Лекция конспектілері «Педагогикалық психология»
Лекция №4 Тақырыбы: Девиация, қылмыскерлік және әлеуметтік бақылау
жүктеу/скачать 0.68 Mb.
|
| Лекция №4
Тақырыбы: Девиация, қылмыскерлік және әлеуметтік бақылау Жоспары: 1.Девиация туралы теориялық бағыттарды қысқаша шолу (әлеуметтанулық, биологиялық, психологиялық, экономикалық, мәдениеттанулық) 2.Девиация мен әлеуметтік бақылау 3.Аномия және қоғам 4. Деликвенттілік және қылмыс Девиация” термині латынның “deviatio– ауытқу” деген сөзінен шыққан. Яғни девианттық дегеніміз - адамдардың мінез құлықтарының қоғамдағы әлеуметтік нормадан ауытқуы. Оны кең және тар мағынада қарастыруға болады. Әлеуметтануда: – «қалыпты» болып есептелетін немесе қоғамдағы, не әлеуметтік контекстегі қалыптасқан мінез-құлықтан ауытқитын әлеуметтік мінез-құлық. Оны кең және тар мағнада қарастыруға болады. Кең мағынада девианттық мінез-құлық дегеніміз-кез-келген іс-әрекеттің қоғамда нормаларға сай келмеуі. Ал тар мағынада девианттық мінез-құлық дегеніміз адамдардың іс-әрекеттерінің әлеуметтік нормадан негативті және жағымсыз түрде ауытқуы. Биологиялық факторлар: –ұрпақтан-ұрпаққа берілетін немесе ананың жүкті болғанда дұрыс тамақтанбауы, арақ-шарап, нашақорлы заттарды пайдалануы, темекі тартуы, ананың физикалық, психикалық т.б. сырқаттары себеп болатын генетикалық факторлар: ақыл-ой дамуының бұзылуы, есту, көру кемшіліктері, жүйке жүйесінің зақымдауынан пайда болған денедегі кемшіліктер. Психологиялық факторлар: Бұған баладағы психопатологиялар мен мінездегі кейбір қасиеттердің басым болуы т.б. жатады. Бұл ауытқушылықтар жүйелік-психикалық ауруларда, психопатияда, неврастенияда т.б. көрінеді. Акцентуациялық сипаттағы мінезді балалар өте ашушаң, дөрекі болады. Оларға міндетті түрде әлеуметтік-медициналық реабилитация, сонымен қоса, арнайы ұйымдастырылған тәрбиелік жұмыстар жүргізу керек. Баланың әрбір даму сатысында, олардың психикалық қасиеттері, тұлғалық және мінездегі ерекшеліктері қалыптасып, дамып отырады. Бала даму барысында әлеуметтік ортаға бейімделуі немесе керісінше бейімделмей, жатсынып кетуі мүмкін. Егер, балаға ата-ананың жылуы, махаббаты, ықыласы жетіспесе, онда, ол ата-анасынан шеттеніп кетеді. Шеттену – невротикалық реакциялар, қоршаған ортамен қатынастың бұзылуы, сезімдік (эмоциалық) тепе-теңсіздік және суықтық, ашуланшақтық, психикалық аурулар және психологиялық патологиялар сияқты жағымсыз мінез-құлықтың пайда болуына жол ашады. Әлеуметтік-экономикалық факторлар. Әлеуметтің теңсіздігі, қоғамның кедей және бай болып бөлінуі, жұрттың кедейленуі, жұмыссыздық, инфляция, әлеуметтік кернеу, т.б. Жұмыссыздық- елдегі еңбекке қабілетті тұрғындардың бір бөлігі өзіне пайдалы еңбекпен айналысатын кәсіп таба алмай дағдаратын әлеуметтік-экономикалық құбылыс. Инфляция (лат. Inflatio – «қабыну», «ісіну») –бұл бағаның өсуінен, тауарлар тапшылығынан және тауарлар мен қызметтер сапасының төмендеуінен туындайтын ақшаның құнсыздануы, сондай-ақ оның сатып алу қабілетінің төмендеуі. Мәдениеттанулық (моралді- этикалық факторлар). Бұл қоғамның адамгершілік қасиеттерінің деңгейі төмен болуы, рухани құндылықтардың бұзылуы. Девиантты мінез-құлықты балаларды түзету күрделі әрі қиын әрі ұзақ процесс. Оны іске асыруда көп шыдамдылық пен белсенділік қажет. Девиантты мінез-құлық ( лат. deviatio – ауытқу) жалпыға ортақ ережелерден ауытқитын әлеуметтік іс-әрекет, осы ережелерді бұзатын адамдар мен әлеуметтік топтардың қылықтары; қабылданған құқықтық немесе моральдық нормаларды бұзған адамның мінез- кұлқы. Әлеуметтік бақылау - дегеніміз, оның ішінде құқықтық түрде де реттеу арқылы әлеуметтік жүйені құрайтын элементтердің өзара әрекетін реттеу жолымен қамтамасыз ететін және сол жүйенің өздігінен басқарылу тәсілі болып табылады. «Әлеуметтік бақылау» - термин, оны айналымға алғаш рет енгізген Г.Тард бастапқыда қылмыскердің қоғамдық қызметке қайта оралуының құралы ретінде қарастырған болатын. Шет ел социологтары Ф.Знанецкийдің, Р.Лапьердің, Д.Мартиндейлдің, У.Томастың еңбектерінде әлеуметтік бақылау проблемасы әуел бастан индивидтердің мінез-құлқындағы қоғам үшін қажеті жоқ ауытқуларды жою проблемасымен және мінез-құлықты реттеу құралын жасаумен жалғасқан болатын. Әлеуметтік бақылау проблемасын социологтар әлеуметтік институттар жүзеге асыратын оңтайлы, әлеуметтік ықпалдар және адамдардың мінез-құлқын сол әлеуметтік жүйенің қарым-қатынастарын реттейтін нормаларға бейімдеу мақсатында ауытқуларды жөндейтін өзгерістер деп түсінді. Р.Парк әлеуметтік бақылауды әлеуметтік күштер мен адам табиғаты арасындағы белгілі бір арақатынасты қамтамасыз ететін құрал деп түсінеді. Ол әлеуметтік бақылаудың үш нысанын бөліп қарайды: 1) қарапайым (мәжбүрлеуші) санкциялар; 2) қоғамдық пікір; 3) әлеуметтік институттар. Санкция – әлеуметтік бақылау элементтерінің бірі. Әлеуметтік бақылау мойындауды білдіру, марапаттар мен ерекшелік жүйелері ретінде анықталады, солардың арқасында тұлғаның мінез-құлқы қабылданған мінез-құлық үлгілеріне сәйкестендіріледі. Демек әлеуметтік бақылау өзін-өзін реттейтін жүйе ретінде қоғамның тұрақтылығы мен үйлесімді қызмет атқаруын ескере отырып, қоғам қабылдаған мінез-құлық нормалары мен құндылықтар жүйесіне сәйкес келетін жеке адамның мінез-құлқын қамтамасыз етуді мақсат тұтатын түрлі әрекеттер мен санкциялар, ынталандырулар мен марапаттар арқылы жүзеге асырылады. Басқаша айтқанда, әлеуметтік бақылау топтағы конформизмді қалыптастырады. Адамның кез келген мінез-құлқы мен әрекеттері бақылауға жата бермейді. Әрбір адамның қоғамның түріне, топтағы қоян-қолтық қызметке, оның институттарының сипатына, жеке адамның топтағы ұстанатын позициясына қарай кең немесе тар болатын белгілі бір жеке аясы болады. Әлеуметтену негізінен жеке-жеке алаңдаушылық тудырады. Бұл жеке процесс. Бірақ ол әрқашан өз халқын қоршап тұрған қоғамның мұқият қарауымен жалғасады. Олар тек балаларға тәлім беріп қана қоймайды, сонымен бірге үйреншікті мінез-құлық үлгілерінің дұрыстығын да басқарады. Егер бақылауды жеке адаммен жүргізсе, ол жеке болып табылады, егер бүкіл команда болса және егер ол бір топ достар, агенттік немесе әлеуметтік мекеме болса, ол әлеуметтік сипатқа ие және әлеуметтік бақылау деп аталады. Аномия – бұрын қоғам үшін бұрыннан қалыптасқан нормалар мен құндылықтардың ыдырауы немесе жоғалуы болатын әлеуметтік жағдай. «Нормассыздық» деген ұғым негізін салушы әлеуметтанушы Эмиле Дюркхейммен әзірленген. Ол аномия қоғамның әлеуметтік, экономикалық немесе саяси құрылымдарына түбегейлі және жылдам өзгерістер жасайтын кезеңдерде және кейінгі кезеңдерде жүргізілген зерттеулер