Лекциялар тезистері лекция сағаттары 15 Құрастырған: Сейткулова Ж. М. Тараз 2020
жүктеу/скачать 386.9 Kb.
|
| 2. Диффузионизм.
Диффузиянизм- физикадан алынған ұғым, араласу, сіңу, бірігу деген мағына білдіреді. Негізін қалаған Фридрих Рацель лепциг университетінің профессоры, еңбегі «антропогеография». Адамның жер бетіне таралуын қарастырады. Мәдениет дамуының жалпы көрінісін географиялық жағдайда зерттеуге тырысады. «Халықтар, тілдер, рассолар жоғалады, пайда болады». Этнографияны зерттегенде заттар рөл ойнайды. Әшекей, киім, есірткі бір халықтан екінші халыққа ауысып отырады. Ат әбзелдері, металл өз иелерімен бірге жүреді. Тарихи географиялық бағыт-Скандинавия елдерінде тарады, мәденет таралуын зерттейді. Мәдени шеңберлер мектебі. Алғашқы қоғам тарихын ғаламдық негізде қалпына келтіруге тырысты. Фриц Глебнер неміс этнологы ХІХғ. аяғы ХХғ. Бірінші жартысына дейін өмір сүрді. Этнология «Мәдениет шеңберлері» еңбегі бар. Вена өкілі, католик пастері Вильгелм Шмидт. Гребнердің идеясын жалғастырушы. Еңбегі «құдай идеясының шығуы». Ғылыми әдіс көмегімен биологиялық дәстүр бойынша моногамияның ежелден келе жатқаның, әке құқығының және тек бір құдайға сенушіліктің анық ақиқат екендігін айқындай түсті. Геолиталық мектеп. Бүкіл мәдениеттің шығуын Ежелгі Мысырмен байланыстырады. Негізін қалаушы дәрігер-невропотолог Уильям Риверс ағылшын диффузионизмінің өкілі болып табылады. Еңбегі: «Меланезия қоғамының тарихы». Эволюциялизммен диффузионизмнің ортасын қарастырды. Эллиот-Смит мәйітті мумиялау, күнге, отқа, жыланға табыну, пұтарды жасау, тоқыма кәсібі, сүндетке отырғызу, құлақты тесу және созу салты. 3. Функционализм. Функциянализм ілімі: Англиядағы әлеуметтану мектебінің идеялық жалғасы және оның принциптерінің дамуы. Бронислав Малиновский ХІХғ аяғы ХХғ бірінші жартысы. Еңбегі: «Тынық мұхитының батыс бөліктерінің аргонафтары» «Тағылық қоғамдағы қылмыспен әдет- ғұрып» «Мәдениет теориясы» 4.Қазіргі этнология . Француз әлеуметтану мектебі. Бұл ағымның ірі өкілі және негізін қалаушы-философ, педагок, әлеуметтанушы Эмиль Дюркгейм 1858-1917 жж өмір сүрді. Қоғамның аһуалын, жалпы адамзаттық қоғамды емес, нақты адамзат бірлестігін зерттейді. Олардың әрқайсын дербес, басқа тәуелсіз бірлік ретінде қарастырды. Дюркгейм «жеке қоғамдар» үлгілерін жасауда оның негізін алғашқы орда, ру тәрізді ең қарапайым қоғамды алды. Американдық мектеп. ХІХғ. аяғы АҚШ-та эволюционистік бағыттан басқа тарихи этнологияның «Американдық мектебі» деп аталған Франс Боас негізін құрған мектеп пайда болды. Ғылыми жұмыспен қатар қоғамдық істермен де айналысты, отаршылдық, нацизм, алалаушылыққа қарсы шықты. Ғылымның жалпы міндеті әлеуметтік өмір құбылыстарының барлық жиынтығын (тіл, әдет-ғұрыптар, көші-қон, физикалық белгілер) зерттеу болып табылады және бұл зерттеу жалпы алғанда тек өркениетті ұлттардың ғана емес, барлық адамзат баласы тарихының мұз дәуірінен бастап, қазіргі уақытқа дейінгі бүкіл кезеңдерін, яғни «адамзаттың тарихын» жасап шығу. Бұл үшін әрбір жеке халықтың тарихын оның ұлттық ерекшеліктерімен қоса алып зерттеу қажет. Релиятивизм- барлық моральдық белгілердің салыстырмалы екенің және барлық халықтың мәдениетін салыстыруға келмейді. 5. Ресей этнологиясының дамуы. ХІХ ғасырдың 40 жылдары К.М. Бэр, Н.И. Надеждин, К.Д. Кавелин деген орыс ғалымдары этнография ғылымынң негізін қалады. Бұлар Орыс география қоғамыны этнография бөлімінің мүшелері еді. Орыс география қоғамыны құрылтайшысы Н.