік жєне Орта Италияныњ кµптеген ќалалары – Венеция, Генуя, Флоренция, Сиена, Лукка, Равенна, Болонья, Милан жєне т.б. ќала мањындаѓы селолыќ аймаќтармен ќосса, тіпті кейбір кішігірім ќалаларды µзіне баѓындырып, ќала –мемлекетке айналды. XIII-XIV ѓ.ѓ. Византия, Венеция, Венгрия, Адриатиканыњ Далматы жаѓалауында славяндар ќаласы Дубровник шын мєнінде µзі дербес ќалалыќ республика еді. Б±л Балќан ќолµнер µндірісініњ жєне транзиттік сауданыњ ірі орталыѓы болды. Германияда империялыќ ќалалар деп аталатын XII-XIII ѓ.ѓ. ењ кµонекті императорѓа баѓынатын жєне із ж‰зінде бургомистр басќарѓан ќалалыќ советтіњ билігіндегі тєуелсіз ќалалыќ республикалар болатын. Б±л ќалалар µздігінен соѓыс жариялауѓа, бітім жасауѓа, аќша шыѓаруѓа т.б. правалы болды.Тєуелсіздікке жеткен ерікті ќалалар мыналар еді; Любек, Гамбург, Бремен, Нюрнберг, Аугсбурс, Майнедегі Франкфурт жєне басќалары. Солт‰стік францияныњ кµптеген ќалаларында:- Амьен, Сен-Кантен, Нуайон, Суассон, Лан жєне фландриялыќ ќалалар- Гент, Брюгге, Ипр, Лилль, Дуэ, Сент-Омер, Арраста µзара ќарулы ќаќтыѓыстарѓа дейін барады, соныњ салдарынан тєуелсіз ќалалардыњ т±рѓындар арасында ќалалыќ советтік, яѓни мэр деп аталатын ќалалыќ совет басшысын сайлап алѓан.

4.Орта ѓасырлыќ ќаланыњ µндрістік негізін ќолµнершілік ќ±райтын.Ќала т±рѓындарыныњ сеньорларѓа тєуелділігі толыќ жойылып бітпегендіктен, соныњ пайдасына т‰рлі салыќтар мен тµлемдер алынатындыќтан, ќаланыњ экономикалыќ жаѓдайы да тура деревнядаѓыдан айырмашылыѓы болмады.Батыс Еуропада орта ѓасырлыќ ќолµнерге даму салдарынан м±нда т‰рлі цехтар ашылды.

XIV-XV ѓ.ѓ. цехтар жік-жікке бµлінді, осы дєуірде шеберлердіњ ќолµнерлері аѓа цехтерде немесе ‰лкен цехтарда дамыды. Цехтардыњ µсуі шеберлер ќолында кµмекші шеберлердіњ жєне шєкірттерді жалдамалы т‰рде ‰йрету т‰рініњ дамуында болатын.

Цехтыќ ж‰йе ыдырап бастаѓан кезењде сауда капиталыныњ µндіруші- ±саќ ќолµнершілер болатын. Сауда мен кµпестік капитал µндірістері арата т‰сті. Цехтар ыдыраѓаннан соњ, ќолµнершілердіњ кµпшілігі ќанаушы кµпестік капитал ќолында, алѓашында алып сатарлыќ ‰лкен роль атќарды.

Ќала мен деревняда товар µндірісініњ µркендеуі XIII ѓ.ѓ. бастап сауда мен рыноктыќ байланыстар к‰шейіп, деревняда товар-аќша ќатынасы баяу µсті. Себебі, ќаладаѓы ќолµнершілердіњ товарларына деревнядаѓы ауылшаруашылыќ µнімдеріне айырбастау зор роль атќарды. Шаруалар шаруашылыѓымен феодалдар шаруашылыѓы бірте-бірте рыноктыќ ќатынасќа тартыла басталады. Деревняда астыќ, Жан, мал. Жєне басќа ауылшаруашылыќ µнімдерін кењ µріс ала бастады. Ќалаларда ќолµнер б±йымдары жєне деревняда µндірілмейтін басќа товар т‰рлері єкеле бастады. Батыс Еуропа ќалаларында барѓан сайын товар-аќша дамуы XIII-XIV ѓ.ѓ. бастап рентаны т±раќтану процесі басталды.Товар сауда ќатынасында заттай аќы тµлеуді аќшалай тµлеммен тµлеу жєне аќшалай рентаѓа толыќ кµшу процесіне µтті. Б±л деревнядаѓы шаруалар ‰шін жєне олардыњ єлеуметтік ќ±рылысында аса мањызды µзгерістер алып келді. Єр елде ќалардыњ т‰рліше даму феодалдардыњ шаруаларды ќанауымен оларѓа ‰стемдік етумен ќоймай, сауда ќатынасында да т‰рліше салыќ т‰рлерініњ µсуі болатын. Аќшалай рентаѓа µту, б±л шаруалар арасындаѓы шаруашылыќтарыныњ араласып, мал-м‰ліктіњ тењестірумен ќатар шаруалардыњ µзі ауќатты жєне кедей шаруалар болып бµлінуге алып келді.

