Лекциялар курсы Редакциясын басқарған тарих ғылымдарының докторы, профессор Қ. С. Қаражан Алматы 2009
жүктеу/скачать 1.99 Mb. Pdf көрінісі
|
| Керейлер (Керейттер). Керейлер туралы жазба деректердегі ең
ерте мəліметтер Х ғасырдың бас кезіне жатады. Керейлер конфедера- циясының этникалық құрамы біртекті болмаған. Олар түрік тілді жəне моңғол тілді жұрттан құралады. Керейлердің батысында — наймандар, солтүстігінде — меркіттер, шығысында — татарлар, оңтүстігінде — таңғұттар тұрады. Керей тайпаларының екі ордасы болған, солтүстік ордасы Орхон өзені бойындағы Қатынбалық қаласында, ал оңтүстік ордасы Ху- анхе өзені бұрылысының теріскейінде тұрған. 1007 жылы керейт- тер наймандармен бірге христиан дінінің несториандық тармағын қабылдайды. Керейттер белгілі дəрежеде ұйғыр мəдениетінің ықпалында болған. ХІІ ғасырдың 50-жылдарында керейлердің Қытаймен арадағы қатынасы шиеленісті. Қытайларға қарсы керейлердің күресін бастаған Маргуз хан тұтқынға түсіп, азаптап өлтірілді. Одан кейін елді Худжар Бұйрық хан биледі. 1171 жылы хан тағы оның баласы Тоғырылға көшті. Тоғырыл хан тұсында Керейлер ұлысы солтүстікте — Селенганың жоғарғы бойынан, оңтүстікте — Хуан- хеге дейінгі; Батыста — Хангай тауынан, Шығыста Халкин Голге дейінгі жерлерді жайлаған. Керейлер найман, қаңлы, ұйғыр, меркіт, моңғол, қарақытай, таңғұттармен тығыз саяси жəне этникалық- мəдени байланыс жасап тұрған. Тоғырыл ханның бай жиһазды сарайында дала тайпаларының болашақ билеушілері — Темучин (Шыңғыс хан) мен Жамуха — тəрбие алып, саяси жəне елшілік өмірден хабардар болған. Керей билеушісі Тоғырыл хан сарай қызметіне қаңлы ақсүйектерінің өкілдерін кеңінен тартқан. 1180 жылдары Тоғырыл Темучинге қолдау көрсетіп, 1183 жылы керейлер мен моңғолдар Қытаймен одақтаса от- ырып, татар əскерін талқандады, сол үшін Тоғырыл хан Қытайдың Ван титулын иеленді. Бұл егеменді құқығы ресми мойындалған пат- ша дегенді білдіреді. Сондықтан Тоғырылды тарихта Ван хан деп те атайды. 1203 жылы керейлер мен бұрынғы одақтасы моңғолдар арасында соғыс өрті бұрқ ете түсіп, ол керейлердің жеңілісімен аяқталды. Тоғырыл мен оның ұлы Сангум қаза тапты. Керейлердің бір бөлігі қолбасшы Қайранбайдың бастауымен Солтүстік-Батысқа, яғни Ертіс өзенінің орта ағысына қарай қашты. Ал басым бөлігі Моңғол мемлекетінің құрамына енді. Жалпы алғанда, моңғол шапқыншылығы Орталық Азияның этникалық процесіне үлкен əсер етті, соның салдарынан көшпелі халық орасан зор аймаққа көшіп-қонды. Моңғолдардан жеңілген наймандар мен керейлер біртіндеп қалыптасып келе жатқан түркі халықтарына, оның ішінде қазақ халқына араласып кетті. Наймандардың қазақтар құрамындағы үлесі едəуір еді. Моңғол дəуірінде олардың басым бөлігі Сырдарияға, яғни қазақтың кең да- ласына көшті, сөйтіп қазақ этносының қалыптасуында белсенді рөл атқарды. Ал керейлердің бір бөлігі батысқа, Еділ бойына ұмтылды, онда олар өздерінің керей этнонимін сақтап қалды, кейін осы атау- мен олар өзбектер мен қырғыздар құрамына енсе, аз бөлігі қазақтар құрамына кірді. Олардың (керейлердің) көпшілігі Солтүстік Қазақстанда қалып, Орта жүз қазақтарына Керей (Қара — Керей, Абақ — Керей) атауымен енді, сөйтіп бұрынғы “Кереит” деген этно- ним атауындағы “т” жалғауы алынып қалды. Керейлер мен наймандар əлеуметтік-саяси дамудың бір деңгейінде тұрған. Олар дербес мемлекеттік құрылым — ұлыстар болып ұйымдасып, ал ұлыстар болса, хандар əулеті бастаған бүкіл этносты біріктіріп, рулық-тайпалық институт атаулының бəрінен де жоғары тұрған. Əрбір ұлыстың өз аумағы болған. Оның шекарасының ең маңызды жерлері күзетке алынып отырған. Ұлыстарда хан қосының басқару орындары, əскері мен жасауылы бар басқару аппараты жұмыс істеген. Сонымен туысқан тайпалардың əлеуметтік жіктелуі мен бірігуі ерте феодалдық мемлекеттердің, яғни Керейлер мен Наймандар ұлысының құрылуымен аяқталады. |