Есімдерден зат атауын жасайтын жұрнақтар 1. Лексикалық мағынаны өзгертетін жұрнақтар

Туынды зат есім сөздер жасаушы жұрнақтардың көбі сөз мағынасын өзгертуші жұрнақтарға жатады. Олар ңегіз сөздің мағынасын алуан түрлі мағынаға өзгертеді, оларды мағынасына карай топтастыру өте қиын, оны түгел қамту мүмкін де емес және ондай тәжірибе де жоқ. Дегенмен, оқулықта сөз өзгертуші жұрнақтар мағыналық ерекшелігіне қарай берілді.

Лексикалық мағынаны өзгертетін зат есімнің сөзжасамдық жұрнақтарының мағынасы түрлі-түрлі, оларды түгел көрсету мүмкін емес. Мұнда солардың ішінен ірілерін жинақтап, 13 мағыналық түрі берілді.

І.Мамандық мәнді жұрнақтар

Кәсіп, мамандық мәнді сөз жасау тілде қай заманнан бері бар. Қазір тілде мамандық мәнді мынандай жұрнақтар бар: -шы/-ші. -кер/-гер, -піз, -пан, -кіш, -лық/-лік. Бұл жұрнақтар мамандық атауын жасап, белгілі бір кәсіппен шүғылданатын адамды білдіреді.

Мысалы, Әнші Бибигүл халықтың сүйіктісі. Дәрігер адам денсаулығынның сақшысы. Аспаз болу оңай іс емес. Арбакеш болып жүрді. Ол молдалык құрып жүрді.

Ал -кеш, -паз, -пан (сақпан) жұрнактары өнімсіз қалыпта қалып тұр. Мысалы, Шоқайдан құрылыс жабдықтарын тасушы арбакештер үлкен керуен болып, жол үстінде жылжып келеді. (Ғ.Мүстафин).

2.0рын-жай мәнді жұрнақтар

Олар: -стан, -кент, -хана, -дық, -дік. Бұл жұрнақтардың мағынасында да, қолданысында да біраз ерекшелік бар.

-стан жүрнағы халық атына жалғанып, сол халыктың елі, мемлекеті деген мағына береді. Мысалы, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан, Өзбекстан, Татарстан. Ол онша өнімді жұрнақ емес.

-кент жұрнағы да мекен атауларын жасайды. Мысалы, Жаркент, Манкент, Шымкент, Ташкент. Кейінгі кезде атакент сияқты жекелеген туынды сөздер қосылды. Өнімсіз жұрнақ санауға болады.

-хана мекеме, орын-жай мағынасын білдіреді. Бүрын өнімсіз саналатын бұл жұрнақтың қазір өнімділігі артып келеді. Соңғы кезде бұл жұрнақ арқылы сәулетхана, дәріхана, перзентхана, емхана, жетімхана сияқты туынды сөздер қосылды.

-дық/-дік жұрнағы да жер, орын мағынасында қолданылады. Мысалы, шабындық, егіндік т.б. Егіндікте жұмыс қызған. (газеттен)

З.Лауазым атаулары мәнді жұрнақтар

Билік, лауазым мәнін тудыратын жұрнақтар: -дык/-тық,

-лық/-лік: патшалық, хандық, сұлтандық, болыстық, өкімдік, төрелік, үлықтық, билік, бектік. Бұл лауазым атаулары қазір ескірген. Мысалы, Бекбосын хатшыдан істі алып, болыстықты өзіне икемдеп барады (Б.Майлин). Бірақ бұл жұрнақ арқылы жасалған лауазым атаулары қазір де бар. Мысалы, бастық, министрлік, офицерліқ, адвокаттық, капитандық т.б. Мысалы, Колхоз басқармасының бастығы — Күлзира дейтін әйел (Б.Майлин).

4. Кісі аттарын жасайтын жұрнақтар

Кісі аттарында жиі кездесетін біраз жұрнақтар бар. Олар:

-зада, -қан, -жан, -бай, -бек.

-зада, -зат. Мысалы, Гүлзада, Бекзада, Асылзада, Шайзада, Ханзада, Айзада, Бекзат, Пәкизат, Асылзат т.б.

Бұл жұрнақ арқылы жасалған жалпы есім сөз де кездеседі. Мысалы, арамзада, арамза.

-хан жұрнағы еркек кісі атында жиі қолданылады. Мысалы, Асылхан, Әлімхан, Жомартхан

-жан жұрнағы әйел, еркек адамдар атында қолданыла береді. Ол өзінің лексикалық мағынасынан айрылған. Мысалы, Гүлжан, Айжан, Балжан, Күмісжан, Әсемжан, Айтжан, Құтжан, Бақытжан, Қыдыржан.

