Лекция: 30 сағат Практикалық (семинар): 15 сағат СӨЖ: 45 сағат обсөЖ: 45сағат Барлық сағат саны: 135 сағат

1. 
   Сөйлеуді жүзеге асырудағы басты бағыттар қандай?
   
2. 
   Өз сөзіңнің қандай екенін қалай білуге болады?
   
3. 
   Өз сөзіңіздің мәдениеті қай дәрежеде екенін қалай білесіз?
   
4. 
   Сөйлеудегі мәнерлілік дегеніміз не және оны қалай дамытуға болады?
   
5. 
   Өз сөзіңдегі дауыс ырғағын қалай бақылауға болады?
   
6. 
   Адамның ішкі дүниесін түсіне білуге тырысасыз ба? Оны қалай түсіндіресіз?
   
7. 
   Мұғалім сөзінің мәнерлілігіне психикалық процестердің қатысы бар ма және ол қандай?
   

1. 
   Тыныс алу.
   
2. 
   Дауысы.
   
3. 
   Дикциясы.
   
4. 
   Ритмика.
   

Әдебиеттер

Негізгі:

19. 
    Педагогикалық шеберлік негіздері / И.А.Зязюнаның түзетуінде – М., 1989
    
20. 
    Занина Л.В., Меншикова Н.П. Педагогикалық шеберлік негіздері – Ростов на Дону, 2003.
    
21. 
    Кукушкин В.С. Педагогикалық қызметке кіріспе – Ростов на Дону, 2002.
    

34. 
    Абдуллина О.А. Жоғарғы педагогикалық білім беру саласындағы мұғалімді жалпы педагогикалық дайындау.
    
35. 
    Педагогикалық мәдениетке кіріспе / Е.В.Бондареваның түзетуімен – Ростов на дону, 1995.
    
36. 
    Грехнев В.С. Педагогикалық қарым-қатынас мәдениеті – 1990.
    
37. 
    Елканов С.Б. Болашақ мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеу негіздері – М., 1989.
    
38. 
    Кан-Калик В.А., Никандаров Н.Д., Педагогикалық шығармашылық – М., 1990.
    
39. 
    Коджаспирова Г.М. Педагогтің кәсіби білімін көтеру мәдениеті – М., 1994.
    

Оқушылардың мұғалім сөзін түсінуі мен қабылдау үрдісі, ғалымдардың есептеуінше, оқу уақытының шамамен ½, ¼ бөлігінде өтетін, күрделі тыңдау процесімен байланысты. Сондықтан, оқушылардың оқу материалын дұрыс қабылдау үрдісі мұғалім сөзіне байланысты екендігі айдан анық.

Балалар педагогтің сөзіне ерекше көңіл қояды. Қандай да бір дыбысты дұрыс айтпасаң оларда күлкі тудырады, монологты сөйлеу зеріктіреді, іш пыстырады, жөнсіз интонация, көтеріңкі сарындылық, көңілдегіні айтатын сұхбатта жасанды сияқты қабылданады және мұғалімге сенімсіздік тудырады.

Кейбіреулер дауысты да, оның тембрін де – тек қана адамның табиғи дарыны деп есептейді. Бірақ қазіргі тәжірибелік физиология дауыс сапасын жақсартуға болады деп тұжырымдайды.

Адамның өзінің жақсы қасиеттерін, қабілеттерін саналы түрде тәрбиелеп жетілдіруі туралы таңғажайыптылықты тарих та растайды.

Демосфен туралы барлығы біледі, оның өз физикалық кемшілігін қайта жөндеп, Ежелгі Грецияның көрнекті саяси сөз шебері, яғни сөзге шешен болған. Осылайша 20 жасар Владимир Маяковский да өзін көпшілік алдында шығып сөйлеуге дайындады. Ол аузына майда тастарды толтырып, Рион өзенінің асау толқындары араласқан жағада сөйлеп үйренді.

Демосфен әдістемесі шешендік техниканы жетілдірудегі бірден-бір әдіс болып табылмайды. Ол бізге адамның күшті еркі, үлкен талабы және жаттығудағы реттілік соншалықты маңызды рөл ойнайтындығы жөнінде бізге үлкен мысал бола алады.

Бүгінде сөйлеу техникасы бойынша, ең бастысы театрлық педагогика тәжірибесіне сүйенетін жаттығулар жүйесі қарастырылған және ол мұғалімнің сөйлеу, тыныс алу, дикциясында, өз сөзінің барлық мазмұнының байлығын оқушыға жеткізуге мүмкіндік береді.