№ 7 Лекция

XIѓ.ѓ.т‰рік-салж±ќтары Шыѓыс Жерорта тењіз жаѓалауындаѓы жерлерді басып алуына байланысты халыќаралыќ жадай шиеленісе т‰сті. 1055 ж.ж. т‰ріктер Баѓдадты басып алды, 1071 ж.ж. Манцикерт(Армения) мањындаѓы соѓыста Византия єскерлерін ойсырата жењді, сол сияќты Орта Азияны, Сирия мен Палестинаны жаулап алды. Басќа да Египетке тиесілі жерлерді, христиандардыњ киелі ќаласы Иерусалимді де басып алды. Осыныњ µзі Батыстыќтардыњ Шыѓысќа ќарсы жорыќќа біріге отырып шыѓуына сылтау болды. Балканныњ солт‰стігіне басып кір ген т‰ріктерді Византия императоры Алексей I Батыс Еуропаныњ бірнеше князьдерінен кµмек с±рауѓа мєжб‰р болды.Ол тіпті папа Урбану II-ге (1088-1099 ж.ж.) елші жіберіп, папа µз беделі арќылы нормандардан, англосакстардан, даниялыќтардан м±сылмандарѓа ќарсы к‰ресу жєне жалдамалы отрядтар жасаќтауѓа кµмектеседі деп есептеді. Б9л крест жорыќтарыныњ маќсаттары єрт‰рлі болды. Жер мен еріксіз ж±мысшы к‰ші аќшалай тапшылыќтар ±саќ рыцарлардыњ жања жерлерді басып алуы, шыѓыс елдерініњ тонауына єкеп соќты. XII ѓ.ѓ. аяѓында крест жорыѓыныњ маќсаты Шыѓыс Жерорта тењізі жаѓалауындаѓы жерлерді басып алу ‰шін Азиядаѓы м±сылман мемлекеттерге жєне Византияны азат ету жолындаѓы к‰ресі болды.

1095 ж.ж. папа Урбану II француз ќаласы Клеромонда шіркеу соборларын ашты. Собор аяќталѓан соњ, ол ќалыњ халыќ арасында салтанатты т‰рде сµз сµйледі де, онда шыѓыстыњ бай жерлерін басып алып, єрбір ерікті жауынгерлерге ерліктері ‰шін тарќатып беремін деген уєделерде айтылды.Кедей шаруалардыњ бір к‰нде байып кетуіне жєне кµптеген сауда ќатынастарда кµпестік шаруаларды да µте ќызыѓушылыќпен болашаќ µмірді жаќсарту туралы, с±рыќсыз езгіден босануѓа деген ‰мітін ќоздырды.

1096 ж.ж. б±л уаѓыздау салдарында Франция мен Германиядан мыњдаѓан кедей шаруалар жиналды.Крест жорыќшылары ќарапайым ќ±ралдар балта, балѓа,ораќ сойыл ќаруланып, азыќ ќорынсыз Константинопольге ќарай аѓылып жатты. Кедейленген рыцарлар аш-жалањаш болѓандыќтан олар кµптеген венгерлер, болгарлар, гректертердіњ жерлеріне басып кіріп тонаушылыќ пен µлтіргенін µлтіріп, µлмегендерін зорлап ќорлады да, Рейн жаѓалауындаѓы ќалаларды тонаушы рыцарлар еврейлерді ќырып-жойды.1096 ж.ж. жазында б±л шаруалардан ќ±ралѓан рыцарларды т‰ріктер бір к‰нде ќырып тастады.

2.1096 ж.ж. жаз айларында рыцарлыќ жаќсы ќаруланѓан, азыќ -т‰лік жететіндей жорыќшылар жолѓа шыќты. Лотарингия феодалдары жорыќќа басќалардан б±рын шыќты. Оларды басќарѓан герцог Готфрид Бульонский басќарды.Оњт‰стік нормандыќ єскерлерді жорыќќа алып жыѓып, он басќарѓан князь Боэмунд Тарентский болды. Франциядаѓы жасаќты граф Раймонд Тулузький басшылыќ етті. Солт‰стік жєне орта Францияны рыцарьларын герцог Роберт Нормандський мен граф Стефан жєне граф Робрет II Фландорский басќарды.

1096 ж.ж. аяѓы мен 1097 ж.ж.басында крест жорыќшылары Константинопольге жетті.Онда император Алексей I крест сеньорлар мен рыцорлардыњ алдында ант ішіп,т‰ріктердіњ басып алѓан византиялыќ жерлерді µзім ќайтарып аламын деген уєдесін берді. Крест жорыќшыларыныњ жасаќтарын Алексей I Кіші Азияѓа жµнелтті.

XI ѓ.ѓ.Кіші Азияда салж±ќ мемлекеті орныѓып, олардыњ басшысы Рум (Иконий) с±лтанаты болатын. М±сылмандардыњ арасында ешќандай бірігушілік болмаѓандыќтан, кресшілер Кіші Азияны басып µтті. 1098 ж.ж. басында рыцарь отрядтар басшыларыныњ бірі Балдуин Фландорский бай ќала Эдессаны (Солт‰стік Месопотамияда) басып алды.Осы жерде µз кресшілерімен Эдесса графтыѓыныњ негіді ќаланды. 1098ж.ж. кресшілердіњ єскери к‰ші Сирияѓа келіп келді де, Шыѓыс Жерорта тењізініњ жаѓалауындаѓы жаќсы бекінген ќалаларыныњ бірі-Антиохияны жарты жыл бойы ќоршауѓа алып, 1098 ж.ж. шілде айларында Антиохия князьдігініњ негіді ќаланды.1099 ж.ж.Сириядан Палестинаѓа µтіп, Иерусалим ќаласын алды.

3.Иерусалимді алѓаннан кейін крест жорыќшылары Жерорта тењізініњ Шыѓыс жаѓалауындаѓы бµлігіне жорыќќа атанды. Тењіз жаѓалауындаѓы елдердіњ сауда ќатынастары арќылы кµптеген олжаѓа кенелетінін есепке ала отырып, порттыќ ќалаларды басып алды. Б±лардыњ ішінде Акра, Триполь, Тир ќалаларын басып алды.Оњт‰стік Сирия мен Палестина территориясында Иерусалим корольдігін ќ±рды, мемлекет басшысы Готфрид Бульонский болды, ал солт‰стігінде Триполи графтыѓы, Антиохия князьдігі мен Эдесса графтыѓы ќ±рылды. Басып алѓан жерлерін т‰гел µздерініњ саясатымен т±рѓылыќты халыќтарын, яѓни шаруалардыњ бєрін ќ±лдар деп езгісініњ астына алды.Єр т‰рлі сауда ќатынасында порттарда кµптеген жењілдіктер берілді.

