Лекция Педагогикалық технологиядағы жаңартпашылық оқытытудың әдістері мен формалары

Семей – 2010

Оқу және тәрибе жұмысын технологияландыру процесі білім беру ісіндегі дидактикалық ізденістің «нәтижесі кепілдік беретін өндірістік-технологиялық процесс» болып табылады [2,3].

Қазір ТМД мен әлемдік педагогикада «педагогикалық технологияға» түрліше анықтама беріліп жүр. Егер осы айтылғандардың барлығын жинақтап, ойымызды жүйелейтін болсақ, онда педагогикалық технологияға орындалуы тиісті нәтиже мен болжамдық сипатқа ие болып келетін ұстаздың белгілі бір жүйелілік пен тұтастықта құрылған іс-әрекеті деп анықтама беруге болады.

Өзіне тән нышан-белгілеріне байланысты педагогикалық технология ұғымына берілер заманалық түсіндірмелер былайша болып келеді:

• 
  Құндылықтар бағдары мен мақсаттық ұстанымдары негізінде нақты бір педагогикалық ой ұшқыны арқау болған жеке автордың, не тұтас ұжымның айқын нәтиже алуға бағытталған жобасы;
  
• 
  Мемлекеттік білім беру стандарты аясында барша оқушыға білім нәрін сіңіруді тұтастай қамти білетін педагогикалық іс-әрекеттердің тізбегі;
  
• 
  Ұстаз бен шәкірт арасындағы өзара байланысты жан-жақты қарастыра отырып, әрбір оқушының білім алуға деген қабілетін қамтамасыз ету жолында оның жеке басының ерекшелігін ескеру;
  
• 
  Кез келген ұстаздың кезең-кезеңмен педагогикалық технология элементтерін жете меңгере алуы;
  
• 
  Білім беру нәтижесін өлшеудің критериилері (бағалануы), көрсеткіштері, амал-тәсілдерінен тұратын диагностикалық іс-шаралар [4].
  

Сыныптан-сыныпқа көшкен сайын оқушының сана-сезімі толыса түседі. Осындай толысудың үнемі артып отыруы үшін мектеп баланың ой-өрісін дамытуға бағдар ұстанған тұлғалық-бағдарлаушы модельді мынандай үш бағытта жүзеге асыру керек:

-ересектер мен балалар арасындағы қарым-қатынас орнатудың жолдары мен амал-тәсілдерін іздестіру;

-білім берудің мақсатын, мазмұнын, принциптерін, әдістері мен формаларын анықтау;

-баланың дамуына табиғи жағдай жасау арқылы жан-жақты дамыту жүзеге асырылуы керек [7].

Білім берудің дәстүрлі модулі – жаңаны көп елемей, кеңестік білім беру жүйесінің озық тұстарын берік ұстану болып табылады.

Білім берудің мәдени-бағдарлаушы модулі – басты принцип ретінде халықтық педагогика құндылықтарын алға тартады.

Білім берудің тұлғалық-әрекеттестік модулі – оқу-тәрбие процесінде ең алдымен баланың ерік-жігері мен танымдық ұмтылысын бәрінен жоғары қояды.

Мектеп әлеуметтік институт ретінде барша қоғам мен қоғамдық сананың даму жағдайынан хабар бере алады [8,9]. Сондықтан ол діннен де, саясаттан да, идеологиядан еш тысқары қала алмайды. Кез келген жалпыпедгогикалық технология белгілі бір іргетасқа, түп негізге арқа сүйейді [10,11]. Оған материализм, идеализм, гуманизм, антропософия, педоцентризм, прагматизм, теософия т.б. жатады [12]. Енді осылардың кейбіріне жекелей тоқтала кетелік.

Сонымен, кез келген технологияның адамның психологиялық дамуын танытатын түпнұсқа мен алғышарттардан тұратыны баршаға белгілі. Олар био -, социо -, психотектік, идеалистік факторлар болып табылады [13, 14].

Заманалық психология ғылымында қоғамдық білімді жеке адамның игеруіне байланысты туындайтын процестерге лайық танымдық іс-әрекеттердің құрылымына қатысты өз түсініктерін ұсынатын бірнеше концепциялар бар. Оны кез келген ұстаз білуге тиіс.