Тыныс алу физиологиялық қызмет атқарады. Ол организмнің өмір сүруін қамтамасыз етеді. Бірақ сонымен қатар ол сөздің энергиялық базасы болып та табылады. Сөйлеу тынысы фоноциондық (гр.phono - дыбыс) деп аталады. Күнделікті өмірде, біздің сөзіміз көбінесе диалогты, сондықтан ол тыныс алуда қиындық тудырмайды. Бірақ сабақта, әсіресе мұғалім ұзақ уақыт сөйлейтіндей жағдайда, материал түсіндіруде, лекция оқығанда, жаттығу жасалынбаған тыныс алу өзі туралы мынадай белгі береді: пулстің жиілеуі, бет қызаруы, демікпе пайда болуы.

Тыныс алу техникасының негізгі жай-күйін қысқаша баяндаймыз. Тыныс алу процесіне қатысушы бұлшық еттерге тәуелді, тыныс алудың төрт типі ажыратылады.

Жоғары тыныс алу көкірек клеткасының жоғары бөлігі және иық бұлшық еттерінің көтеріліп және төмен түсіуімен жүзеге асады. Бұл әлсіз, жеңіл-желпі тыныс алу, тек өкпенің жоғарғы жағы белсенді жұмыс істейді.

Көкірек қуысымен тыныс алу қабырға аралық бұлшық еттермен жүзеге асырылады. Көкірек қуысының көлденең көлемі өзгереді. Аз қозғалыстағы диафрагмаға байланысты тыныс шығарудың энергиясы жеткіліксіз болады.

Диафрагмалық тыныс алу диафрагманың қысқартылу есебінен,

көкірек қуысы көлемін бойлай өзгерту есебінде жүзеге асырылады.

Қарын және қабырға аралық бұлшық еттер диафрагмасын қатайту және дамыту үшін арнайы жаттығулар болады. Мысалы:

Арқамен жатып, мұрын арқылы терең тыныс аламыз. Сіз, ауаның өкпенің төменгі тұсын толтырғанын, төменгі қабырғаның қозғалғанын сезінесіз. Тура осыны түрегеліп тұрып жасауға да болады. Мұнда ауаның өкпенің төменгі бөлігінде қалғанын, көкірек қуысының жоғары бөлігіне көтерілмегеніне ден қою керек. Ауаны барлық уақыт төменгі жаққа бағыттау керек.

Практикалық жаттығулар және негізінен өздік жұмыстары әрбір мұғалімнің тыныс алу жүйесін жүзеге асыруына мүмкіндік береді.

Мұғалімдердің арасында табиғатынан дауысы қойылған адамдар кездеседі, бірақ мұндай жағдайлар сирек болады. Жақсы дауыстың өзі арнайы жаттығулар жасалынбаса уақыт өткен сайын ол да деградацияға (кері кету) ұшырайды, бұзылады, тозады.

Әрбір адам қандай да бір дауыс иесі бола алады.

Дауыс аппараты үш бөліктен тұрады: генераторлық, энергетикалық, резонаторлық.

Тембрі күші жоғарылығы

шарықтаушылық иілгіштік,оралымдылық

(полетность) (гибкость)

диапазоны қунақылық

Педагогтың дауыс ерекшелігі қандай?

Ең алдымен бұл дауыс күші. Күш сөйлеу аппараты органдарының белсенді жұмысына тәуелді. Дыбыс саңлауы арқылы шығатын ауа қысымы қаншалықты үлкен болса, дауыс күші де соншалықты болады.

Дауыстағы шарықтаушылық (полетность) . Бұл терминмен мамандар дауысты реттей білушілік және белгілі бір қашықтыққа жібере білу қабілеттілігі.

Дауыстың қунақылығы мен оралымдылығының маңызы үлкен.

Дауыс қунақылығы ең алдымен оны жоғарылылығы бойынша өзгерте алуға байланысты. Жоғарылылық – дауыстың тоналдық деңгейі.

Диапазон – дауыс көлемі. Оның шегі ең жоғары және ең төмен тонмен анықталады. Дауыс диапазонының тарылуы монотондыққа, яғни бір қалыптылыққа алып келеді. Дауыстың бір сарындылығы қабылдауды әлсіретеді, бәсеңдетеді.

