Лекция, практика, зертханалық жұмыс Оқу құралы
Өзгеріс Өзгерісті тудыратын зат
жүктеу/скачать 1.05 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Дәріс №2 Жасуша құрылымы. Жасуша шырыны.
Дәріс №2 Жасуша құрылымы. Жасуша шырыны. Вакуоль дегеніміз не? Тонопласт дегеніміз не? Жасуша шырыны дегеніміз не? Жасуша шырынының химиялық құрамы мен физикалық күйін не анықтайды? Жасуша шырынының физиологиялық қызметі қандай? Жасуша шырынында қандай заттар жинақталады? Гликозидтер, флавоноидтар, антоцианиндер, таниндер, алкалоидтар дегеніміз не? Гликозидтердің, флавоноидтардың, антоцианиндердің, таниндердің, алкалоидтардың медицинада қолданылуы қандай? Осмос дегеніміз не? Қандай заттар осмотикалық белсенді? Тургор дегеніміз не? Тургор қысымы дегеніміз не? Тургорлық шиеленіс дегеніміз не? Тургордың пайда болу механизмі қандай? Тургордың өсімдік өміріндегі маңызы қандай? Плазмолиз дегеніміз не? Неліктен пайда болады? Бұл не әкелуі мүмкін? Майлар қай жерде және қай жерде жиналады? Майлар қай мүшелер мен тіндерге көбірек бай? Алейрон дәні дегеніміз не? Алейрон тұқымы қалай түзіледі? Алейрон дәндерінің түрлері қандай? Крахмал дәні дегеніміз не? Крахмал дәні қалай түзіледі? Крахмал дәндерінің түрлері қандай? Кальций оксалат қай жерде шөгінді, ол қандай кристалдар түзеді? Кальций оксалат кристалдарының медицинада маңызы қандай? Эфир майлары, олар дегеніміз не, олар қай жерде пайда болады және қай жерде жиналады? Эфир майларының медицинада қаншалықты маңызы бар? Вакуольдер - протопласт туындылары - қос қабықшамен (тонопласт) шектелген және жасуша шырынымен толтырылған қуыс. Жасушалық шырын - минералды және органикалық қосылыстардың әлсіз шоғырланған сулы ерітіндісі, ол шынайы және коллоидты ерітінділер құрайды. Вакуольдер сусызданған кезде олар кристалдар немесе кристаллоидтар түріне айналады. Жасуша шырыны негізінен аздап қышқыл реакцияға ие (рН 2 - 5). Оның химиялық құрамы өсімдіктің түріне, оның жасына және күйіне байланысты. Жасуша шырыны затының физиологиялық қызметтері әр түрлі. Ол қордағы қоректік заттарды (қарапайым ақуыздар, көмірсулар), сонымен қатар өсімдіктердің, өсімдіктер мен жануарлардың өзара әрекеттесуін реттейтін заттарды (гликозидтер, пигменттер, алкалоидтар) және осмотикалық белсенді қосылыстарды (органикалық және бейорганикалық қышқылдардың тұздары) жинақтайды. Гликозидтер - моносахаридтердің спирттермен, альдегидтермен және басқа заттармен эфирге ұқсас қосылыстары. Гликозидтерге жасушалық шырын пигменттері - флавоноидтар жатады. Олар гүлдер мен жемістердің жапырақшаларында жасуша шырынын бояйды, сөйтіп тозаңданатын жәндіктерді тартып, жемістерді таратуға көмектеседі. Флавондар - сары пигменттер, антоцианиндер - жасуша шырынының рН-на байланысты түсін өзгертетін пигменттер. Танниндер - өсімдіктерді шіруден сақтайтын фруктоза мен хош иісті қышқылдардың күрделі эфирлері. Ақуыздармен қосылып, олар ерімейтін қосылыстар береді. Алкалоидтар - құрамында азот бар органикалық негіздер, өсімдіктерде органикалық қышқылдардың тұздары түрінде болады, әдетте, үлкен физиологиялық белсенділік көрсетеді және адам мен жануарлар организміне қатты әсер етеді, медицинада кеңінен қолданылады. Жасуша шырыны эндоплазмалық тордың арналарында тамшылар түрінде жиналады, содан кейін вакуольге қосылады. Жас жасушаларда көптеген вакуольдер бар, ескілерінде әдетте біреуі бар. Жасуша шырынында әр түрлі заттар ериді: көмірсулар, еритін ақуыздар, органикалық қышқылдар, гликозидтер, таниндер, алкалоидтар, ферменттер, витаминдер, пигменттер және басқалар. Вакуоль - метаболизмнің соңғы өнімдерінің тұнбасы. Вакуольдердің қызметі, бір жағынан, эргастикалық заттарды (қалдықтар, метаболизмнің соңғы өнімдері) жинақтау және оқшаулау, екінші жағынан, тургорды сақтау және су-тұз алмасуын реттеу. Заттар мен су үнемі жасуша шырыны, протопласт және жасуша қабырғалары арасында қозғалады. Тонопласт сумен оңай өтеді және селективті өткізгіштігі бар, вакуольден иондар мен қанттардың бөлінуін бәсеңдетеді. Өсімдік жасушаларының осмосындағы басты рөл вакуольдерге жатады. Егер жасуша шырынының концентрациясы жоғары болса, онда су вакуольге енеді. Көлемі ұлғайған кезде вакуоль цитоплазмаға басылып, оны жасуша қабырғасына басып, тургор қысымын тудырады. Жасуша қабырғасы икемділігіне байланысты протопластқа кері қысым жасайды. Жасуша қабырғаларының бұл қарсы қысымы тургорлық