• 
  оқу материалын қабылдау [17];
  
• 
  оқу материалын ой сарабынан өткізіп, ондағы орын алатын ішкі байланыстар мен қарама-қайшылықтарын ұғына алу;
  
• 
  оқу материалын есте ұстап, жадында сақтай алу;
  
• 
  сабақта игерген білімін өмірде қолдана білу.
  

Педагогикалық технология өзінің мазмұны мен құрылымдық сипаты бойынша оқытушылық, тәлімдік, зайырлы, діни, жалпы білім беретін, кәсіби, гуманистік, технократиялық, монотехнологиялық, политехнологиялық, ендірілімді деп сараланады.

• 
  алшақтық – оқушының ұстаз тарапынан бақылауға және түзетіп отыруға көнбейтін әрекеті;
  
• 
  циклдік – бақылау, өздік бақылау және бірлесе бақылау;
  
• 
  жалпылауыш – фронтальды;
  
• 
  бағыттаушы – дербес.
  

Демек, еліміздің мектептерінде кеңінен қолданылып жүрген оқыту технологиясы, яғни білім беру технологиясы – мектептің оқу-тәрбие процесіндегі нақты жағдайға негізделген әдістеме. Ол мектеп ұжымында орын алатын бүкіл педагогикалық процесс бойында, орынды және нақты білім алушы субъектіні ескере отырып, жүзеге асатын ұстаздар тарапынан жасалған ережелер жүйесі.

Педагогикалық технологиялардың аттары мен классификациялық белгілерінің арасындағы байланысты көрсетейік (1-кесте).

1-кесте
Педагогикалық технология қолданылу деңгейі бойынша	Авторитарлық Академиялық Биогендік
Философиялық негізі бойынша	Бихевиористік Топтық Гуманистік
Психологиялық дамудың жетекші факторы бойынша	Дербестік Интериоризациялық Ақпараттық Тұлғалық – бағдарлаушы
Игерілу концепциясы бойынша	Локальды Материалистік
Тұлғалық құрылымдық бағыты бойынша	Нейролингвистикалық Жалпыпедагогикалық Әрекеттік Педоцентристік
Ұйымдастыру формасы бойынша	Кәсіби Психогендік Зайырлық
Балаға бағыт ұстану бойынша	Әріптестік Социогендік Жеке пәндік Эвристикалық

Жалпы алғанда, оқыту әдістемесі оқыту технологиясына қарағанда тұрақты болып келеді. Өйткені, ол тек білім беру жүйесінің ауысуына байланысты ғана өзгереді. Кеңестік білім беру жүйесінің орнына отандық білім беру жүйесінің келуі – осының айғағы. Бір әдістеменің аясында ғана кездесетін педагогикалық технологиялар көп нұсқалы болып келетіндігін естен шығармалық [31]. ТМД-лық және әлемдік білім нарығында жүздеген білім беру технологиясының болуы біздің осы айтқан ойымызды дәлелдей түседі.

Жаңадан пайда болатын психо-педагогикалық технологиялардың туындауының түпкі себебі мынада:

• 
  білім беру әдістерін жан-жақты есепке алудың қажеттілігі және білім алушының психо-физиологиялық, тұлғалық ерекшелігін пайдалану;
  
• 
  ұстаздардың психо-педагогикалық тұрғыдан білім беру үрдісінде бұрыннан қалыптасқан ескіні жаңамен алмастырудың қажеттілігін жақсы түсінуі;
  
• 
  жаңашыл педагогикалық технологияны пайдаланып шәкірттерге білім беруде, оның тиімділігін жекелеген оқушылардың қабілетін ескере отырып жоспарлау;
  
• 
  кәсіби біліктілігі төмен мұғалімнің жаңа технологияны енгізуге қарсылығын болдырмау қажеттілігі.
  

Қазіргі мектеп мемлекеттік білім беру стандартында көрсетілген бағдарламалардағы, оқулық пен оқу құралдарындағы игерілуге тиісті деп есептелінген ғылыми ақиқатты ғана тануға телінген. Оның бәрі мұғалімнің билігімен басқарылып, оқушы күнделікті оқу процесінің мәжбүрлеу объектісі күйінде қалып отыр.