Жақсы қойылған дауыстың өзіндік байлығы, тембрлік реңкі болады. Тембр – дыбыстық мәнер, айқындылық, сонымен бірге жылылық, ұяңдық,дербестік.

Дауыстың бұл қасиеттері арнайы жаттығулармен жөнделеді. Дауысты тәрбиелеу – көп еңбекті керек тететін дербес процесс. Ол тәжірибелі мамандар тарапынан қатал дербес әдістеме мен бақылауды талап етеді. Дауысқа жасалған саналы жаттығу оның тембріне, жағымсыз белгілеріне (мыңқылдақтық, шырылдақтық, бажылдақтық), жалпы тонды төмендетеді.

Тәжірибеде дәлелденген, төмен дауыс (жоғарымен салыстырғанда) балаларда жақсы қабылданады, оларға көбірек ұнайды, олар күшті әсерленеді.

Педагог дауысының гигиенасы туралы бірнеше сөз. Арнайы зерттеулер көрсеткендей “дыбыстық кәсіп” иелерінде дауыс аппаратының ауруға шалдығуы өте жоғары. Мұғалімдерде ол орташа есеппен 40,2 пайызды құрайды. Дауыстың бұзылу себептері әр түрлі.

• 
  күнделікті дауысқа түсетін салмақтың жоғарылылығы;
  
• 
  дыбыс аппаратын дұрыс қолдана алмауы;
  
• 
  гигиеналық ережелерді сақтай алмау;
  
• 
  дыбыс органының тумысынан әлсіздігі.
  

Дикция – бұл сөздерді, буындарды және дыбыстарды айтудағы айқындық. Ол барлық дыбыс аппаратының энергиялық және жөнге салынған, жатыққан жұмысына тәуелді. Олар: еріндер, тіл, жақтар, тістер, қатты және жұмсақ таңдай, кішкентай тіл, көмей, жұтқыншақ, дыбыстық байланыстар. Сөйлеуде белсенді қатысатындар тіл, еріндер, жұмсақ таңдай, кішкентай тіл және төменгі жақ, сондықтан оларды жаттықтыруға болады.

1. 
   Оқушылардың материалды дұрыс түсіне алуы мен мұғалім сөзінің арасындағы байланысты түсіндіріңіз.
   
2. 
   Дауыс та, оның тембрін де - адамның табиғи дарынына жатқызатын пікірге қосыласыз ба?
   
3. 
   Тілдерінде кемістігі бар атақты адамдардың өмірінен не білесіз?
   
4. 
   Сөйлеу техникасында тыныс алудың маңызы қандай?
   
5. 
   Жаттықпаған тыныс алу белгілері қандай?
   
6. 
   Тыныс алудың қандай типтері бар және оларға сипаттама беріңіз.
   
7. 
   Жоғары тыныс алу қалай жүзеге асады?
   
8. 
   Көкірек қуысымен тыныс алу қалай жүзеге асады?
   
9. 
   Диафрагмалық тыныс алу қалай жүзеге асады?
   
10. 
    Диафрагмалық тыныс алуды дамыту үшін қандай жаттығулар жүзеге асады?
    
11. 
    Дауыс қою дегеніміз не және оны қалай жүзеге асыруға болады?
    
12. 
    Дауыстағы шарықтаушылық дегеніміз не?
    
13. 
    Дауыстың қунақылығы мен оралымдылығының маңызы қандай?
    
14. 
    Дауыс диапазоны дегенімізді қалай түсіндіресің?
    
15. 
    Дауыс қандай жағдайларда бұзылуы мүмкін?
    
16. 
    Дауысты сақтау үшін қандай жаттығулар орындалады?
    

1. Қарым-қатынас мәні.

2. Қарым-қатынас тәсілдері.

Әдебиеттер

Негізгі:

1. 
   Педагогикалық шеберлік негіздері / И.А.Зязюнаның түзетуінде – М., 1989
   
2. 
   Занина Л.В., Меншикова Н.П. Педагогикалық шеберлік негіздері – Ростов на Дону, 2003.
   
3. 
   Кукушкин В.С. Педагогикалық қызметке кіріспе – Ростов на Дону, 2002.
   

1. 
   Абдуллина О.А. Жоғарғы педагогикалық білім беру саласындағы мұғалімді жалпы педагогикалық дайындау.
   
2. 
   Педагогикалық мәдениетке кіріспе / Е.В.Бондареваның түзетуімен – Ростов на дону, 1995.
   