арқылы анықтады. Аномия кезеңінде өмір сүретін адамдар, әдетте, өз қоғамынан ажыратылғандай сезінеді, өйткені олар өздері құрметтейтін нормалар мен құндылықтарды қоғамның өзінде көре алмайды. Бұл біреуге тиесілі емес және басқа адамдармен байланысы жоқ деген сезімге әкеледі. Кейбіреулер бұл олардың ойнайтын (немесе ойнайтын) және / немесе олардың сәйкестігі қоғамның бұдан былай бағаланбайтынын білдіреді. Осыған байланысты аномия мақсаты жоқтығын, үмітсіздікті тудыратындығын және ауытқушылық пен қылмысты көтермелеуге көмектеседі. Аномия тұжырымдамасы Дюркгеймнің өзіне-өзі қол жұмсауды зерттеуімен тығыз байланысты болса да, ол 1893 жылы Қоғамдағы Еңбек Бөлімі кітабында бұл туралы бірінші рет жазған . Бұл кітабында Дюркгейм еңбек туралы аномиялық бөлісу туралы жазған, ол кейбір топтардың бұдан былай жарамсыз болғанына қарамастан, олар бұрынғыдай болғанымен, еңбекке араласпаған еңбек бөлінісін сипаттайтын. Дюркгейм, бұл еуропалық қоғамдар индустрияландырылған және жұмыс сипаты еңбек күрделілігінің бөлінуімен бірге өзгерді. Ол мұны біртекті, дәстүрлі қоғамдардың механикалық ынтымақтастығы мен күрделі қоғамды біріктіретін органикалық ынтымақтастықтың арасындағы қақтығыс ретінде анықтады. Дюркгеймнің айтуы бойынша, аномия органикалық ынтымақтастық тұрғысынан орын алмады, өйткені бұл біртектестікті ынтымақтастық нысаны еңбек бөлінуін қажет болғанда дамытуға мүмкіндік береді, сондықтан бірде-біреуі қалдырмайды және барлығы маңызды рөл атқарады. Бірнеше жылдан кейін Дюркгейм 1897 жылы «Suicide: социологиядағы зерттеу» кітабында аномия туралы өзінің тұжырымдамасын әзірледі. Ол аномияның өзін-өзі өлтірудің өзіндік нысаны ретінде анықтады, бұл аномияның тәжірибесімен негізделген. Дюркгейм он тоғызыншы ғасырдағы Еуропадағы протестанттар мен католиктердің өзін-өзі өлтіру жағдайларын зерттеу арқылы протестанттар арасында өзін-өзі өлтіру дәрежесін жоғары деп тапты. Бұл протестанттарға эмоционалдық күйзеліс кезінде оларды қолдауға болатын тығыз байланыстарды дамытады, бұл өз кезегінде оларды өзіне қол жұмсауға мәжбүр етеді. Керісінше, ол католик дініне жатқызу аномия мен аномияның өзін-өзі өлтіру қаупін азайтатын қоғамға әлеуметтік бақылауды және бірлестікті қамтамасыз ететінін айтты. Әлеуметтiк мәнi бар күштi әлеуметтiк байланыстар адамдарға және топтарға қоғамдағы өзгерiстер мен бүлдiрулер кезеңдерiнде аман қалуға көмектеседi. Дюркгеймдің аномия бойынша жазған жазбаларын ескере отырып, ол оны қоғамның функционалдық қоғамын - әлеуметтік бұзылыс жағдайын жасау үшін біріктіретін байланыстардың бұзылуы ретінде көргенін көре алады. Аномия кезеңдері тұрақсыз, хаотикалық және көбінесе қақтығыстарға ұшырайды, себебі тұрақтылықты қамтамасыз ететін нормалар мен құндылықтардың әлеуметтік күші әлсіреді немесе жоғалады. Дюркгеймнің аномия теориясында американдық әлеуметтанушы Роберт Мертонның пікірінше, АҚШ-тың ең ықпалды әлеуметтанушыларының бірі болып саналады. Дюркгеймдің теориясына сәйкес, аномия - бұл адамның нормалары мен құндылықтары қоғаммен теңестірілмейтін әлеуметтік жағдай, Мертон құрылымдық штамм теориясы құрды, ол аномияның қасіретке және қылмысқа қалай апарып соғатынын түсіндіреді. Делинквентті мінез-құлық –латын сөзі «қателік жасаушы» заңға қайшы әрекет жасау.