-бек: Асылбек, Мұратбек, Жұмабек, Жолдасбек т.б.

-бай жұрнағы ер адамдар атын жасауда жиі қолданылған. Мысалы, Қырықбай, Оразбай, Сембай, Сәрсенбай т.б.

Шығарма, жазылған зат мағынасын беретін жұрнақ

-нама/-дама жұрнағы арқылы жасалған біраз туынды түбір зат есім сөздер кзғазға түскен, жазылған шығарма, кітап сияқты мән береді. Жарнама, жылнама (летопись), баяндама, ғұмырнама, мінездеме, кепілдеме, түсініктеме, деректеме. Мысалы, Бұған түсініктеме жазыңыз (С.Мүқанов). Баяндама өте кажет мәселені көтерді (газеттен).

5.Салт-дәстүрге қатысты атаулар жасайтын жұрнақтар -лық/-лік, -дық/-дік, -тық/-тік: құдалық, базарлық, қалыңдық, түстік, бақастық, дұғалық. Мысалы, Қалыңдығы кім екен? (К,Жүмаділов).

-ын: ұрын бару. Мысалы, Абай қалыңдығына ұрын баруға дайындалды (М.Әуезов). -іт: киіт кигізу. -у: ілу сыйлау.

6. Туыстық атаулар жасайтын жұрнақтар

-лық/-лік, -дық/-дік, -тық/-тік: ағалық, жиендік, туыстық, тоқалдық т.б. -дас/-тас: қарындас, бауырлас, туыстас, қандас. Мысалы, Қарындасы Астанада оқиды (газеттен).

7. Тағам атауларын жасайтын жұрнақтар

-дық: тұздық, уыздык, Мысалы, Уыздыққа тоймаған баладай (сөйлеу тілі)

-не: сірне. Мысалы, Сірне жасау әркімнің қолынан келмейді

-шік: ірімшік.

-лақ, -дак/-тақ: балмұздақ, тұздақ, ұнтақ.

-сын: сусын.

8. Дене мүшелері атауларын жасайтын жұрнақтар

тақ: шынтақ.

9. Мезгіл атауларын жасайтын жұрнақ

-лық: апталық, күздік, айлық, жетілік, жыддық, қыстық т.б.

10. Дерексіз мәнді зат атауларын жасайтын жұрнақ

-лық/-лік, -дық/-дік, -тық/-тік: ғұламалық, әзәзілдік, зұлматтық, зәбірлік, кәпірлік, батырлық, кұпиялық, достық, қателік, қастықтық. Мысалы, Адам топ әскерді алдап, өлімге апара алса да, өзіне зұлымдықты қойғыза алмайды (Шәкәрім).

-ым/-ім, -м: қайырым, мейірім, қарым.

-шілік/-шылық: кәріпшілік, мүмкіншілік, бейбітшілік, шүкіршілік, адамшылық, әурешілік. Мысалы, Сондай бейбітшіліктің бәрінде мүлік артқан, керуен тартқан саудагер найман еліне келіп, дастарқан басында әңгіме- дүкен құрып, өздерінің Сарыөзектен кедергісіз өткенін айтады (Шыңғыс Айтматов).

11. Қарым-қатыс атауларын жасайтын жұрнақ -дас/-дес, -тас/-тес, -лас/-лес: замандас, жолдас, отандас, әріптес, күндес, жерлес, мұңдас. Мысалы, Заманымыз бір сыйлы замандасым сенен жасыратын сыр жоқ (С.Мәуленов).

12. Аспаптар атауын жасайтын жұрнақ

-ген: сазген, жетіген. Мысалы, Жетіген көне аспап (газеттен). -ган, -кен: құмған, желкен. Мысалы, Желкенге міндім, көзді жұмдым (Қ. Асанов). -ман: сайман. -пар: шоқпар.

13. Деректі зат атауларын жасайтын жұрнақ

-тық, -тік: істік, желдік, терлік, бұғылық, белдік, жаялық, ауыздық,

мойындық, көздік, оттық, кдзандық, кездік, орындық.

-сіз/-сыз: жеңсіз. Мысалы, Қызыл көйлек, көк барқыт жеңсіз киген

әйел маған таныс көрінеді (С.Мүканов).

-ык/-ік, -ақ, -ек: шырақ, мойнақ.

-ша/-ше: бақша, жүрекше.

-шық/-шік: ойыншық, қапшық, тығыншық. Мысалы, Биғайшаға

көйлек, балаларына киім-кешек, ойыншықтар сатып алды

(С.Жүнісов).

-ілдірік: көзілдірік, кекілдірік.