3. 
   Грехнев В.С. Педагогикалық қарым-қатынас мәдениеті – 1990.
   
4. 
   Елканов С.Б. Болашақ мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеу негіздері – М., 1989.
   
5. 
   Кан-Калик В.А., Никандаров Н.Д., Педагогикалық шығармашылық – М., 1990.
   
6. 
   Коджаспирова Г.М. ПЕдагогтің кәсіби білімін көтеру мәдениеті – М., 1994.
   

Педагогтің қарым-қатынас тәсілі – бұл байланыс тәсілі және балаларға басшылық жасау процесіндегі өзара әсер сипаты.

Олар төмендегілер:

• 
  шығармашылық еңбекке, қызығушылыққа бірге негізделген қарым-қатынас;
  
• 
  достық байланысқа негізделген қарым-қатынас;
  
• 
  қарым-қатынас – алшақтық;
  
• 
  қарым-қатынас – шошу, сескену;
  
• 
  қарым-қатынас - әзілдесу, ойын, ойнақылық.
  

Жұмыс нәтижелі жалғасын табуы үшін педагогтарда да, оқушыларда да біртүрлі әрекет, қимыл, мақсат, бір түрлі ой-пікір жақындығы болуы керек.

Педагогтар оқушыларды басқармайды, қайта біргелікте мектеп жұмыстары жөнінде ойланады, “біз” және “сіз” деп бөлінудің керегі жоқ.

Педагогтің оқушыларға біржақты әсер, ықпалы орнына – олардың басқаруы арқылы тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің жалпы шығармашылық қимыл - әрекеті жүзеге асырылады.

Достық көңіл-күйге негізделген педагогтің тәсілі оларды жора-жолдастыққа айналдырып жібермеуі керек. Мұндай жағдай оқу-тәрбие процесіне ұнамсыз әсер етеді. Ш.Амонашвили: “Егер бала бізден қашатын болса, біз оны қалай тәрбиелейміз?” деп сұрақ қояды да, “Тек рухани бірлестік – басқа ешнәрсе де емес, бұл бірлестікті не расколоть етуі мүмкін”-деп жауап айтады.

Балалармен ынтымақтастықта болу – ынтымақтастық педагогикасының негізгі принциптерінің бірі.

Ең жиі кездесетін тәсіл - бұл қарым-қатынас-алшақтық, яғни педагог пен оқушылар өзара байланыстары комплексінде жеке тұлға ретінде алшақтық сақтауы қажет. “Сен білмейсің, мен білемін”, “Мені тыңда, мен үлкенмін” және т.б. Мұндай педагог балалармен жалпы ұнамды байланыста болуы мүмкін, бірақ өзінің еңбегін ұйымдастыру авторитарлық стильге жақындап кетеді, нәтижеде сырт көрінісімен ұнамды көрінсе де, бұл қарым-қатынас тәсілі кемшілік, олқылықтарға алып келеді.

Қарым-қатынас – қорқыту, шошу, сескенуде оқушыларға деген ұнамсыз байланысты бірлестіріп, басқарудың ұйымдастырылуы авторитарлық стильдің өзі. Қарым-қатынас – қорқыту тәсілінің типтік формалары: “Зейін қойып, құлақ сал, болмаса тақтаға шақырып “2” қоямын, “Әлі мен сендерге көрсетемін, көрсетіп қоямын!”.

Мұндай тәсіл көбінесе сабақта күйгелектікті, көңіл-күйдің бұзылуына алып келеді, шығармашылық еңбекке кедергі болады.

Либерализм көріністегі, балаларға талап қоя білмеу – қарым-қатынас - әзіл тәсілі болып табылады. Ол жалған, арзан абырой, ізет алуға әрекеттену. Бұл тәсілдің келіп шығу себебі, біріншіден – тез байланыс орнатуға, сыныпта көбінесе жазуға ұмтылу, екіншіден – кәсіптік іскерлік, тәжірибенің жетіспеуі.

Қарым-қатынас тәсілдерінің жоғарыдағы барлық варианттары екі түрге бөлінеді:

• 
  монологтік;
  
• 
  диалогтік.
  

В.А.Сухомлинский сипаттамасы: “рухани бірлестік, өзара сенім, ашықтық, шыншылдық, қарапайымдылық”.