Солай бола тұрса да, соңғы кезде еліміздің педагогтары оқушыға қарай бет бұрып, тұлғалық-бағдарлаушы, гуманды-тұлғалық, т.б. білім беру түрлерін жеделдете қолға ала бастады [32]. Қалай десек те, қазіргі отандық білім беруді дұрыс жолға қоймасақ, онда біз әлемдік педагогикадан көп артта қаламыз.

Қазақ мектептерінің білім беру ісіндегі осындай тоқыраудың басты себептерінің бірі – мектеп мұғалімі мен басшылығында. Өйткені, біз қазіргі педагогикалық білім беру технологиясы мен оны алмастыруды тым үстірт түсінеміз.

Қазіргі таңдағы отандық мектепте қолданылып жүрген бірде-бір технология әмбебап болып табылмайды. Өйткені мұғалім сабақ беретін сыныптардың білім деңгейі әртүрлі болып келетіндігі сияқты, қолданылатын технологиялар да бірдей емес. Бір сыныпта жақсы нәтиже берген технология, екіншісінде кері әсер етіп, оқу процесінің нәтижесін төмендетеді. Бұдан бұрынғыдай педагогикалық монотехнологияға біржола байланып қалмай, жаңашыл педагогикалық политехнологияға иек сүйеген жөн екендігін көреміз. Сонда ғана ұлт мектептерінде білім алып жатқан қазіргі шәкірттердің оқу үлгерімі бүгінгіге қарағанда анағұрлым өсе түсер еді [33].

Дайын педагогикалық технологияны пайдаланса да әр ұстаз сол педагогикалық технологияны жасаушы болып саналатынын естен шығармай, өзгенің технологиясын қолданып жүрсің деген орынсыз айыптаудан аулақ болғанымыз жөн. Бұлай дейтініміз – педагогикалық технологияны шығармашылық шабытсыз өмірге әкелу де, қолдану да мүмкін емес.

Технологиялық деңгейде жаңартпашылықпен жұмыс істей алатын мұғалім – мектептің бүгіні мен ертеңі екендігі ақиқат.
2 лекция

2. Жаңартпашылық мектептердегі қолданылатын

оқыту формалары мен әдістері

Сабақты қалай жанды, қызықты, әрі пайдалы етіп өткізуге болады? Бойындағы «даналық рухын» сақтай отырып, білімді қалайша жас ұрпақтың бойына сіңіруге болады? Мектептің оқушысы сабақтан шыға сала сол күні өзінің білім қоржынын байытқанын мақтанышпен айта алатын оқыту процесін қалайша ұйымдастыруға болады?

Атап көрсеткен мәселелердің лайықты шешімдерін табудың төте жолы – мектепте жаңартпашылық оқытуды белсенді қолдану [34]. Басқа қырынан алғанда, жаңартпашылық бұрынғы қалыптасқан педагогикалық ескі түсініктерді түбірімен өзгертіп, ұстаз бен шәкірттің санасын жаңғыртады [35]. Жаңаша оқыту әдістері – бүгінгі таңдағы ұстаздардың іс-тәжірибесіндегі көп функциялы, өзгермелі педагогикалық құрал түрі болып табылады [36]. Міне, осыдан, «мектептегі жаңартпашылық білім беру мен оқытудың астарында не жатыр?» деген заңды сұрақ туындайды. Сонымен, мектептегі жаңартпашылық оқыту әдісі дегеніміз не? Осы тұрғыдан алғанда мектептердегі жаңартпашылық оқыту төмендегідей бөліктерден тұрады:

-Мектептегі жаңартпашылық оқытудың әдіснамасы;

-Дәстүрлі білім беру формалары мен әдістері;

-Белсенді білім беру;

-Тренинг;

-Жаңартпашылық оқытудың әдістері мен формалар жиынтығы;

-Жаттығулар, iскер ойындар, сабақтар, семинарлар сценарийі.