Лексикалық мағынаны түрлендіретін жұрнақтар

Адамдар арасындағы тұрлі қарым-қатынасқа байланысты туатын сан-алуан мәндегі көңіл-күй, ризалық, үлкенге құрмет, сый, ілтипат білдіру, жақсы көру, кішіні еркелету сияқты адамның ішкі сезімін білдіретін реңк мәнді жұрнақтар зат есім сөздердің өзіне жалғанып, оның лексикалық мағынасын түрлендіреді. Лексикалық мағынаның түрленуі жалпы тіл білімінде де сөзжасамға жатады. Оны орыс тіл білімінде түрлендірілген (модифицированное) сөзжасамдық мағына деп атаған .

Түрлендірілген сөзжасамдық мағына деп лексикалық мағынаның үстіне қосылатын реңкгік мағына аталады. Мысалы, апатай, ағатай сөздерінде апасын, ағасын жақсы көру, оларға ілтипат көрсету мәні бар. Мүнда апа, аға сөздерінің лексикалық мағынасы сақталып, оларға қосымша мағына қосылып, лексикалық мағына түрлендірілді. Зат есімнің бұл мағыналарының белгілі құрамы, ол мағыналарды жасаушы белгілі сөзжасамдық жұрнақтар бар. Оларды А.Ысқақов "Зат есімнің реңк мәнін тудыратын жұрнақтар деп атап, оларды зат есім сөзжасамында берген . Зат есімнің лексикалық мағынасын түрлендіріп, оған түрлі реңк мәнін қосатын жұрнақтар тілде көп емес. А.ЬІскақов бұл жұрнақтардың 13 түрін көрсеткен.

Соңғы зерттеу бойынша зат есім лексикалық мағынасын түрлендіретін, реңк мән қосатын 24 жұрнақ бар. Олар төмендегілер:

1 -еке, -қа, -ке (Жұмеке, Мүке, Сәке);

2 -й (апай, ағай, әкей, шешей)'

3 -тай (ағатай, әкетай, көкетай);

4 -жан (Ардақжан, көкежан);

5 -қан, -ақан (ботақан, қошақан);

6 -қай, -кей (балақай, шешекей)'

7 -шақ, -шек (құлыншақ, інішек);

8 -шық, -шік (қапшық, көлшік);

9 -ша, -ше (кітапша, өгізше);

10 -ш (Құрмаш, Айнаш);

1.1 -сымақ (көлсымақ, таусымақ);

12 -шығаш, -шігеш (байшығаш, ершігеш);

13 -жын, -жін (құнажын, дөнежін);

14 -ес (белес, дөңес); 15) -қа (қырқа);

16) -ат (қырат);

17) -қал (шатқал);

18) -пат (ойпат);

19) -пан (балапан);

20) -анақ (шұқанақ);

21) -қалаң (шатқалаң);

Бұл жұрнақгардың тілде атқаратын қызметтері бірдей емес. Бұлардың ішінде тілде белсенді қызмет атқаратын өнімділері де бар, қызметі тарылған өнімсіздері де бар. Өнімді жұрнақтарға -еке, -қа -ке, -й, -тай, -жан, -шақ, -шек, -шық, -шік, -ш, -сымақ жұрнақтары жатады. Бұлар күнделік өмірде жиі қолданылады, өрісі кең жұрнақтар.

Зат есімнің лексикалық мағынасын түрлендіретін жұрнақтар тілде түрлі реңктік мағынаны білдіреді. Олар: 1) сыйлау, құрметтеу мағынасы, 2) жақсы көру сезімін білдіру, 3) еркелету, 4) кішірейту.

Бұлардың әрқайсысына жеке тоқталайық.

1. Сыйлау, кұрметтеу мәнді жұрнақтар

Сыйлау, қүрметтеу мағынасы тілде белгілі жұрнақтар арқылы беріледі. Қазақ тілінде үлкенді сыйлау, құрметтеу мағынасынын арнайы көрсеткіштер арқылы берілуі тілде қалыптасқаны занды құбылыс деп танылуы керек. Оны халықтың салт-санасы туғызған. Үлкенді сыйлау, құрметтеу дәстүр, салт-санасының бір түрі-халықтың өмірінен кең орын алған салт-сана, дәстүр тілден де өз көрінісін тапқан. Осы салт-сананың, дәстүрдің сақталуы бұл мәндегі жұрнақтардың қазір тілде жиі қолданылуын сақтаған.