Бірінші крестшілердіњ иеліктерін ныѓайту маќсатында єскери-монахтыќ ордендер марапаттау арќасында т‰рлі рыцарлыќ ±йымдар ќ±рылды. Соныњ бірі неміс рыцарларын біріктіретін Тевтон ордені пайда болды.Ордендік туысќандарды киген киімдеріне арап ажырататын болды да, олар тамплиерде- ќызыл кресті бар аќ т‰сті, госпитальлерде- аќ кресті бар ќызыл т‰сті, тевтон рыцарларында- ќара кресті бар аќ т‰сті киімді плащтар киген.

4.Екінші крест жорыќтары (1147-1149 ж.ж.).XII ѓ.ѓ. м±сылман князьдіктердіњ топтасу салдарынан, кресшілер µзініњ иеліктерін жоѓалта бастады. 1144 ж.ж.Мосульдіњ єміршісі олардан Эдессты тартып алды. Соныњ салдарынан кресшілер жиналып екінші рет ќайта жорыќќа шыќты, оны басќарѓан француз королі Конрад III болатын. Екінші крест жорыќтары сєтсіздікке ±шырап, кµмекке келген неміс рыцарлары Кіші Азия т‰рік-салж±ќтарын ќырып, олар француздар мен немістер біріге отырып Дамаскіні алуѓа тырысты, одан ешќандай нєтиже шыќпады.Олар Еуропаѓа абыройсыздыќпен артќа ќайтты.

‡шінші крест жорыѓы 1189-1192 ж.ж. аралыѓындаѓы уаќытты ќамтыды. Шыѓыста Египеттіњ, Сирия мен Месопотамия бµліктері бірігіп, жања мемлекеттіњ басында Саладин атаѓын алѓан с±лтан Салах-ад-Дин (1171-1193ж.ж.) кеді. 1187 ж.ж. ол Хаттин мањында (Тивериад кµлініњ жаќын жерінде) кресшілерге ќатты соќќы берді, Иерусалим королініњ µзін т±тќынѓа т‰сіріп, м±сылмандар тењіз жаѓалауындаѓы ќаладарды: Айда, Сайда, Бейрут сияќты кµптеген ќалаларды басып алды.

1189 ж.ж. ‡шінші крест жорыѓы деп. аталатын єскери жасаќтары біріктіре отырып, Герман императоры Фридрих I Барбаросс жєне Франция королі Филипп II Август пен Англия королі Ричард I Львиное Сердце басќарды. Б±л жорыќта сєтсіздікке ±шырады, неміс кресшілері Палестинаѓа жетпеді, 1190ж.ж Фридрих I Кликийдегі тау µзендерінен µткенткезде суѓа кетіп µлді, кресшілердіњ артќа ќайтуына мєжб‰р болды. Франция мен Англия крестшілері палестинаѓа барар Жолдак Сицилияны басып алуѓа тырысты, Византияныњ бір бµлігін Кипр аралын жаулап алды.1991 ж.ж. олар Палестинадаѓы орталыќ Иерусалимді аламыз деген єрекеттер жасап еді, біраќ Англия королімен Саладдин арасындаѓы келісім бойынша Тиран Яффаѓа дейін аралыќтар ѓана берілді. ‡шінші крест жорыѓы да Шыѓыс Жерорта тењіздерін алу арман болѓан батыс еуропалыќтар ‰шін де кµптеген ќайшылыќтармен шиеленістіре т‰сті.

Тµртінші крест жорыѓы (1202 – 1204 ж.ж.) жєне Латин империясыныњ ќ±рылуы (1204-1261 ж.ж.). XIII ѓ.ѓ. Батыс Еуропа елдері мен Византия арасында кµптеген келіспеушіліктер туѓызды, м±ны Иннокентий III папныњ (1198-1216 ж.ж.) шаќыруы бойынша француз феодалдары бастаѓан еді. Б±пдаѓы маќсат д‰ние ж‰зілік монархия ќ±руда, египетті т‰гел µзіне ќарату болды. Б±л жорыќта крестшілер Константинопольді талќандап, Египетке µту кезінде Венециядан кµптеген кµмек с±рау арќылы порттарын пайдаланды, сауда ќатынасында Венеція кµпестерімен біріге отырып,1202 ж.ж. Далмациядаѓы Задар ќаласын басып алды.1204 ж.ж. кµкек айында жорыќшылар Константинопольді басып алѓаннан соњ, імператор Иссак II –ні таќќа отырѓызып, осы жерде Латын империясыныњ негізін ќалады. Латин империясы онша ±заќ µмір с‰рмеді,1261 жылы Никей императоры Михаил Палеолог Константинопольді басып алып, Византия империясын ќалпына келтірді. Тµртінші крест жорыѓыныњ нєтижесінде Византия байлыѓымен к‰ш ќуатты мєњгі баќи б‰лінген болатын.

Бесінші крест жорыѓы (1217-1221 ж.ж.) неміс, аѓылшын, голланд, венгер крестшілерініњ бірігуі арќасында 1219 жылы Египеттегі мыќты бекіністіњ бірі- Дамиеттаны басып алды. ¤зара ішкі тартыс салдарынан жєне басќаратын басшы болмаѓандыќтан рыцарлар елді тастап кетуге мєжб‰р болды.