шиеленіс деп аталады. Судың жасушаға ағуы, ол осмос негізінде пайда болғанымен, шектеулі созылатын клетка қабырғасымен шектеледі. Жасуша қабырғасының созылу шегіне жеткенде судың сіңуі тоқтайды. Жасуша шырынының концентрациясы ең аз болады, тургорлық шиеленіс - максимум, клетка мүмкін болатын көлемге ие болады. Жасуша қабырғасының шиеленісті жағдайы, жасушаішілік сұйықтықтың гидростатикалық қысымымен құрылған тургор деп аталады. Тургор - өсімдік жасушасының қалыпты физиологиялық жағдайы. Тургордың арқасында жасушалар мен тіндердің икемділігі сақталады, өсімдік пішінін сақтайды, кеңістіктегі белгілі бір позицияны алады және механикалық күйзеліске қарсы тұрады. Егер тургор күйіндегі жасушаны осмостық қысымы жасуша шырынына қарағанда жоғары болатын ерітіндіге орналастырса (гипертониялық ерітінді), онда су жасушадан шығады. Вакуоль көлемінің азаюы оның цитоплазмаға, ал цитоплазмаға жасуша қабырғаларына қысымының төмендеуіне әкеледі. Жасушалық қабырғалар икемділігіне байланысты аз созылады, жасуша көлемі азаяды. Егер жасушаның көлемі минимумға жетіп, цитоплазма көлемінің азаюы жалғасса, онда кішірейіп, ол қабырғалардың артында қалып, біртіндеп жасушаның ортасына жинала бастайды. Плазмолиз енеді - тургорға қарама-қарсы күй. Ұзақ және күшті плазмолиз жасушалардың өлуіне әкелуі мүмкін, ішінара плазмолиз кезінде өсімдік қурап қалады. Инклюзия дегеніміз - метаболизмнен немесе оның соңғы өнімдерінен уақытша шығарылған заттар. Кірістердің көп бөлігі цитоплазмада және вакуольдерде орналасқан. Сұйық және қатты қосындылар бар. Майдың цитоплазмада липидтік тамшылар түрінде шөгуі кең таралған. Олардың ішіндегі ең байы - жемістер мен тұқымдар. Сақтау белоктары көбінесе кептірілген вакуольдардан тұқым жетілу кезінде пайда болатын алейрон дәндері түрінде кездеседі. Олардың мөлшері 0,2-ден 20 мкм-ге дейінгі әр түрлі пішіндерге ие. Алейрон дәні тонопластпен қоршалған және құрамында ақуыз матрицасы бар, оған ромбоэдрлік пішінді ақуыз кристалы (сирек екі-үш) және фитин глобоид (құрамында фосфор бар) түседі. Бұл күрделі алейрон дәні (зығыр, асқабақ, күнбағыс және т.б.). Құрамында тек аморфты ақуызы бар алеурон дәндері қарапайым деп аталады (бұршақ тұқымдастарында, күріште, жүгеріде, қарақұмықта). Ең көп кездесетін қоректік зат - крахмал. Ассимиляция (немесе бастапқы), сақтау (немесе екінші реттік) және өтпелі крахмал арасындағы айырмашылықты анықтау керек. Ассимиляциялық крахмал глюкозадан хлоропластарда фотосинтез кезінде түзіледі.Запастағы крахмал лейкопласттарға (амилопласттарға) крахмал дәндері түрінде түседі. Крахмал дәндері - ине тәрізді кристалдардан құралған сферо кристалдары. Поляризацияланған жарықта әр дәнде қара крест көрінеді. Крахмал дәндерінде ламинация байқалады, бұл судың әртүрлі болуымен түсіндіріледі, қараңғы қабаттарда ол көп, жеңіл қабаттарда ол аз. Бұл күндіз крахмалды біркелкі ішпеуге байланысты. Крахмал дәндері қарапайым, күрделі және жартылай күрделі. Қарапайым дәндерде крахмал түзілудің бір орталығы болады, оның айналасында крахмал қабаттары пайда болады. Бір лейкопласттағы күрделі дәндердің өз қабаттары бар бірнеше орталықтары болады. Жартылай күрделі дәндерде бірнеше орталықтар да болады (екі немесе одан да көп), бірақ әр орталықтың жанында пайда болған крахмал қабаттарынан басқа, дәннің перифериясы бойымен ортақ қабаттар бар. Бидай, қара бидай, жүгеріде қарапайым дәндер, ал күріште, сұлыда және қарақұмықта күрделі дәндер болады. Крахмал дәндерінің үш түрі де картоп түйнегінде кездеседі. Екінші метаболизм өнімдері. Метаболизмнің соңғы өнімдерінің бір бөлігі сыртқа шығарылады, бір бөлігі өсімдіктің өзінде оқшауланған. Кейбір заттар жасуша шырынында (оксол қышқылының тұздары, таниндер, алкалоидтар), басқалары - мамандандырылған жасушаларда немесе арнайы ыдыстарда (эфир майлары, шайырлар, кальций оксалат және т.б.) жиналады. Кальций оксалат тек вакуольдерде кристалл түрінде шөгеді. Олар бір полиэдрлер, рафидтер - ине кристалдарының шоғыры, кристалды құм - көптеген монокристаллдардың жинақталуы болуы мүмкін, ең көп таралған друзалар - призматикалық кристалдардың сфералық өсінділері. Кальций оксалат кристалдарының болуы немесе болмауы және олардың типі дәрілік өсімдік материалдарының шынайылығы мен сапасын анықтауда диагностикалық белгі ретінде қолданылады. жүктеу/скачать 1.05 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|