1. Сыйлау, құрметтеу мәндегі жұрнақтар -еке, -қа, -ке,

Бұл жұрнақтардың қолданылуында екі түрлі ерекшелік бар: 1) бұл жұрнақтар кісі аттарына жалғанғанда, кісі аттарының бір я бірнеше буыны қысқарады. Осы жұрнақтар казақ тілінде көне замаинан келе жатқан сөз қысқартудың жолымен тікелей байланысты. Мысалы, Жаке (Жамбыл), Асеке (Асқарбек), Сәке (Сағындық), Құреке (Құрманбек), Зәке (Зейнолла) т.б. Әдетте кісі аттарын қысқартып, оған —еке, -қа, -ке жұрнақтарын қосып қолдану жасы үлкен, сыйлы, құрметті адамдарға қатысты. Бірақ кейде жасы кіші адамдарға сый-құрмет көрсету, ілтипат білдіру үшін де қолдану кездесе береді.

2. Тіліміздегі —й жұрнағы да сыйлау, ілтипат, ізет білдіру, үлкен тұту мәнін береді. Бұл жұрнақтың қолданылу аясы тар, ол туыстық мәндегі атауларға ғана жалғанады және олардың бәріне емес, тек аға, апа, әке, шеше, ата, жезде, әпке сөздеріне жалғанады: ағай, апай, шешей, атай, әкей, жездей. Осылардың ішіндегі жиі қолданылатыны ағай, апай сөздері. Бұлар туған ағасы мен туған апасына қолданылмайды. Бұл сөздердің әлеуметтік мәні басқа тілдердегі синьор, ханым сөздерінің мәніне жақын. Олар танитын адамға да, танымайтын, аты-жөнін білмейтін адамға да қолданыла береді. Мысалы, Қүрметті Кенен ағайдың әндерін тыңдауға құмартып келем (С.Мұқанов). — Апай, сізге мен қалай рақмет айтарымды білмей отырмын,-деді Ғани даусы дірілдеп (М.Иманжанов). — Ағай, бұл қай көше? (ауызекі сөзден).

2. Жақсы көру мәнді жұрнақтар

Жақсы көру сезімін білдіру мәнін-тай,-жан жұрнақтары білдіреді. Мысалы, Жеңешетай, ұмытпаспын! Өлсем де ұмытпаспын осы жақсылығыңды! — деп, қоштасты да, кішкене есікті ашып, жай салмақпен басып жүріп кетті (М.Әуезов). -Ой, Абайжан, қарағым, не болды? Біреу тиген бе? — деп, ішінен "әкесі ұрды ма?" деп те ойлап кеп еді (М.Әуезов). Бұл жұрнақтар кісі аттарына, кіші адамға, туыстық атауларға жалғанады: жеңешетай, әкетай, көкетай, әпкетай, ағатай, апатай, Сәулетай, Ғалымтай, Сырымтай, Қасымтай, апажан, ағажан, Сәулежан, Ғалымжан, Сырымжан т.б.

Бұл екі жұрнақ мағыналас, синоним жұрнақтар, олар кісі аттарын жасауда кең орын алған.

3. Еркелету, әрі кішірейту мәнді жұрнақтар

Еркелету әрі кішірейту мәнін білдіретін жұрнақтар: -қан, -ш. Мысалы, Балақан-ау, балақан, сүт пісіріп сен үшін, демалмай жүр әлі апаң (Ғ.Мүсірепов). Боташым менің, құлыным (С.Мұқанов).

Бұл жұрнақтардың қолданылу аясы бірдей емес, -ш жұрнағы өте жиі қолданылады. Ол көбіне, кісі аттарына жалғанады. Кейде туыстық атаулармен қолданылады: көкеш, , анаш, апаш. Бұлар тәуелденген тұлғада қолданылады: көкешім, қалқашым, анашым, апашым. Соңғы анашым менің, апашым менің сияқты тұлғадағы қолданыста сыйлау мәні қосылады.

4. Кемсіну, қомсыну мәнді жұрнақтар

Кемсіну, қомсыну, менсінбеу мәнін білдіретін жұрнақтар . -сымақ, -шығаш, -шігеш, -бай, -ек.

1) -сымақ жұрнағы жанды, жансыз зат есім сөздерге жалғанып оған кемсіну, қомсыну, менсінбеу мәнін қосады. Олар: батырсымақ ,өзенсымақ, таусымақ, ғалымсымақ, келсымақ. Бұл жұрнақ жіңішке сөзге де, жуан сөзге де бір тұлғада жалғанады яғни буын үндестігіне ' бағынбайды. Мысалы, Әрбір жыра, шұканақ, немесе өзенсымақ өңірлермен жол жүрген сайын, сол күдігін айтады (М.Әуезов). Бұл жымда ол ел бүлігі атқамінерді, жеміт болыс, ұлықсымақты сан рет әділ ашумен жазалаған (М.Әуезов).