Тәрбиеленушімен диалог дегенімізде, жағдайды бірлестікте, бірге көре білу және талқылау деп түсінуіміз қажет. Тәрбиеші мен тәрбиеленушінің орны тең болмаса, диалог амалға аспайды, бұл тәрбиеленушінің тәрбие процесіндегі актив ролін тән алу деген сөз. Орынның теңдігі – тәрбиеші де тәрбиеленушінің ықпалы, әсері астында болады дегені.

Сонымен, нәтижелі, тиімді педагогтік әрекет, еңбек оқытушының балаларға ұнамды байланыстары атмосферасында мұхитында, жұмысты демократиялық стильде ұйымдастыру, шығармашылықпен ынтымақтастықта шұғылданғанда ғана жүзеге асады.

1. Қандай стиль ұнамды деп есптейсіз?

2. Қарым-қатынастың екі жақты мәнін қалай түсіндіресіз?

3. Қарым-қатынасты неге айсбергке теңеуге болады?

4. Зерттеулер нәтижелерінен нені байқауға болады?






Қарастырылатын мәселелер:

1. Мұғалімнің адамгершілік қызметінің маңыздылығы.

2. Болашақ мұғалімдерді даярлаудағы адамгершілік

3. Оқытушылық қызметтің моральдық мәні.

Әдебиеттер

Негізгі:

1. 
   Педагогикалық шеберлік негіздері / И.А.Зязюнаның түзетуінде – М., 1989
   
2. 
   Занина Л.В., Меншикова Н.П. Педагогикалық шеберлік негіздері – Ростов на Дону, 2003.
   
3. 
   Кукушкин В.С. Педагогикалық қызметке кіріспе – Ростов на Дону, 2002.
   

4. 
   Абдуллина О.А. Жоғарғы педагогикалық білім беру саласындағы мұғалімді жалпы педагогикалық дайындау.
   
5. 
   Педагогикалық мәдениетке кіріспе / Е.В.Бондареваның түзетуімен – Ростов на дону, 1995.
   
6. 
   Грехнев В.С. Педагогикалық қарым-қатынас мәдениеті – 1990.
   
7. 
   Елканов С.Б. Болашақ мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеу негіздері – М., 1989.
   
8. 
   Кан-Калик В.А., Никандаров Н.Д., Педагогикалық шығармашылық – М., 1990.
   
9. 
   Коджаспирова Г.М. Педагогтің кәсіби білімін көтеру мәдениеті – М., 1994.
   

Жаңару жолындағы Қазақстанға жаңаша ойлайтын, өмірге көзқарасы тың, нарық жағдайында тірішілік етіп, жұмыс істей алатын барынша білімді адамдар қажет. Бұл жағдай Қазақстанның ақыл-ой және шығармашылық әлеуетін қалыптастыру, рухани-адамгершілік мәдениеті жоғары шығармашыл тұлға тәрбиелеу керектігін көрсетеді. Экономикалық дамудың нарықтық жолын таңдап, халықаралық аренаға шығуды көздеген Қазақстан Республикасы білім беру жүйесіне, оның ішінде ерекше маңызы бар болашақ ұстазды даярлау ісіне зор мән береді.

Қазіргі қоғамдағы мұғалім – шығармашылық дамуға, ұшқыр ойлауға қабілетті, мемлекеттің даму бағыттарын терең түсінетін маман, ол кәсіптік қызмет міндеттерін жүйелі түрде көре білуі, мақсат қоя алуы және жемісті еңбек нәтижесіне ұмтылуы тиіс. Ең алдымен, мұғалім – адамгершілігі өте жоғары тұлға, ол адамзаттың биік идеалы әрі оның маңыздылығының критерийі болған, болып қала да бермек. Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайдағы мұғалімнің адамгершілік мәдениетінің маңыздылығына ерекше назар аудара отырып белгілі орыс философы Н.Бердяевтің мына бір сөзін еске түсіру орынды тәрізді: “Өмірдің биік мақсаттарына экономикалық немесе әлеуметтік емес, рухани мақсаттар жатады. Халықтың ұлылығы, оның адамзат тарихына қосар үлесі мемлекеттің күш-қуатымен де, экономикасының дамуымен де емес, рухани мәдениетімен анықталады”.

Адамгершілік дегеніміз не? П.Кропоткиннің анықтауынша, “... бұл өз бойыңнан адамдық қасиеттерді сезіну, сол қасиеттерді сақтап өмір сүруге ұмтылу, жағымсыз іс-әрекетіңе қиналу – мұның барлығы адам табиғатының ортақ, ажырамас ерекшелігі”.