1228-1229 жылдары Алтыншы крест жорыѓы болды. Он Герман императоры Фридрих II басшылыѓмен ќол астын аѓылшын, неміс, француз жєне итальяндыќ рыцарларын бастап, Сирияѓа ќарай бет алды. Осы т±ста Египетпен Дамаскі арсында соѓыстар ж‰ріп жатќанын пайдаланып, Египет с±лтанымен келісімге отырып,Иерусалим жєне Палестинаныњ бірнеше ќалаларын імператор ќол астына ќайтарып алды. Алайда 1244 жылы м±сылмандар Иерусалимді таѓы да басып алды.

1248-1254 ж.ж. Жетінші крест жорыѓын Иннокентий IV мен француз королі Людовик IX басшылымен Египетке ќарсы баѓытталѓан болатын. Б±л жорыќта сєтсіздікке ±шырап, байта шегінді.

Людовик IX басшылыѓмен ќайта 1270 жылы –Сегізінші крест жорыѓыныњ нєтижесінде, б±л жолы крестшілердіњ флоты Туниске бет алды, жаѓаѓа т‰скен бетте оларѓа эпидемия тарады, б±дан Людовик IX µзі ќайтыс болды. Тірі ќалѓандары Еуропаѓа ќайтты.Осыныњ нєтижесінде папаха жања крест жорыѓын шаќыруѓа табысты болмады. М±сылмандар Шыѓыстаѓы крест иеліктерін бірінен кейін бірін ќайтарып, 1268 жылы Єгипет єскерлері- Антиохияны,1289 жылы Трипольді, 1291 жылы Шыѓыстыњ аќырѓы тірегі- Акраны ќ±латты.Иерусалим корольдігі µмір с‰руін тоќтатты. XIV-XV ѓ.ѓ. Шыѓыстаѓы иеліктерді т‰гелдерлік м±сылмандар ќол астында болды.

5.Крест жорыќтары µзініњ маќсатќа жетпегенімен ќоймай, ж‰здеген мыњ крестшілердіњ апат болуына єкеп соќты жєне Еуропа елдерініњ орасан зор ќаражат шыѓаруына єкеп соќты. Шыѓыс елдері ‰шін де крест жорыќтарыныњ зардаптары µте ќиын жаѓдайды бастан кешіруіне єкеп соќты, ќаза болѓан адамдар саны есепсіз, ќалалардыњ бєрін µртеп орны жоќ болып кеткендерде бар, елді ойрандатып ќатты к‰йзеліске алып келді. Крест жорыѓы Батыс Еуропалыќтар ‰шін µздерініњ ќоѓамдыќ дамуына белгілі ыќпал жасады, себебі оларда крест жорыѓы басталмай т±рѓан кезде сауда ќатынасы, ќолµнер жєне єрт‰рлі товарлыќ айналым ќатынасыныњ дамуына жадай жасап, феодалдыќ ќоѓам б±л елдерде ерте дамыѓан т±ста болатын. Шіркеу басќарѓан папаныњ беделі XII ѓ.ѓ. Еуропа елдер арасындаѓы крест жорыќтарыныњ жењістерімен кµзге т‰сті, XIII ѓ.ѓ. аяѓында крест жорыќтарыныњ сєтсіздікпен аяќталуына байланысты католик шіркеуцдегі папаныњ беделі ќ±лдырауына жол ашты.Шыѓыстаѓы жорыќтардыњ єрекетінен батыс Еуропалыќтар шыѓыстыњ бай мєдениетін жєне кµрікті т±рмысымен танысу, батыс Еуропалыќ феодалдардыњ артта ќалѓан µмір салтын кµп жаѓынан µзгертті. Еуропаныњ кµптеген елдерінде ренталыќ формадан аќша рентасына ауысуына єкеп соќты.

2.XIIIѓ.ѓ. билік басында король IX Людовик таќќа отырѓан кезде, король µкіметі бірќатар к‰шейді жєне т‰рлі реформаларды шыѓарды, соныњ ішінде сот реформасы ќарќынмен шешілді.

ХI-XIII ѓасырларда елдіњ солт‰стігіндегі француз деревниясындаѓы ‰ш танапты егіс ж‰йесі мен дєнді даќылдардыњ ењ жаќсы сорттары (олардыњ ішнен бидай бірінші орында болды), жаќсартылѓан соќа µте кењ тарады. Ауыл шаруашылыѓыныњ ж±мыстарын атќаратын к‰ш кµлігініњ µгіздіњ орннына енді атты пайдаланудыњ нєтижесінде жер жыртудыњ жєне басќада ауыл шаруашылыќ ж±мыстарды орындаудыњ мерзімдері ќысќартылды. ХII ѓасырда тыњ жатќан жерлер мне ормандарды егістікке арнап тазартып, єзірлеу ж±мыстары да басталды. Ењбек µнімділігі кµбінесе шаруалар шаруашылыѓында µсті.Барщиналыќ µтеуден гµрі, шаруа µз ‰лесінде ж±мысты бар ынтасын сала жаќсы істеді. Оныњ ењбегі анаѓ±рлым µнімдірек те болды жєне астыќ пен овощтардан да молыраќ µнім берді. Сондыќтан сеньорларѓа феодалдыќ рентаны еріксіз борщиналдыќ ењбек т‰рінде емес, шаруалардыѓ µз учаскілерінен жинап алѓан µнімдерін тµлету єлдеќайда пайдалыраќ болды. Олар бірте- бірте µздерініњ б±рынѓы барщиналдыќ ењбек пен µњделіп,жыртылѓан жерлерін жойып,енді оларды шаруаларѓа м±рагерлік жолымен ±стап пайдалану ‰шін ‰лестіріп бере бастады. Осыныњ негізінде ХІІ-ХІІІ ѓасырларда барщиналыќ µнім рентасына кµшу пайда болды.