2) -шығаш, -шігеш жұрнағы да кемсіну мәнін береді. Ол –сымақ жұрнағымен синонимдес. Мысалы, жекелеген байшігештердің арманы - байлыққа жету (С.Мұқанов). Өзін батыр санайтын ершігештер де жоқ емес (С.Мұқанов).

3) -бай жұрнағы кекету, кемсіну мән береді. Мысалы, Бұл үйде жеңіл мінезді бір желпекбайлар тұрады екен деп ойламаңыздар (С.Адамбаев). Сартабан өмірі малмен өткен адам көрінеді, оны жұрт барып тұрған салпақбай деп те атайды (С.Мәуленов).

4) -ек жұрнағы да кемсіну мәнін біддіреді. Мысалы, Жәлелдің артында калған екі жетімекпен бірге шырылдап мен де қала бердім (С.Жүнісов).

Ұрғашы мәнін білдіретін -жын, -жін жұрнағы бар. Ол санаулы сөзге ғана жалғанады: құнажын, дөнежін. Мысалы, Бәубек тай, жабағы, құнажын, дөнежіндердің семізін карастырып жүргенде, Қазанқап көк қасқа биеге нұсқады (Ғ.Мүстафин). Күлаш еңбек еткен ферманың сауын сиырлары "алатау" тұқымдас дөнежін сиырлармен толықтырылды (газеттен). Ал 3 жас 8 айлық дөнежін інгендердің салмағы сақ інгендерден 19 кг. артык тартқан (И.Жұмағүлов). Бұзауын сағынған кұнажындар жіңішке даусымен мөңіреп, мен келе жатырмын деп хабар беріп қойды (Б.Соқпақбаев).

Кішірейту мәнінде тілде қолданылатын жұрнақтар бірсыпыра-Олар: -шық, -шік, -қал, -ша, -ше, -шақ, -шек, -ес, -қа, -пан, -анақ, -паң, -қалаң. Бұл мәндегі жұрнақтардың көп болу себебі бар, олар адаммен байланысты да, үй жануарларымен байланысты да, басқа жансыз заттармен байланысты да қолданылады яғни олардың қолданылу аясы кең.

1) -шық, -шік жұрнағы жанды, жансыз зат атауларына жалғанып, ол заттың атауына кішірйту мәнін қосады. Олар: үйшік> қалашық, төбешік, көлшік, кіршік, адыршық, қапшық, қылшық, ойыншық, тығыншық, дорбашық, талшық, түйіршік, боташық, шиыршық т.б. заттың атын жасаған ірімшік, ойыншық сөздеріндегі -шық, -шік жұрнағының да түп негізі осы жұрнақпен бір болуы мүмкін.

Кішірейту мәніндегі -шық, -шік жұрнағының тілдегі колданысы аз емес, бірсыпыра. Мысалы, Бүлдырап, бүлт ішінен беріп елес, Адыршық арал сынды белес-белес (А.Тоқмағамбетов).Өзім өсірген текешігім өз басыма секірді (мәтел).

2) -шақ, -шек жұрнағы жанды, жансыз зат атауларына жалғанып, оларға кішілік мән қосады: інішек, құлыншақ, жұтқыншақ, тоқтышақ, бөктеріншек, салпыншақ т.б. Мысалы, Танакөз қанжығасына қаранып, бөктеріншегін түгелдей береді (Ғ.Мүстафин), - Інішек, жол көрсетіп жіберші (С.Мүқанов).

Келіншек, шынашақ сөздерінің құрамындағы —шақ, -шек жұрнағы осы кішірейту мәндегі жұрнақпен төркіндес деуге болады.

3) -ша, -ше жұрнағы жансыз зат атауларына жалғанып, оларға кішілік мән қосады. Кейде жекелеген жанды зат атауларына жалғанып, оларға да кішілік мән қосуы кездеседі. Олардан кітапша, сандықша, көрпеше, қобдиша, өзенше, тұмсықша, өгізше сөздерін атауға болады.

Сын есімдердегі ұзынша, сұрша, бозша, көкше сөздердегі — ша, -ше жұрнағы мен зат есім жұрнағының арасында байланыс бары байқалады. Олардың мағынасы жақын. Сын есімдегі —ша, -ше жұрнағы да түстің бәсендігін, солғындығын яғни аздығын білдіреді. Сондықтан олар төркіндес болуы ықтимал.

1) -пан жұрнағы зат есімге қосылып, оған кішілік мән береді. Ол кіші мәнді бала сөзіне жалғанып, кұстың баласының атын жасаған. Ол - балапан. Бұл өнімсіз жұрнақ.