И. Надеждин (1804-1856), ол 1848 жылдан этнография бөлімінің басқарды. Ол орыс халқының этнографиясын зерттуді мәселе етіп көтереді. Этнографияның алдына міндеттер қойып, негізгі үш бағытын тілін, физикалық этнографиясын және психикалық этнографиясын қояды. Этнография және этнология ғылымының қалыптасуы мен дамуына академик Д.Н. Анучин 1843-1923 жж. Өз үлесін қосты. Ол Мәскеу университетінде антропология кафедрасын құрып, басқарады. Сонымен қатар Этнология курсынан лекция оқыды. Н.Н. Миклухо-Маклай 1846-1888 жж. Ол Оңтүстік-Шығыс Азия, Австралия және мұхит аралдарының жергілікті халықтарын зерттеді. Орыс этнография ғылымына ағалы-қарындасты Н.Н. Харузин және В.Н. Харузин өз үлестерін қосты. Н.Н. Харузин Мәскеу және Лазерев институттарында этнография курсынан сабақ берді. Фин, түрік, монғол халықтарына арналды. Қайтыс болғаннан кейін Этнография деген жалпы атаумен жарыққа шықты. В.Н. Харузин діни сенім және фольклор мен айналысты. Мәскеу археология институтында этнографи курсынан сабақ берді. №3. Лекция тақырыбы:. Этнос және этникалық топтар туралы түсінік. Олардың формалары мен иерархиясы. 1. «Этнос» және «этникалық» топтар мағынасының ұғымы. 2. Примордиализм 3. Инструментализм. 4. Конструктивизм 5. Ресей этнологиясындағы этнос теориясы. Жер шарын мекендеген бүкіл адамзатты ғылыми жалпы тілде – халықтар немесе әлем халықтары деп атаса,ал этнология саласының теориялық жүйесіндегі ұғымдық-терминологияда этностар дейді. «Этнос» термині этнографиялық зерттеулерде ертеректен белгілі болғанымен,арнайы ғылыми ұғым ретінде қоғамда қолданысқа енгені ХХ ғасырдың соңғы онжылдығы. Қазіргі кезеңде этнологияда бұл ұғым «этникалық қауымдастық»терминімен қосарлана жүреді.ХХ ғасырдың 60-90 жылдарында әлемде бұл мәселе төңірегінде көптеген ғылыми зерттеулер жазылды.Солардың нәтижесімен саясаттану, мәдениеттану, тарих, этнология т.б. әлеуметтік –гуманитарлық ғылымдарда «этнос», «этникалық топ» терминдері категориялық аппараттар ретінде енгізілді.Соныменен, бүгінде қолданылып жүрген этникалық терминологияның негізі ежелгі гректердің «этнос» сөзінен шыққан. Этнос терминінің ежелгі гректерде бірнеше мағыналы синонимдері болған. Олар- тайпа, ру, табын, адамдар, топ, шетелдік тайпалар. Архаикалық кезеңдерде бұл сөз «топ, үйір» мағынасында қолданылды. Б.д.д. ҮІ-Ү ғасырларда этнос грек емес өзге тайпалар мағынасында айтылды. Осы нұсқамен ол рим мәдениетімен латын тіліне де енеді. Латындану барысында «этнос» ұғымына «этникалық» (ethnicos) жалғауы қосылып, інжіл мәтіндерінде «христиан еместер» мағынасына ауысты. ХҮІІІ ғасырлардың соңына дейін «этнос» ұғымын айтуға тыйым салынды. Ал, ХІХ ғасырда ғалымдар оны ғылыми әдебиеттерде «халық» мағынасында қолданды.Неміс этнологы Адольф Бастиан «халықтың» және «этникалық» ұғымдардың синоним екендігін дәлелдеп, «этникалық топқа» мәдени-тарихи тегі ортақ халықтар жүйесін жатқызатындығын айтты.Этнос теориясын талдауды Ресей этнологиясында ХХ ғасырдың 20-шы жылдарында дамытқан этнограф, Қиыр Шығыс университетінің оқытушысы С.М. Широкогоров (1887-1939) болды. Ол этнос - адамзаттың тіршілік ету және даму формасы дейді. Оның пікірінше «этнос- бір тілдік жікте сөйлейтін, табиғи-тарихи жақындығы бар туыстас, материалдық және рухани мәдениеттері бір адамдар қауымдастығы».1940-50 жылдары көп томдық «Әлем халықтары» атты кітаптың шығуына байланысты КСРО-да этнография ғылымында этнос ұғымына, оның шығу тегіне, ерекшеліктеріне орай ғылыми тұрғыда арнайы зерттеулердің шығуына мұрындық болды. Ал, ХХ ғасырдың 60-шы жылдарында этнос мәселесі ғылымда кең тұрғыда талқылана бастады.