ХІ-ХІІ ѓ.ѓ. саяси бытырањќылыќ Феодализмніњ негізінен орнауына байланысты Францияда орын алѓан феодалдыќ бытырањќылыќ елдіњ єрт‰рлі бµлімдерінде кейбір ерекшеліктерге ие болды. Феодалдыќ µндірістік ќатынастардыњ мейлішше толыќ дамып, крепостной шаруалардыњ саны басым болѓан солт‰стікте бытырањќылыќ µзініњ аяќталуына жетті де,ал феодалдыќ монархия µзініњ барынша к‰рделілік ерекшелігін кµрсетті.Кароль тек µзініњ тікелей вассалдарына: герцогтар мен графтарѓа, сондай-аќ µзініњ жеке меншігіндегі жерде (тµменде) т±ратын барондар мен рыцарьларына ѓана сеньор болды. Феодалдыќ праваныњ; “Меніњ вассалымныњ вассалы меніњ вассалым” емес деген нормасы єрекет жасауда болды. Францияныњ феодалдыќ бытырањќылыѓыныњ барѓан сайын ±лѓайып, терењдей т‰суіне елдіњ солт‰стігі мен оњт‰стік бµліктеріндегі єлеуметтік экономикалыќ жєне саяси дамушылыќтыњ осы елеулі айырмашылыќтары,сондай-аќ оныњ территориясында екі халыќтыњ-солт‰стік француз халќы мен провинсаль халќыныѓ барлыѓы да ‰лкен себеп болды.

3.XIV ѓ.ѓ. 30-жылдарында Францияны Англиямен ж‰ргізілген ж‰зжылдыќ соѓыс (1137-1453 ж.ж.) бµліп жіберді. Б±л соѓыстыњ тигізген аќырѓы зардабы µндіргіш к‰штерін жаппай жойып, халыќтыњ санын азайтып, µндіріспен сауда-саттыќтыњ кµлемін мейлінше ќысќартуѓа єкеліп соќтырды. Француз халќы аур баќытсыздыќ жаѓдайѓа душар болды. Аѓылшындар Франция территориясын ќоршауѓа алып, жазыќсыз халыќты мейрімсіз ќырып - жойып тонап к‰йзелтті. Франция мен Англияныњ арасында б±рын XII-XIII ѓ.ѓ. болван соѓыстар (Капетингтер мен Плантагенеттердіњ к‰ресі) ж‰зжылдыќ соѓыста Францияныњ аѓылшын корольдерініњ ќол астындаѓы оњт‰стік-батыстыќ жерл ері ‰шін ж‰ргізілген к‰рес болды. Француз корольдері Фландрияныњ дєулеті мол ќалаларын µзіне баѓындырѓысы келді, Фландрияныњ ќалалары Англияныњ кµмегіне с‰йенді, µзініњ тєуелсіздігін саќтап ќалуѓа тырысты. 50- жылдарда соѓыс єрекеттері Нормандиямен ќатар Аквитания территориясында болды.

Ж‰зжылдыќ соѓыстыњ басталып кетуіне шешесі жаѓынан IV Филипптіњ немересі, аѓылшын королі III Эдуардтыњ династиялыќ талаптары тікелей сылтау болып табылды. IV Филипптіњ ењ кенже баласт 1328 жылы д‰ние салды; осыѓан байланысты III Эдуард француз таѓына отыруѓа µзініњ правосы бар екенін мєлімдеді. Францияныњ королі Капетингтердіњ жаќын тармаѓыныњ аѓа µкілі IV Филипп Валуа (1328-1350ж.ж.) сайланып ќойды. III Эдуард µзініњ праволарын ќару-жараќтыњ к‰шімен шешуге бел байлады. Соѓыс 1337 жылы аѓылшындар ‰шін уаќтылы басталды. Англияны басып кіруге арналѓан армиясыныњ, француздардікіне ќараѓанда, бірќатар арттыќшылыќтары болды.

Аѓылшындар тењізде (1340 жылы Фландриядаѓы Слейса т‰бінде) жєне ќ±рлыќта (1346 жылы Пикардияныњ солт‰стігінде, Калеге жаќын, Кресидіњ т‰бінде) жењіп шыќты.

Б±л оларѓа 1347 жылы аса мањыздытіректі пункт жєне Англиядан єкелінетін ж‰нді ќоятын склад орны Калені алуѓа м‰мкіндік берді. Сонымен, олар µздерініњ Фландриядаѓы позицияларын тек ќана ныѓайтып алды. Аѓылшындар рыцарьларыныњ ќолдауымен, µздерініњ керемет атќыштарыныњ шебер єдістерініњ арќасында жењіп шыќты. Француздар аур жењіліске ±шырады. Рыцарьлардыњ ењ іске татырлары ќырылды, т±тќынѓа т‰сті, король Иоанн Добрыйдыњ (1350-1364) µзі де т±тќындалды. Францияныњ басына тым ауыр к‰н туды: ќазынасы м‰лдем ќањырап ќалды; армия шын мєнісінде жойылды. Соѓысты б±дан былай созып, т±тќындарды, соныњ ішінде корольдіњ µзін аќша тµлеп босатып алуѓа орасан зор ќаражат керек болды.