2) -ес жұрнағы жансыз зат атауларына жалғанып, оған кішірейту мән береді. Өнімсіз жұрнақ. Белес, дөңес сөздерінде ғана кездеседі. 3) -қа жұрнағы да кішірейту мән береді, өнімсіз жүрнақ.

4)-анақ жұрнағы зат атауына жалғанып, оған кішірейту мәнін береді. 5) -паң жұрнағы да кішірейту мағынасын береді, өте өнімсіз. 6) -пат жұрнағы кішірейту мән береді. Ол -пат жұрнағымен мағыналас. Мысалы, Олар ойпатта жылтыраған көп отты көрді (І.Есенберлин). Қазанкөл - тау үстіндегі ойпат, кәдімгі қазанға ұқсаған шұқыр (Б.Нүржекеев).

7) -қалаң жұрнағы да кішірейту мән береді, өнімсіз жұрнақ. Мысалы, Еркіндігі көп пе, әуре-сарсаң өкініші көп пе, оны болжар жай жоқ, әйтеуір бір шатқалаңы көп жолға түскендей, жүрегім орныға алмайды (Ғ.Мүсірепов). Таудың шатқалаңына кезіктік (С.Мұқанов).

8) -қал жұрнағы да кішілік мәндегі өнімсіз жұрнақтарға жатады. Мысалы, Қысаң шатқалдан бұлқына шыққан асау өзен ұрымтал жерге жете бергенде, солтүстік батысқа қарай тартты (С.Омаров). Жиырма шақты адам шатқал ішімен жылжып келеміз (З.Иманбаев).

Кішірейту мәндегі өнімсіз жұрнақтар көбіне жалғыз-жарым сөзде сақталған, қолданылу аясы өте тар.

Етістіктен зат атауын жасайтын жұрнақгар

Синтетикалық тәсіл арқылы жасалатын туынды түбір атауларға етістік те негіз сөз болады, ондай туынды түбір атаулар етістік негізді туынды түбір деп аталады. Тілімізде етістік негізді туынды түбір атаулар көп. Зат есім сөзжасамының бұл өнімді жолы болып саналады, өйткені тілде етістіктен зат атауларын жасайтын жұрнақтар көп және олар түрлі мағыналы зат атауларын жасайды. Олардың негізгілері төмендегідей:

-мал: саумал

-ма. -ме: жарма, салма, кеспе, сүзбе

-дақ: қуырдақ

-маш, -меш: қуырмаш, көмбеш

-м: жем

-іт: іркіт

-мақ кұймақ

-қы: ашытқы, ұйытқы, іріткі

-мық: быламық

-пақ: қойыртпақ

-ғы, -гі: бұрғы, шапқы, шалғы, сүргі

-ақ, -ық, -ік: орақ, қармақ, қайрақ, күрек

-у: көсеу, қашау

-ма,-ме: шалма

-кіш: кескіш

-нда: бұранда

-уыш, -уіш: керуіш, тырнауыш

-уік: тістеуік

-кыш, қаш: қысқыш, түтқыш

-уыр: шымшуыр

3. Табиғат, мезгілге байланысты атау жасайтын жұрнақтар

-й: қурай

-а: жыра

-шы, -ші: тамшы

-н: боран, толқын, ағын, құйын, жауын

-сын, -сін: күресін, борасын

-па: оппа, ықтырма

-қақ: қатқақ

-гі: тебінгі

-ыс: батыс, шығыс, жаратылыс, өріс

-мық: қыламық

-у: қылау.

-ашақ, -ешек: болашақ, келешек

4. Дене мүшелері атауын жасайтын жұрнақтар

-шақ, -шек: емшек, құйымшақ -ін: пішін

-пір: кеспір.

-ақ, -ек: тырнақ, білек, жүрек

-дақ: қидақ. Мысалы, Матаның ұсақ қидақтарынан көрпеше жасайды (Диалект).

-ым, -ім: киім, өнім, тізім, соғым, күзем

-н: қорған

-л: қамал

-уіш: желпуіш, түйреуіш, өлшеуіш

-у: тұсау, тіреу, құрсау, қадау

-ма, -ме: түйме, қаптырма, кездеме, керме, тартпа, қойма

-мақ, -мек: сырмақ, шақпақ, суыртпақ, піспек

-кек, -гек: ескек, кескек.