Сол кезеңдерден бастап, «этнос», «этникалық топ» терминдерін ғылыми әдебиеттерге енгізіп, осы жүйеде зерттеулер жасаған Ресей ғалымдары – Л.Н.Гумилев, М.Н. Левин, Ю.В. Бромлей, Р.Ф. Итс, С.А.Токарев,Н.Н. Чебоксаров, С.И. Брук т.б. болды. (Бромлей Ю. В. Этнос теориясының очерктері. М., 1983. Шнирельман В. А. Шет ел этнографиясындағы тап шыққанға дейінгі жөне ерте таптық этностың проблемасы (Этнос в доклассовом и раннеклассовом обществе). М., 1982. Токарев С. А. Проблема типов этнических общностей // Вопросы философии. 1964. №11. Чебоксаров Н. Н. Проблемы типологии этнических общностей в трудах советских ученых // Советская этнография. 1967. № 4. Гумилев Л. Н. Этногенез и биосфера Земли. М., 1993. 1970 жылы КСРО ҒА Хабаршысында жарық көрген «Этнос және этноәлеуметтік организм» мақаласында Ю.В. Бромлей этнос ұғымының тар және кең мағынасын ажырату үшін «этникос» және «этноәлеуметтік организм» деген терминдер енгізді. Ғылыми терминдерде адамдардың шағын жиынтықтарын «этносити» деп атауда кең тараған. Соныменен этнос дегеніміз - белгілі аумақта тарихи қалыптасқан, тілінде. мөдениетінде, психикасында, сана-сезімінде тұрақты ерекшеліктері бар адамдар жиынтығы. Адамзаттың тарихи даму сатыларында этнос белгілі кезеңдерде дамиды. Қазіргі кезеңдегі ұлт генезисіне тоқталар болсақ; 1). Тайпа мен тайпалар одағы - алғашқы қауымдық құрылыста 2). Ұлыс, қауымдастық- құл иеленушілік, феодалдық құрылымда 3). Ұлт- буржуазиялық құрылымда дамиды. Ұлт белгілерінің алғышарттары тайпа ішінде пайда болып, одан әрі дамиды. Енді олардың әрқайсысы әлеуметтік –этникалық белгілеріне қарай құрылымдарға бөлінеді. Ұлыс-тұрғылықты жеріне тәуелсіз, жалпы этникалық белгілерге ие адамдар қауымы. Этникалық топ- бір-бірімен әлсіз байланысқан аз санды қауым, әдетте бірнеше мың немесе жүз адам болады.Бірлестік негізінде этникалық белгілер . Ұлттық топ- сол елдің (аумақтың) тұрғылықты емес, ұлттық, ұлыстың аз санды бөлігі. Этнографиялық топ- ұлт немесе ұлыстың бөлектеніп кетке,бірақ өз ілін, мәдениетін, тұрмыс- салтын сақтап отырған бөлеі. Қауымдастық – айқындалған қоғамдық, экономикалық байланыстары бар, ортақ тілі, аумағы, мәдениеті, сана сезімі, психологиясы (бұл белгілер ұлтпен салыстырғанда жеткіліксіз деңгейде дамыған) бар, тұрақты, аз санды қауым. Ұлт- әлеуметтік –этникалық қауымның жоғарғы формасы. Экономикалық өмірінің , тілінің аумағының ,мәдениетінің , сана-сезімінің тұрмыс- салтының өзіне тән айрықша ерекшеліктерімен мінезделеді. Тарихи дамудың негізімен олар түрлі деңгейде араласып этнос құрылымын құрады. 1). Микроэтнос, микроэтностар бірліктері немесе этникалық топтан қалған бірнеше отбасы құрамы. 2). Макроэтнос немесе субэтнос, өз ұлттық ерекшеліктерін араласқан этникалық топпен жоғалтқан, тек түпкі мәдениетінің кішкене элементін сақтаған топтар. Оған мысал, қазақ халқына сіңіп кеткен қожалар, солтүстік Америкадағы неглер, казактар 3). Метаэтникалық қауымдастық немесе суперэтнос, бұларға мысал ислам әлемі, европалық қауымдастық, яғни бірнеше этникалық топтардың өз ерекшеліктерін сақтай отырып, бір дінді ұстануы (метаконфессия), не болмаса бір шаруашылықтың түрімен айналысуы (метахозяйство), бір тілді ортақ қарым-қатынас тіл ретінде қолдануы (металингвистика). Келесі мысал ортақ славян аты –метаэтникалық қауым; дон, жайық казактары-субэтнос; жалпы орыс атауы- негізгі этникалық қауым. Осы кез келген этнос (тайпа, жұрт, халық, ұлт т.