№ 9 Лекция

2.1086 ж.ж. Англияда Вильгельм жер салыѓын к‰шейтіп, ќол астындаѓы єрбір шаруа, барондар, шерифтер, священиктер, старосталар арасында жер салыѓыныњ санаѓы бойынша ант-су ішкізу, халыќ арасында жер санаѓын ќаѓаз бойынша т‰сіру немесе “Зєрлі сот кітабы” деген атќа ие болды. “Зєрлі сот” кітабы алдында халыќтыњ єрбіреуі шіркеуде тізе б‰ге отырып жер санаѓы бойынша шындыѓын айту болатын. Б±л кітапта: єрбір графтыќтаѓы жер иелері ќандай корольге, ќандай дін басылары мен сеньорларѓа, барондарѓа ќарайтынын жасырмай айту, ќанша жер ‰лесімі бар, жер ‰шін ќанша салыќ тµлейтіні, єрбір ќол астындаѓы шаруаларда ќанша кµлік, яѓни малыныњ барын сиыр,µгіздерге дейін, шаруалардыњ категорияларын аныќтау маќсатта болды. Б±л санаќтыњ кµздеген екі т‰рлі маќсаты болды; біріншісі, король µз вассалдарына бµліп берген жерлерініњ феодалдыќ ќызметін д±рыстап атќару жєне жер иеліктерініњ материалдыќ жєне к‰нделікті табысты аныќтап отыру, екіншіден, король халыќќа алым-салыќты аќшалай салу ‰шін аныќ маѓл±ммат алып отырѓысы келді. Санаќ шаруаларды крепостнойѓа айналдыруды жылдамдатты, µйткені ірі феодалдардыњ астындаѓы шаруалар осы уаќыттан бастап вилландардыњ ќатарына енді. Англияда “Виллан” деген термині (селолыќ, село т±рѓыны) жер жµнінде тєуелді жєне рента бойынша тµлеуді барщина атќарушы ќызметте шаруалар кµрсетті.

XI ѓ.ѓ. аяѓы мен XII ѓ.ѓ. басында “Зєрлі сот кітабыныњ” берген маѓл±маты бойынша, Англияда 1,5 миллионѓа жуыќ адам болды, осыныњ ішінде 95 проценттей адамдар деревняда µмір с‰рді. Ќол астындаѓы шаруалардыњ кµпшілігі егін шаруашылыѓымен айналысты. Солт‰стік, солт‰стік-шыѓыс бµліктері, батыстаѓы Пеннин тауларында ќой шаруашылыѓымен айналысты. Осы т±ста ќой ж‰ндерінен фламондыќ ќолµнершілер ш±ѓа тігіп, оны Еуропаныњ кµптеген елдерінде сауда жолдарымен тасымалданды. Б±лардыњ арасында аѓылшындардыњ жер иеліктері – жеке меншікті жері бар домендер мен вилландар, ерікті жер ±стаушылар манорлар болды. Шаруалар µз кєсіптерін арттыру маќсатында жеке жерлерге иелік ете бастады, ал ењ тµменгі таптаѓы тєуелді шаруалар сервтер де жер иелік етуге ќ±ќыѓы болмаѓанмен ќожайындарыныњ ‰й шаруашылыѓын, малдарында, егістіктерінде єрт‰рлі ауыр ќызметтер атќарды, бертін келе олар вилландармен сіњісіп кетіп, кµпшілігі крепостной шаруаѓа айналды. Сан жаѓынан правалыќ жаѓдайы болмаса да Англияда ерікті шаруалардыњ жаѓдайы жаќсарды.

3.XII ѓ.ѓ. Англияда саяси єлеуметтік жаѓдайы к‰ннен-к‰нге даму ‰стінде болды. Тєуелді шаруалардыњ єрт‰рлі категориялары барѓан сайын крепостной шаруаѓа айналып, вилландар ќатарына ауысты. Виллан міндеттері, жылдыќ табысыныњ бір жетіде ‰ш к‰ндік барщиналыќ борышын µтеу болды. Вилландар жан±ясында ±лдарын ‰йлендіру немесе ќызын ±зату кезінде меркет тµлеп отыру, жан±яда ќайтыс болѓан адамдарыныњ жерін м±ралыќ ету маќсатында помещиктерге малдарыныњ жаќсы басын тартуѓа беріп, диірмен тарту мен сыра ќайнату жєне басќа да баналиттерін б±збау керек.

Англияныњ Нормандия мен Мэнмен ќосылуы, XII ѓ.ѓ. “Зєрлі сот кітабыныњ” арќасында Анжу, Турень, Пуату, Аквитаниямен бірігуі мен µзініњ экономикалыќ жаѓдайы µркендеп, дамыѓан Фландриямен сауда жолдарын одан єрі дамытты. Шет елдермен сауда ќатынасында ж‰нмен ќатар, ќорѓасын, ќалайын, мал мен май шыѓаруды дамытты. XIII ѓ.ѓ. ќалаларда ќолµнершілер мен ќала байлары арасын µзара келіспеушіліктер пайда болды. Соныњ бірі 1196 ж.ж. Лондонда болѓан кµтерілісшілер, б±л кµтеріліс ќаладаѓы алым-салыќтыњ єділетсіз болуы, б±л ќозѓалысты аќсаќалдылар деп аталѓан Ульям фиц-Осберт басќарды. Кµтерісшілер байларды ашыќтан-ашыќ т‰рде “алым-салыќ тµлеуді тµлеуші кедейлердіњ есебінен µз ќалталарын саќтауда” деп шаруаларды ќанау салдарынан салыќ тµлеуді осылардыњ ‰стінен кµріп отыр делінді. Ќозѓалысты ±йымдастырѓан Фиц-Осбертті оныњ тоѓыз пікірлестерін асып µлтірді. Ќозѓалыс осымен тоќтатылды.