-қы, -кі: сыпыртқы, бөктергі, кергі, қондырғы

-к, -қ: төсек, ұлтарақ, таяқ, тамызық

-ынды, інді: жуынды, шайынды, үйінді

-ғыш, -гіш: отырғыш, қыздырғыш, өшіргіш, кескіш, ескерткіш, басқыш, желдеткіш, тыңайтқыш

-дық, -дік: кажығандық, түңілгендік, еріккендік, алжығандык, білместік, зорлық

-малық, -палық: ауырмалық, ауыртпалық

-мшы: алдамшы, жолдамшы

-ық, -ік: қызық, бұзық, пысық, білік, бұйрық

-ыш, -іш: қуаныш, күйініш, сүйініш, сағыныш, аяныш, алданыш

-ыс, -іс: қарғыс, алғыс, таныс, өзгеріс, ілініс

-мақ, -мек: қыспақ, салмақ, жұмбақ

-мыс: тұрмыс, болмыс, жазмыш

-ман: алдарман, өлермен.

-жал: болжал

-мал: жорамал

-асы, -есі: шығасы, кіресі, аласы, бересі, тиесі

-ын, -ін: мақтан, шығын, жасырын

-ма, -ме: шойрылма (радикулит), баспа (ангина) -кақ: тырысқақ.

-ме: терме, қайырма, желдірме -ер: серпер

-пақ: аударыспақ

-ыс, -іс: сайыс, күрес, айқас, жарыс

-ушы: жаттықтырушы

Жоғарыда келтіріген жүрнақтардың біразы түрлі ғылым саласында термин сөздер жасаған.

-уыш, -уіш: бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш, еліктеуіш

-ша: қосымша

-у: жалғау

-нды: құранды (жұрнақ), туынды

-тік: көптік, септік, жалғаулық, септеулік, демеулік

-ік: ілік

-ыс: барыс, табыс, шығыс, жатыс, көмектес (септік), тіркес, құрмалас, салалас

-ын: буын

-м: сөйлем

-ма: қыстырма, қосарлама (қос сөз), қайталама

-мал: тасымал

-ды, -ді: өнімді, асырмалы, күшейтпелі, салыстырмалы

-сіз: өнімсіз т.б.

Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған заттық атаулар күрделі атаулар деп аталады. Көне замандардан қазірге дейін қолданылып келе жатқан аналитикалық тәсіл тілдің сөздік қорының күрделі атаулары арқылы баюына орасан қызмет еткен. Сондықтан тілімізде күрделі атаулар құрамы, мағынасы жағынан алуан түрлі. Құрамына қарай күрделі зат есім сөздерді 4-ке бөлу қалыптасқан: біріккен, кіріккен сөздер, тіркескен күрделі сөздер, қос сөздер, қысқарған сөздер. Мағынасы жағынан олардың әрқайсысы іштей бірнеше топ құрайды.

Ал бір сыңары ғана дыбыстық өзгеріске түскен кіріккен зат есім сөздердің сыңарларын ажырату онша қиын емес. Мысалы, көгал, қолғап, құлагер, жарғанат, бегзат, жегжат, қайната т.б.

А.Ысқаков кіріккен сөздерге мынадай анықтама берген_: "Кіріккен сөз деп компоненттерінің я біреуі, я екеуі де бірдей әуелі өз мағыналарынан айрылып (делексикаланып), тұтасымен тұрып басқа бір жалпы мағына білдіретін және, сонымен бірге, сол компоненттеріне фонетикалық (дыбыстары, екпіндері) жағынан әр килы өзгерістерге ұшырап, бір-бірімен белгілі дәрежеде әрі үндесіп, әрі ықшамдалып құралған күрделі сөзді айтамыз". Осы кіріккен сөзге берілген жалпы анықтама кіріккен зат есім сөздерге тікелей қатысты.

Біріккен атаулар деп сыңарлары дыбыстық жағынан өзгеріссіз қалыпта тұрып, мағына тұтастығына көшкен сөздер аталады. Мысалы, азатжол, айбалта, айнакөз, әнтаспа, балабақша, балқаймақ, бозкөде, жемазық, жолбасшы, қарасөз, мүшелтой, өткел, пікірталас, шұбаршөп т.б.

Мағына жағынан біріккен атаулар әртүрлі:

1) Өсімдік атаулары: абжауқын, адамтамыр, адамшөп, айбалдырған, айгүл, ақбасшөп, бозшалғын, боркөз, даратүйнек т.б. Қасым Балқия Қасымқызының "Күрделі зат есімдер сөздігінде" 1400 біріккен өсімдік атаулары берілген.

2)Жан-жануар, жөндік атаулары: абжылан, ағашжегі, айбалық, айырқұйрық, айырмүйіз, ақалтеке, ақбалық, ақбауыр, ақбөкен, ақкекіре, ақкөз, аққаптал, аққарқара, аққоян, ақкұйрық, ақкұлақ, ақмарал т.б. Мұндай күрделі атаулар аталған сөздікте үш жүздей.