Бүгінгі күнде қаталдық белең алып, рухани салаға көзқарас ауытқуына байланысты, мектеп оқушысын тәрбиелеудегі адамгершілік қағидалар да біртіндеп мансұқ етілуде. Біз әлеуметтік қатынастар мен құндылықтардың үйлесімі бұзылғанына, оқушы жастардың адамгершілік мәдениетінің апатты түрде құлдырауына куә болып жүрміз. Бұл жағдайдағы бірден бір тірек - өмірдің адамгершілік критерийлері.

Қоғамның адамгершілік күштерін қалпына келтіруге түрткі болатын негізді табу және өскелең ұрпақты тәрбиелеудің сыннан өткен этикалық бағдарларына күш салу бұл жағдайдағы маңызды міндет болып табылады. Оқушылардың, студенттердің білімділік, тәрбиелілік дәрежесі сияқты, олардың адамгершілік мәдениетінің дамуы да көптеген факторлар мен шарттарға, оның ішінде педагогтің адамгершілік мәдениетіне байланысты.

Ал педагогтің адамгершілік мәдениеті (В.Андреевтің айтуы бойынша) – “педагогтің жеке тұлғалық және кәсіби қасиеттерінің үйлескен күрделі жүйесі, ол педагогтің даму , өзін-өзі дамыту дәрежесін, ізгілік дүниетанымға бейімділігін оның адамгершілік құндылықтарын, көзқарасы мен түсініктерін қоса алғанда сипаттайды, сондай-ақ оның білім, білік, қабілеттілік жүйесін танытады...”.

Болашақ мұғалімдерді даярлауда адамгершілік аспект елеулі рөл атқарады. Бұл мұғалімнің адамгершілік көзқарастарының толыққандылығы әрі тұрақтылығы ретінде сипатталады. Мұғалімнің адамгершілік санасының бір бөлшегі оның адамгершілік құндылықтарды ұға білуі және осы құндылықтарды өз шәкірттерінің қалай қабылдайтынына ой жүгіртуі болып табылады. Мораль талаптары мен ұстанымдарын, ережелерін білу және оларды педагогикалық іс-әрекетіне арнайы өзек ету мұғалімнің адамгершілік көзқарастарының қалыптасу негізі болады.

Кәсіби қызметте мұғалімнің адамгершілік сезімдері оның рухани дүниесінің эмоциялық жағы, тұлғаны қалыптастыру құралы ретінде қарастырылады. Педагогтің өз кәсібіне қарым-қатынасын реттейтін сезімдер тобына кәсіби борышты сезіну, жауапкершілік, өзіне-өзі сын көзімен қарау, ар-намыс, т.б. жатады. Мұғалім оқу-тәрбие үрдісінің негізгі буыны болғандықтан, ол оқушылармен, олардың ата-аналарымен, әріптестерімен, т.с.с. жан-жақты өзара іс-қимылды жүзеге асырады. Мұның ішінде мұғалімнің оқушылар ұжымымен бірлескен әрекеті өте маңызды, ол әрекет бірін-бірі құрметтеуге, әрбір тәрбиеленушінің өз қадір-қасиетін сезінуіне негізделуі қажет.

Педагог қызметінің адамгершілік аспектісі салыстырмалы дербестікке ие, басқа қызмет түрлерімен тығыз байланысты әрі алуан түрлі үлгіде жүзеге асырылуы мүмкін: адамгершілік ағарту, адамгершілік тәжірибесін ұйымдастыру, адамгершілікке өзін-өзі тәрбиелеу. Соңғысы моралдық бет-бұрыстың ажырамас элементі бола отырып өзіндік ерекшеліктері бар педагогикалық еңбек саласына өзінше ықпал етеді.

Педагогтің кәсіби әдеп кодексі педагогикалық мораль ұстанымдары мен ережелерінен туындайтын адамгершілік талаптарының жиынтығын анықтап, педагогтің педагогикалық қызмет үрдісіндегі іс-әрекеті мен қарым-қатынас жүйесін реттейді. Мұғалімнің өзі-өзіне, педагогтік еңбекке, оқушылар мен педагогтер ұжымына көзқарасын анықтайтын негізгі талаптардың орын алуы кодекстің іргелі бөлігіне жатады.