Вильгельм Завоевательдіњ µзінен кейін оныњ мирасќоры кенже баласы I Генрих (1100-1135 ж.ж.) таќќа отырды. Король µз ќарамаѓындаѓылары советтік µкілдер сот, єкімшілік, финанс органдары болды. Осы т±ста “Шахмат тахтасыныњ палатасы” пайда болды.Б±л король табыстарын жинап, курияныњ бір бµлігі болды. I Геррих µлген соњ 1135 ж.ж. оныњ мирасќор ±л перзенті болмаѓандыќтан, француз графы Анжу аймаѓыныњ иесі Жоффруа Плантегенетке к‰йеуге шыќќын ќызы Матильда мен I Генрихтіњ немере інісі Стефан Блуаскийдіњ арсында таќќа таласу к‰рестен, 1153 жылы екеу арасындаѓы келісіммен Матильданыњ ±лы Генрих Плантагенет таќќа отырып, билік француздар ќолына граф Анжуйскийге кµшті. II Генрих Плантагенет (1154-1189) билеген кезде аѓылшын корольдігініњ ќ±рамына француздардыњ анжуйлыќ єулиеті кењ кµлемді иеліктерді иелік етті. Осы т±ста корольдік кµптеген ќ±лдырау ‰стінде болды, ќол астындаѓы кµптеген жалдамалы єскерлерін таратып жіберді, кµптеген µзгерістермен билікті бір ќалыпты ±стамады. Король ерте германдыќ варварлар ќолданѓан ежелгі форма “Тєњір сотын” ќайта жандандырды. Жер ‰шін к‰рескен дауларды шешеу маќсатында король жерлерініњ кµпшігі µз ќарамаѓына µтті. Б±л атќарылып жатќан істердіњ кµпшілігі король пайдасы мен µз єулиетініњ пайдасын асырып отырды. Реформадан тыс єрбір ерікті шаруалар жан±ясында бір ќару-жараќтан болсын деген жарлыќ та шыѓарды. 1169-1170 ж.ж. Аѓылшын феодалдарыныњ арасындаѓы µзара даулардан Ирландияны жаулап алу кµзделді, оны 1171 жылы II Генрих Ирландия кірген бойда оны жаулап алды. Нормандар мен француздар бір-бірімен сіњісіп кетті, олар ќ±жаттарда латын тілімен ќатар француз тілдерін де ќатар пайдаланды.II XII XIII

№ 10 Лекция

1.XII-XIII ѓ.ѓ. Германияда ішкі отарлау ж±мысы аяќталып, бос жатќан жерлерді µњдеп тиімді пайдалану. Германияда ауылшаруашылыѓы µсіп µркендеуінен, Батыс Еуропаныњ басќа ќалаларын секілді, орта ѓасырлыќ ќалалардыњ µркендеу ‰стінде болды. Рейн басейнінде; Кельн, Кобленс, Майнц, Вормс, Шпейер, Страсбург, Бонн. Дунай бассейнінде; Ульм, Регенсбург, Донауверт жєне Эльба бассейнінде; Гамбург, Магдебург жєне басќалары пайда бола бастады. XI ѓасырда елде 50-ге жуыќ ќала болса, XIII ѓасыр ішінде 500-ге шейін жетті. Германияныњ XII-XIII ж‰з жылдыќтарда ќалалыќ ќолµнерініњ табыстары µндірістіњ металл µњдеу, тоќыма жєне басќа салаларында жања ќолµнерлік кєсіптер мен жања цехтар пайда болды. Германияныњ аграрлыќ ќатынастары шаруаларды феодалдыќ ќанаушылыќтыњ формалары мен єдістерінде µзгерістер енгізді. Барщиналыќ тµлемді крепостной шаруалармен тєуелді шаруалар ескі вотчиналыќ тµлемді пайдаланды ќала халќыныњ саны µсіп, ауылшаруашылыќ µніміне с±раныс кµбейді.

XII-XIII ѓасырлардаѓы неміс шаруалары крепостной шаруаларын жерсіз ќалдырады. Соныњ салдарынан XII-XIII ѓасырларда неміс деревниясында тап к‰ресі басталады. М±нда міндеттерді орындаудан бас тартушылыќ жєне ±ќыпсыз орындай салу феодалдардыњ ‰й жайларына, шаруашылыѓына зиян келтіру, жекс±рын ќызмет адамдарын µлтіру сияќты єрекеттер ќолданылды. Шыѓыстаѓы неміс агрессиясы Шыѓыстыќ Прибалтика халыќтарына ќарсы жасаѓан агрессиясымен тыѓыз байланысты болды.XII ѓасырда неміс феодалдарыныњ славяндарѓа ќарсы басталѓан агрессиясыныњ µзгешелік мєні князьдердіњ атќарѓан басшылыќ ролінде болды. Неміс феодалдарыныњ ободриттерге ќарсы шабуылын XII ѓасырдыњ ењ ірі жыртќышы басќарды. Лев Генрих µте мейірімсіз жєне ќанышер адам болѓан. ¤зініњ маќсатына жету ‰шін ±лан-байтаќ князьдік ќ±рып, Германиядаѓы Вельфтер руыныњ єруаѓын кµтеру ‰шін ќан тµгіс єрекеттер жасаудан тайынбады.Эльба жаѓалауында орналасќан славяндардыњ екінші бір тайпасы – лютичтердіњ жерін немістердіњ басып алуын Альбрехт Медведь басќарды. Мейірімсіздік жаѓынан б±л да Лев Генрихтан кем т‰спеді. XIII ѓасырда не містер Шыѓыстыќ Прибалтиканы басып алу ‰шін 1202 жылы Діни-рыцарьлыќ – Семсершілер орденін ќ±рды. М±нымен ќатар немістіњ отарлау єрекеті Дунай мањындаѓы жерлерге ќарай ±мтылды. Герман императорларыныњ итальяндыќ саясатыныњ к‰йреуі туралы саясатты наѓыз агрессиялыќ т‰рде ж‰зге асырушылардыњ бірі, Гогенштауфендердіњ (1138-1254) жања династиясыныњ уєкілі I Фридрих Барбаросса (1152-1190) болды. Барбароссаныњ Италия жµніндегі саясаты – б±л елді ж‰генсіздікпен тонаудыњ жєне озбырлыќтыњ саясатя болван еді. I Фридрих 1154 жылы Италияѓа ењ алѓашќы жорыќ жасап, 1158 жылы екінші жорыќќа аттанды. I Фридрих ќатал шаралар ќолдану арќылы б‰кіл Солт‰стік итальяндыќ ќалалардыњ халыќтарын ќорќытып Италиядаѓы ‰стемдігін к‰шейтуді ойлаѓан еді , біраќ олай болван жоќ, Солт‰стік италяндыќ ќала халыќтары кµтеріліске шыќты. Барбароссаныњ немересі II Фридрих (1220-1250) Италияда орын теуіп, беку ‰шін ењ соњѓы рет єрекет жасады. ¤зініњ бойына біткен барлыќ ќабілеттері мен к‰ш-жігерін II Фридрих бір ѓана маќсатќа жетуге – Италияны басып алып, папаны бас идіріп баѓындыруѓа ж±мсады.

