Лекция. АгрометЕОрОлОгия туралы ЖалПы МаҒлҰМаттар

Қазақстан Республикасы 273 млн. гектар жердi алып жатыр. Бұл жерлердiң физикалық - географиялық айырмашылықтарына, бедерiне қарамастан Қазақстан территориясы тұрақты жел режимiмен сипатталады.

Қазақстанның орман далалы, далалы бөлiктерiнде қыс айларында оңтүстiк-батыс, ал шөл және тау бөктерi аймақтарында солтүстiк-шығыс бағыттарындағы желдер басымдау келедi.

Жаз айларында Қазақстанда жел режимi күрт өзгередi. Бұл уақыттарда алыстан солтүстiк жақтан ылғалды ауа массалары келе бастайды. Қазақстанның солтүстiгiнде солтүстiк-батыс, ал оңтүстiгiнде солтүстiк және солтүстiк-шығыс бағыттарындағы желдер басымдау болады. Сонымен қатар, жаз айларында желсiз күндер де көп болады.

Қазақстанның негiзгi далалық және орман далалық аудандарында (Қостанай, Қарағанды, Павлодар, Орал облыстары) желдiң көпжылдық орташа жылдамдығы көбiнесе 4,5-5,0 м/с, ал оңтүстiк облыстарына қарай желдiң жылдамдығы төмендейдi. Қызылқұм, мойынқұм шөлдерiнде желдiң орташа жылдамдығы 3-4 м/с дейiн төмендейдi.

Қазақстанда желдердiң әртүрлерi кездеседi. Әсiресе, тұрақты жел деген- циклондар және антициклондар, ал ауыспалы бағытта соғатын желдерден: тау-аңғарлы, самал жел (бризы), фен т.б.

Осы желдермен қатар Қазақстанда жергiлiктi желдер бар. Ол желдер жергiлiктi ауданның жер бедерiне, топырақтарына, тауларына байланысты, тек сол ауданда ғана байқалады. Мысал ретiнде Алматы (бұрынғы Талдықорған) облысының Алакөл ауданындағы Сайқан және Ебiнiң желiн айтуға болады.

Сайқан – Сiбiр антициклонының Алакөл ойысы арқылы солтүстiк батыстан оңтүстiк-шығысқа Жоңғар қақапасын басып, Орталық Азияға қарай соғатын күштi жел. Сайқан желi негiзiнен алакөл ойысына суық ауа массасын алып келедi, орташа температурасы- 30⁰С-37⁰С аралығында. Қыркүйек-сәуiр айлары аралығында жиi соғып, көктем мен жазға қарай саябырлайды. Қатты соққан уақытта (күзде) Алакөл жүйесiне жататын көлдердiң (алакөл, сасықкөл, Ұялы, жалаңашкөл) су деңгейi 1 метрге жуық көтерiледi. Күнiне бiрнеше рет қайталап соққан жел кейде 2-3 тәулiкке дейiн созылуы мүмкiн. Сайқан желi шаруашылыққа, әсiресе, мал басын шығынға ұшыратып, балық аулауға, жол қатынасына да зиянын тигiзедi. Бiр қызығы, Сайқан желiн жергiлiктi тұрғындар ңшайтанң желi деп атайды. Бұлай деп аталуы желдiң күшi салт атты адамды ат үстiнен ұшырып түсетiндей өте қатты тұруынан.

Е б i ж е л i – Жоңғар Алатауының шығысында соғатын дауылды жел. Ол Жоңғар қақапасының оңтүстiк шығысы арқылы өтетiн антициклонның түйiсуiнен пайда болады. Бұл жел атмосфера қысымы жоғары аймақтан Жоңғар қақпсындағы қысым төмен жерге өткенде күшейiп, көбiне қара дауылға айналады. Оңтүстiк шығыс бағыттан соғып Ебi желi күрт көтерiлiп, алакөлдi басып өтiп, кейде Балқаш көлiне дейiн жетедi. Ебi желi 1-2 тәулiкке, ал оқта-текте ұйтқытып соққанда 3-7 тәулiкке дейiн созылады. Ебi желi Жоңғар қақапасының орта бөлiгiнде, жалпы алғанда 70-100 күндей тұрады, жылдамдығы 60-80 м/с-қа жетедi. Қазан-ақпан айлары аралығында жел жиi соққанымен жазда саябырлайды. Жел шаруашылыққа, темiр жол қатынасына, балық аулауға кедергi жасайды. Ебi желi туралы алғаш рет Ш.Уәлиханов жазды. Ебi желiнiң соғатын мезгiлiн алдын ала бiлiп отырудың халық шаруашылығы үшiн маңызы зор.

А р ы с т а н д ы-Қ а р а б а с желi Қаратау жотасы арқылы солтүстiк-шығыстан оңтүстiк-батысқа қарай Арыстанды өзенi бойын қуалай соғады, жылдамдығы 30-35 м/сек. Желдiң әсерiнен Оңтүстiк Қазақстан облысының Бәйдiбек, Отырар, Түркiстан аудандарының ауа райы өзгерiп, қыста ауа температурасы-22⁰-қа дейiн суиды, ал жазда жиi соққан аңызақ желден қуаңшылық болып, шаруашылыққа зиянын тигiзедi.

Таулы, көлдi аудандар мен өзен жағалауларында жергiлiктi бриз желi соғып тұрады. Ерте көктемде, жазда соққан жел шаңды дауылға айналып, топырақты қатты эрозияға ұшыратады. Соның салдарынан ауыл шаруашылығы көп зиян шегедi. Республикада жел энергиясын өндiру қолға алынып келедi. Бүгiнде Қазақстанда өндiрiлетiн жел энергиясы 1 млрд. квт. шамасында. Желдiң күшiн құдықтан су шығаруға және жел диiрмендерге пайдаланады.

Аталған желдерден басқа Алматы облысында, бұрынғы Шелек ауданында- Шелек атты жел бар. Ол жел бағытын өте жылдам өзгертiп тұрады. Жамбыл облысында -қордай, Оңтүстiк қазақстан облысында-Шақпақ, Ақтөбе облысында-Бесқонақ атты желдер бар.