Ол заң бұзушылықпен ерекшелінеді. Делинквенттік –бұл заң бұзушылық және қылмыс жасау болып табылады. Оған мыналар кіреді: жеке тұлғаға көрсетілетін дөрекілік, төбелес, ұсақ- түйек ұрлықтар, қорқытып-үркіту, наша сату және тарату. Делинквентті мінез-құлық- заң бұзушылықпен ерекшелінеді. Оның мынадай типтері бар: 1.Агрессивті– зорлаушылық мінез-құлық. Бұл жеке тұлғаға көрсетілетін дөрекілік, төбелес, күйдіріп-жандыру сияқты жағымсыз іс-әрекеттерде көрініс береді. 2.Ашкөздік мінез-құлық (корыстное поведение): майда ұрлықтар, қорқытып-үркіту, автокөлік ұрлау т.б. жалпы материалдық пайдакүнемдікке байланысты жат мінез-құлық. 3.Наша сату және тарату. Криминалды мінез-құлық заң бұзушылық болып табылады. Балалар сот үкімі арқылы жасаған қылмысының ауырлығына байланысты жазаланады. Девиацияның негативті формалары әлеуметтік патология болып табылады. Оларға алкоголизм, токсономия,нашақорлық, суицид, заң бұзушылықтар жатады. Бұл әрекеттер жалпы қоғамға, айналадағы адамдарға және ең бірінші өздеріне үлкен зиян келтіреді. Девиацияны түсіндірудің биологиялық типінің өкілдерінің бірі Шелдон болып табылады. Зерттеуші көптеген ғалымдар девиантты мінез- құлықтың пайда болу факторларын түрліше түсіндіреді. Атап айтсақ: - отбасында берекенің болмауы; - ата-ананың «ерекше» қамқарлығы; - тәрбие берудегі кемшіліктер; - өмірде кездесетін қиыншылықтар мен күйзелістерді жеңе алмау; - өмірлік дағдының болмауы, айналысындағы адамдармен, құрбыларымен жарасымды қатынасқа түсе алмауы; - сырттан келген қысымға төтеп бере алмау, өз бетінше шешім қабылдай алмау, сынаушылық ойды дамыта алмау; - психоактивті заттарды жиі пайдалануы; - агрессиялық жарнаманың ықпалды болуы; - мектептерде психологиялық көмек көрсету қызметінің нашар дамуы; - балалар мен жасөспірімдердің бос уақытының проблемалары Қылмыс – бұл құқық бұзылушылықтың бір түрі. Қылмыс басқа құқық бұзыушылықтардан, оның қылмыстық заңмен белгіленетіндігімен және оны жасағанда қылмыстық жауапкершіліктің болуымен ерекшеленеді. Жеке адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтірмеген және зиян келтіру қаупін туғызбаған іс-әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс болып табылмайды. Бұл анықтамада қылмыстың формальды белгісі де (құқыққа қарсылық), материалдық белгісі де (қоғамдық қауіптілік) қамтылады. Сондай-ақ айыптылық пен жазаланушылық та қылмыстың қажетті белгісіне жатады. Криминологияда және құқықтық статистикада; әрқайсысы үшін қылмыстық жазалау қарастырылған, іс жүзінде жасалған барлық құқыққа қарсы әрекеттердің жиынтығы. Қылмыс жағдайы заңнамадағы өзгерістер немесе оны іс жүзінде қолдану салдарынан өзгеруі мүмкін. Тіпті заң аясында сот тәжірибесінің ауытқуы да қылмыс статистикасын өзгерте алады. Қылмыстың құрылымы мен сипатының өзгеруі түрліше әлеуметтік жағдайларға, құбылыстар мен үдерістерге, мысалы, тұрғындардың көші-қон және жас құрамына; аймақтың немесе басқа аумақтың экономикалық жағдайына; қалыптасқан ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер және т.б.; қылмыс заңнамасының өзгеруіне, қылмыстың алдын алу бойынша жұмыс сапасына және басқа факторларға тәуелді болады. Қылмыс әрқашан іс – қимыл болып табылады, яғни, ол әрекетпен де, әрекетсіздікпен де жасалуы мүмкін. жүктеу/скачать 0.68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|