3) Көне атаулар: арайна, алдаспан, алтыбасар, арқармүйіз, асатаяқ, аттеріс, атшабар, ашамай, әбілхаят, безаяқ, бетқағаз, бауыркөппе, бойтұмар т.б. Көне, этнографиялық атаулар сөздікте жүз елу шамалы.

4) туыстық атаулар: ағайын, ақсақал, жамағайын, қайнаға, қайны, қайынбике, қайынене, қайынжұрт, қайынсіңлі, шөпшек т.б.

5) ауру атаулары: айкезбе, айырбақай, ақауыз, ақбайпақ, ақбас, аққаптал, аққатпа, аққұрт, ақтаңдақ, ақтопалаң, ақшелек, ақшешек, алабауыр, алагүлік, ашбаспақ, бақайқұрт т.б.

6) ойын атаулары: айгөлек, ақсүйек, алакүшік, алтыбақан, алтыбасар, алтынсақа, көжекжарыс, қазандоп, қарабие, карақұлақ, қаралақ, қолтұзақ, күжтеке т.б.

Тіркескен күрделі зат атаулары. Тіркескен күрделі зат атаулары деп екі не одан да көп сыңарлардан құралып, бір лексикалық мағына беретін, бір лексема қызметін атқаратын сөздер аталады. Біріккен сөздер бірге жазылса, тіркесті күрделі зат атауларының ішкі сыңарлары бөлек жазылады. Мысалы, азу тіс, ақ түйіршік, бас бармақ, жақ сүйек, желке тамыр, кәрі жілік, мүшел жас т.б.

Тіркескен күрделі зат атаулары көне кезеңдерден бастап қолданылып, қазір де сөздік қорды толықтырып келе жатыр. Аға буын, ай мүйіз, ақ бата, ақ жол, ақ тұйғын, бесік бау, ер бала, жабағы жүн, жеті қазына, жеті нан, күшік күйеу, кіндік бала сияқты тіркесті күрделі зат атаулары тілде қашаннан қолданылып келе жатса, сәулет өнері, шағын несие, азат жол, ақ түйіршік (термин), баж салығы, ғарыш айлағы (космодром), жат жазу, жол қағаз (путевка), қабылдау бөлмесі, оқу бөлімі, іс қағазы, іс бөлме сияқты тіркес-күрделі зат атаулары кейін қосылған сөздер.

Тілімізде тіркескен күрделі зат атаулары да үлкен орын алады.

Қосарланған күрделі атаулар. Күрделі зат атауларының қомақты тобы - қос сөздер. Күрделі сөзжасамының бір түріне жататын қосақтау тәсілі арқылы жасалған күрделі зат атауларының бір түрі қос сөздер деп аталады. Олар тілден кең орын алады. Олар -тілден көне замандардан бастау алған өте белсенді сөздер. Қос сөздерге жататын күрделі атаулар тілдің сөздік қорын үнемі толықтырып келеді. Аға-жеңге, ағайын-туған, ағайын-жекжат, ата-тек, әке-шеше, әке-баба, жетім-жесір, аға-іні сияқты туыстық атаулар; ас-дәм, ас-су, дәм-түз, қазы-қарта, құрт-май, өкпе-бауыр сияқты тамақ атаулары; ақыл-ес, ақыл-ой, ақыл-сана, арман-үміт, ар-үждан, ар-үят, атақ-даңк, ашу-кек, ашу-зіл сияқты дерексіз зат атаулары, т.б. толып жатқан өмірдегі түрлі заттық ұғымдарды, қос сөздер білдіре береді. Қосақтау тәсілі арқылы соңғы кезде де бірсыпыра жаңа ұғымдарға атаулар жасалды: косметолог-дәрігер, мектеп-гимназия, мектеп-лицей, модельер-пішуші, суретші-модельер, эксперт-кеңесші, эксперт-маман, эксперт-сарапшы, экспресс-ақпарат т.б.

Қысқарған атаулар. Қысқарған аталымдардың тілде белгілі орны бар. Қысқарған аталымдар қазақ тілінде үлкен екі топқа бөлінеді:

1) кісі аттарының қысқартылуы

2) мекеме, ұйым т.б. атауларының қысқартылуы

Кісі аттарын қысқарту қазақ тілінде ертеден қолданылып келе жатыр. Ол сөйлеу тілінен бастау алып, жазба тілде де орнықты. Көркем шығармада ол жиі қолданылады. Мысалы, Рақмет Әбдеке (Әбдуәли) үйі жағынан келіп кет деген хат алып еді, сізбен бірге тез жүріп кетсе, жолы болады (Х.Есенжанов). Мұндай қысқартуды кез келген шығармадан кездестіруге болады.