2.XIII ѓасырда басталѓан Рим империясыныњ ыдыраушылыѓы XIV ѓасырда да жалѓаса берді. XIV ѓасырдаѓы Германияныњ эканомикалыќ µміріндегі ерекшеліктер ќала µмірініњ µрлеуімен жєне ќолµнер кєсібі мен сауданыњ одан єрі µсе беруімен сипатталды. Соныменен Рейн бойындаѓы ‰лкен жолдарда орналасќан Кельн, Майнц, Страсбург, Ульм, Шпейер, Ворс сияќты ќалалар сауда жµнінде ірі орталыќтар болып ќоймай, Жан мен зыѓыр маталарын µндіретін жєне металл µњдейтін орталыќтар да болды. XIV-XV ѓасырларда ќалаларда єлеуметтік жанжалдар мен шиеленіскен к‰рес басталды. XIV ѓасырдыњ екінші жартысында Батыс жєне Оњт‰стік – батыс Германияныњ ќалалары да одаќтарѓа бірігуге кірісті. 1381 жылы Швабия одаѓы мен рейндік ќалалардыњ одаѓы пайда болып, бас ќосып бірікті. Біраќ рыцарьларды жаќтап к‰реске т‰скен князь дер 1388 жылы ќалалардыњ біріккен одаѓыныњ к‰л-талќанын шыѓарды. XV ѓасырдаѓы µнеркєсіптіњ дамуындаѓы жања ќ±былыстар Германияда ж‰н маталарын µњдеп шыѓару, алыстаѓы рыноктарда ж±мыс істеуші µндірістіњ ењ басты саласы болды. Товарларды мол µндіріп, с±ранысты ќанаѓаттандыру ‰шін ќ±рал-жабдыќтыњ болуы талап етілді.Кен ж±мысы ерекше дамыды. XV ѓасырдаѓы деректердіњ хабарлауынша кен ќазатын ж±мысшылардыњ аќыларын жоѓарылатып, жаѓдайларын жаќсартуды талап еткен толќулар болѓан.XV ѓасырда неміс ќалаларыныњ µрлеуі жєне µндірістіњ жања формаларыныњ пайда болуы єжептеуір кедергілерге ±шырап отырды. Ауыл шаруашылыѓыныњ к‰йі жєне шаруалардыњ хал-жаѓдайы—ќолµнер кєсібі мен сауданыњ табыстары ел ішіндегі шетелдік товарлардыњ молшылыѓы , ќалалардаѓы байлыќтыњ µсе берушілігі неміс дворяндарыныњ сєнді-салтанатты жасау б±йымдарына µздерініњ табыстарын ±лѓайта беруге ±мтылушылыќтарын к‰шейтті. Германияныњ оњт‰стік-батыс бµліктерінде шетке шыѓарылатын астыќты µндіру ‰шін байбатшалыќ ауыл шаруашылыќтыњдамуы ‰шін ќолайлы жаѓдайлар ќалыптасып жетпеген еді. Феодалдыќ езгі к‰шейген сайын шаруалардыњ к‰ресі дн µсе берді жєне XV ѓасырда ол тура ашыќ толќуларѓа , ќаћарлы кµтеріліске айналып отырды.

3.XI-XII ѓ.ѓ. Италия Герман феодалдарымен жер ‰шін к‰ресте болды. Імператор таѓына отырѓан Габсбургтер м±рагерлік иеліктерді ±лѓайтуѓа кіріскен кезде, басќа князьдерге тµнген ќауіп деп. тапчан курфюрстер екінші императорды – Люксембургтердіњ єулетінен сайлады. Ал VII Генрих Люксембургский (1308-1313) династиялыќ некеніњ нєтижесінде µз иеліктеріне Чехияны ќосып алып, чехтыњ князы болван кезде, Курфюрстер енді ол µлгеннен кейін, императорды баварлыќ герцог тар Виттельсбахтардыњ єулетінен Людвиг Баварський (1314-1347) сайлады.

¤з єулетініњ м±рагерлік иеліктерін ±лѓайту жµнінде ќам же ген Людвіг Баварский барлыќ µзге князьдердіњ м‰дделері ‰шін Италияѓа ќайтадан жорыќ жасау єрекетіне кірісті. ¤зініњ маќсатына жетуді кµздеген Людвіг 1328 жылы Италиядаѓы партиялардыњ к‰ресіне араласып, папа XII Иоаннѓа ќарсы Римніњ жаѓын ќолдап шыќты. Людвіг Баварскийдіњ Италияѓа жасаѓан жорыѓыныњ мєні – оныњ Римдегі сыбайластарыныњ да, папа билігіне ќарсы оппозициядаѓы жєне папаныњ Германиядаѓы итаршыларымен к‰ресте он ќолдап , тілектестік білдіруші топтардыњ кµњілдерін єбден ќалдырды. Людвіг Баварскийдіњ Италияѓа жасаѓан жорыѓы сєтсіздікпен аяќталды. Ал Люксембургтардыњ руынан шыќќан, жєне сол кездіњ ќарсањында I Карл деген атпен чех королі болѓан - IV Карлді жања император етіп сайлап ќойды.

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі.

«Сырдария » университеті.

«Филология-тарих» факулътеті.

«Тарих » кафедрасы.