Жаңартпашылық сөзінің мағынасы – жаңа енгізілім, жаңаны енгізу, жаңалықты кірістіру деген ұғым-түсінік. Сонымен бірге, жаңартпашы деген сөзі – өз бойына жаңаның мәнін, әдістерін, әдіснамасын, технологияларын және мазмұнын сыйдырған педагогикалық құбылыстың жалпы атауы болып табылады. Жаңартпашылық процесс деген педагогикалық терминнің мағынасы – білім беру мен жаңаны ұйымдастыруды қалыптастыру және дамыту жолындағы кешенді іс-әрекеттердің жиынтықталуы [37]. Сонымен, жаңартпашылық оқыту әдістері деген сөз қолданылысы – оқу процесі кезіндегі «мұғалім – оқушы» арақатынасындағы оқу материалын игертудің жаңашаланған әдістері дегенді білдіреді. Осы арқылы біз тәжірибе жүзінде оқытудың мақсатын, міндетін, мазмұнын және принциптерін жүзеге асыра аламыз. Соның нәтижесінде жаңа педагогикалық технологиямен қарулаған мұғалім өзінің әрбір нақты сабағында жаңартпашылық оқыту әдістерін орынды қолдана білетін болады. В.П.Пугачевтің сөзімен айтсақ, оқыту әдістері дидактикалық жүйенің дамуына игі әсер етеді [38]. Біріншіден, қазіргі заман – күнделікті өзгерістер мен жаңалықтар дәуірі. Оқыту процесі мен оқыту әдістері өз кезегінде осыған сай болуы керек [39].

Екіншіден, шәкірттердің бойына жаңаша ойлай білу, жаңаны қабылдай білу қасиетін сіңіреміз [40].

Үшіншіден, бұл оқыту әдісі белсенді білім беру мен оқытудың арқасында оқушылар бойына шығармашылық қабілет пен жаңашылдыққа бейімділік қасиеттерін қалыптастырады [41].

Жаңартпашылық оқыту процесінде синергетикалық білім беру де өзінің болашығының зор екенін таныта түсуде [42]. Осылайша, жаңартпашылық оқытудың төмендегідей ерекшеліктері педагогикалық конференциялар мен семинарларда кеңестік және посткеңестік кезде төмендегідей негізде жан-жақты қарастырылды:

-алға оза жұмыс істеу;

-болашаққа деген айқындық;

-оқытылуда қолданылатын жүйелердің теңдестірілмеуі;

-тұлға мен оның дамуына бағыт ұстау;

-шығармашылық элементтерінің міндетті түрде болуы;

-әріптестік қарым-қатынас типтері: қауымдасу, бірлесе

шығармашылықпен айналысу, өзара көмек т.с.с. болып табылады [43-55].

Белсенді оқыту әдістері өзінің табиғатына орай интербелсенді (interaction – қарқынды әсер етуші) болып табылатындықтан, шәкірт пен ұстаз арасындағы әсер ету әрекетінен өзара қарым-қатынас жасау деңгейіне көтеріледі. Оқушылардың белсенділігін арттыру олардың бойындағы тұлғалық даму мен қалыптасу процесін үздіксіз өрістете түсуге жол ашады. Бұдан белсенді оқыту әдістері дегеніміз:

• 
  субъектілер арасындағы қарым-қатынастың жүйелі түрде ретке келтірілуі;
  
• 
  білім алушылардың болашақта бетпе-бет келетін өмір шындығына жобалаулар жасауы;
  
• 
  түпкі мақсатқа қол жеткізудің жолын арнайы ұйымдастыру;
  
• 
  санадағы, түсінудегі және іс-әрекеттегі белсенділік;
  
• 
  мотивация, шығармашылық, мақсатқа қол жеткізу т.с.с.
  

• 
  оқу процесі кезінде білім алушы өзінің қалауынан тыс белсенді болуға тиісті, сондықтан оны ойлау белсенділігіне мәжбүрлеу кең орын алады;
  
• 
  оқу процесі кезінде білім алушының белсенділігі мен мұғалімнің белсенділігі өзара сәйкес келеді;
  
• 
  оқу процесі кезінде бой көрсететін мотивацияның, сезім мен шығармашылықтың деңгейінің артуы;
  
• 
  оқу процесі кезінде орын алатын тікелей және кері байланыс арқылы оқушы мен мұғалімнің арасындағы тұрақты қарым-қатынастың орнауы;
  
• 
  оқу процесі кезінде қысқа мерзім арасында кәсіби, интеллектуалдық дамуына басым бағыт ұстау болып табылады