б.) өзінің атын біледі. Атсыз, атаусыз этнос жоқ және болған емес. Бұл атау ғылым тілінде этноним (халықтар атауының жиынтығы) термині арқылы белгіленеді.Этнонимдердің пайда болу мәселесіне келсек, біз ең алдымен "этнонимдер" және "экзоэтнонимдер" терминдерін қарастырамыз.Біріншілері, әдетте, әжептәуір тұрақты, екіншілері, әр уақытта өзгеріп тұруы мүмкін.Мысалы: "дойч" эндоэтнонимі; экзоэтнонимдер: орысша -"немцы", французша — "алеман", ағылшынша — "джемен", италь-янша — "тедеско", финше — "саксачяйнен", сербше — "шваб".Сөйлеу тілінде саяси немесе әкімшілік құрылымында тұратын адамдарды атау үшін атаудың басқа түрі - "полигонимдер" қолданылады. Мысалы, Бельгия халқы — "бельгийліктер", француз халқы - "француздар" (гаскондықтар, бреттер...) деп аталады.Кейде топтың атауы өздері тұратын аумақтарға сәйкес туындайды. Бұл жағдайда ол топоним болады. Мысалы: оңтүстіктер, солтүстік қазақстандықтар, семейліктер, жамбылдыктар, еділдіктер, оралдықтар, шығыс еуропалықтар, сомалиліктер (мемлекет емес, жарты арал турғындары, этнос өкіліне жатпайды).Этнонимдер, полигонимдер, топонимдер өздерінің тұрақтылығымен ерекшеленеді. Мемлекет тұрғындары (азаматтары) одан сырт жерде өмір сүргенде, әдетте, өз полигонимін сақтамайды, екінші ұрпағында азаматтық мұрагерлік болмайды. Топонимдер де осындай: Сібірден көшіп келген орыс сібірліктердің балалары орыс деп аталады. Полигонимнің этнонимге және этнонимнің полигонимге айналатыны да болады. Сонымен, этнонимнің ерекше белгісі — тұрақтылығы. Ал бұл тұрақтылық бір топ адамдардың белгілі тарихи даму жолын өтіп, белгілі бір атауға ие болғанын, ат, атау этнос мүшелерінің сана-сезімінің өскенін, олар өздерін халықтардың, тайпалардың бірі екенін сезінгенін көрсетеді.Тарихтың бастапқы кезеңінде адамдардыц түсінігі бойынша барлық адамзат екіге болінді: Біз — біздер және өзгелер.Жаңа Гвинеяның папуастарында тайпалардың аттары болмаған. Бәрі де аттарды еуропалықтардан алды. Еуропалықтар барлық тайпалардың аттары болуға тиіс екенін білді, бірақ папуастықтар ондай қажеттілікті сезбеді. Тек көрші тайпаларды айыру үшін оларға ат беру керек болды. "Кісілер" - этностардың кеңірек тараған атаулары. Осы мағынада бірнеше халықтың атаулары "кісілер" деген мағынаны біл-діреді. Мысалы: "умурттар" Шығыс Европада, "эскимостар" Солтүстік Америкада, "нивхтар" Амурда, "карендер" Тропикалық Бирмада. Біз — " кісілерміз", демек, мен - "адаммын". Осыған орай бұл сөз де жиі-жиі этнонимға айналады. Кейбір түрік тайпаларды -болғар, татар, хазар, аварды алайық, мұндағы "ар" адам дегенді білдіреді. "Кісі" термині бұл жерде "еркек" үғьмына сәйкес. Осы түсінікке байланысты "өзіміз" сөзі коптеген тайпалар мен халықтардың атауларына негіз болды. Мәселен, славяндардың ант тайпасының атауын алайық. "Ант" сөзі "дос, жолдас" дегенді білдіреді, оларды осылай аварлар атаған. Алайда этностардын тұтастығы жайлы айта огырып, мынаған айрықша назар аударған жөн: олар генетикалық тұрғыда динамикалык, тарихи қалыптасқан жүйелер болып саналады. Бірде-бір этнос өзгермейтін, мәңгілік құбылыс емес. Этникалық категорияларды алыктаудағы жопе сипаттаудағь шетеллің жоле біздің ғылыми одебиетіміздегі пікір алалығы қанлаіі себептерден туыллаған? Примордиализм.