Болашақ мұғалімді даярлауда адамгершілік мәселесінің маңызы ерекше, өйткені , жас ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеу салмағы осыған түседі. Бүгінгі күнде ғалым педагогтер жалпыадамзаттық құндылықтардың, адамгершілік тәрбиесін ақыл-ой дамуынан гөрі басымдығын мойындап, орнықтыруға күш салуда. Мұғалім бала бойында қандай адамгершілік түсініктер қалыптасқанын, ол қандай жағжайға жүзеге асқанын білуі қажет. Ал баланың адамгершілік көзқарасының қалыптасуының, адамгершілік психологиялық ұғым-түсініктерінің бекуінің сөзсіз маңызды көзі – отбасы, онда өмірдің мәні мен мақсаты туралы алғашқы түсініктер, құндылық бағдар, адамгершілік және әлеуметтік қажеттілік т.б. қалыптасатыны белгілі. Ең дұрысы, педагог оқушының отбасындағы микро ортасының, ал ата-аналар мектептегі микро ортасының бір бөлшегі болулары тиіс. Отбасы – тұлғаны әлеуметтендірудің, мәдени, ұлттық, адамгершілік құндылықтардың тарихи жалғастығының маңызды институты. Биологиялық және адамгершілік жағынан бірдей дені сау бала өсіру керек қой, жас ұрпақтың саулығы – тұтас ұлттың амандығы.

Мұғалім - өзінің әлеуметтік қызметі жағынан бірден-бір қоғамдық тұлға. Ол – белгілі бір әлеуметтік қауымның мұраттарын жүзеге асырушы, соны болашақ адамдардың негізгі қасиеттеріне айналдыру жолында еңбек ететін адам. Оқытушы қоғамның тәрбиелік функцияларын орындаумен қатар осы қоғамның әлеуметтік функцияларын орындайды, яғни оның қызметі тек қана белгілі бір білімдер қосындысын жас буынға берумен ғана тынбайды. Ол сонымен қатар өзі қызмет ететін қоғамның әлеуметтік мәнін, оның рухани байлығын өзінің барлық іс-әрекеттері, мінез-құлқы, өнегесі арқылы жастарға жеткізеді.

Оқытушы – ең алдымен қоғамның рухани байлығын, оның құрамында моральдық сана және этикалық принциптер мен ережелері өзінің бойына сіңіріп, белгілі бір дәрежеде меңгерген адам. Осының салдарынан оқытушының жас өспірімдерге ететін әсері, сайып келгенде, қоғамның, ал дәлірек айтқанда, жеке алынған педагогикалық ұжымның әсері. Бұдан оқытушылық қызметтің қоғамдық мәні айқын көрінеді.

Әрқашан да қоғамдық тұрмыстың күрделілігін, оның қарама-қарсылықтар күресі, қайшылықтардың тартысы арқылы дамитынын көрсету –моральдық тәрбиенің негізгі принципі. Қоғамдық тұрмыстағы қайшылықтарды бүркемелеп, өмірді тек жағымды жағынан ғана көрсетудің пайдасы шамалы. Бала өзінің азды-көпті тәжірибесінде өмірдегі кемшіліктерді, кейбір адамдардың әділетсіздігін, мейірімсіздігін байқап қалады. Оның моральдық тәжірибесіндегі осы сияқты білімдер оқытушының айтқандарымен қайшы келсе, ол өмірге нигилистік тұрғыдан қарауы мүмкін. Сөйтіп, балалар санасында сенбеушілік сияқты ұнамсыз қасиет ұялайды. Осыған байланысты мұғалімнің міндеті өмірде кездесетін қайшылықтарды, олардың арасындағы күресті көрсете білу және осыдан шығатын білімдерді жас буынның рухани байлығына, іс-әрекеттерінің мызғымас берік тірегіне айналдыру. Сонымен қатар балаларды қиыншылықтарды жеңіп шығуға үйрету, олардың ерік күшін қалыптастыру – мұғалімнің ұстаздық парызы. Егер мұғалім өмірдегі қиыншылықтардың мәнін шәкірттеріне дұрыс түсіндіріп, сол қиындықтарды жеңіп шығудың жолын көрсете білсе, бұл жас ұрпақты өзіне-өзі сенімділік рухында тәрбиелей білгені.

1. Педагогтың адамгершілік қызметінің маңызы неде?

2. Адамгершілік дегеніміз не?

3. Түрлі ғалымдардың адамгершілікке берген анықтамасын келтіріңіз және түсіндіріңіз.