Этнология ғылымында соңғы кезеңдердегі қызу пікір – талас этникалық біртұтастылық төңірегінде өрбуде. Мұндағы этникалық біртұтастылықтағы ерекшелік негізгі ме, жоқ әлде жанама ма деген мәселе. Осы салада примордиалистік (ағылшынның primordial – бастапқы, негізгі) бағыт туындап, этникалық анықтамалық негізде оны дамытып, ғылыми тұрғыда этнолог ғалымдар К.Гирц, Р.Гамбино, У.Коннар, Ю.В.Бромлей, Э.Стюарт және т.б. саралады. №3 Лекция. Этнос және этникалық топтар туралы түсінік. Олардың формалары мен иерархиясы. Жоспар. 1. «Этнос» және «этникалық» топтар мағынасының ұғымы. 2. Примордиализм 3. Инструментализм. 4. Конструктивизм 5. Этнологиядағы этнос теориясы. Этнос және оның ортасы Кез-келген жүйелер сияқты этникалық ортақтықтар өз ортасы арқылы әрекеттеседі. Бұл әр этнос үшін ең алдымен табиғи орта арқылы анықталады. Табиғы шекаралар – этникалық шекаралар ролін атқарады. Географиялық орта этниткалық сана сезімде де этникалық бой көрсетеді: этникалық аумақтардың ландшафтары (көріністер) онда тұратын адамдардың санасында «туған жер» турал көрініс ретінде сақталып қалады. Ландшафтың кейбір элементтері топанимикамен (географиялық атаулардың жиынтығымен) қоса этникалық ұйымдардың ерекше рәміздеріне айналады, мысалы, орыстарды қайың , Волга өзені; украинада – терек; жапонияда – сакура; Фудзияма тауы ұлттық рәміз болып саналады. Топанимдер. Жағадағы чукчилер өздерін (ан калын) – «теңіз тұрғындары» деп атайды, селкуттардың бір тобы – «шейн-куле» - «тайга адамдары» атлады. Географиялық орта этносқа оның қалыптасу кезеңінде ол өзінің табиғи «ортасына» жаңа бейімделіп, үйреніп келе жатқан кезде күштірек әсер етеді, бұл әсіресе қоғам дамуын ерте сатыларында көбірек байқалады. Және де бұл үрдіс адамның табиғатпен еңбек әрекеті кезінде үздіксіз болып жатады. Бұған мынадай мысал нақты бола алады: халықтардың шаруашылығы мен көрнекті үй тұрмысы олардың географиялық ортасынан әлдеқайда тезірек өзгереді. Назар аударарлық бір жай: тұратын аумағын өзгерткенде көшкенде этнос жоғалмайды, қайта өзінің ерекшеліктерінің көпшілігін сақтайды. Этностар адамдардың өмір сүруі үшін берілген бір географиялық ландшафтың мүмкіндігін тіпті де толық пайдаланбайды. Мұндай мүмкіндіктердің ішінен біреуін таңдап алу ең алдымен қоғамның саяси экономикалық дамуының деңгейіне байланысты болады. Мысалы, жекеменшіктену шаруашылығы кезеңінде щамамен бірдей табиғат жағдайларында жекелеген этникалық орталықтар кейде «өмір құралдарын» әртүрлі қолданады. Бұған моробей тайпасының – Тайланд аңшылары және жинаушыларының өмірі мысал бола алады. өздерінен артығыра қ дамыған көршілері – таяларымен жүйелі экономикалық байланысы бола тұра (кейбір моробейлер) тіпті тая тіліне де көшкен, оларосы күнге дейін егін шаруашылығының кәдімгі негіздерімен де таныс емес. Олардың шаруашылық кәсібі жинаушылық және аңшылық болды. Еркектер ұзындығы 4 м дейін жететін найзалар мен қаруланып аң аулады. әйелдер мен балалар жидек дала жемістерін , бал, балауыз, құрттарды жинады. Садақ ол кездег і адамдарға белгісіівз еді. Сол сияқты Оңтүстік Индияның қатар тайпасы осы күнге дейін жинаушылық кәсіппен айналысады. Жылдың көп уақытын орман жемістерін жинаумен өткізеді. Алайдла кадарлар оларды өздерінің қажеттілігі үшін емес, айырбас жасау мақсатында пайдаланатындықтан, базардағы сұранысқа қарай имбирь кардамон, бал, құнды ағаш жинайды және көбінесе олар ақшалай сауда емес, тура айырбас жасайды. Сонымен, кадарлар шаруашылығы нарыққа бағыт алсада, өзінің жинаушылық сипатын сақтап қалды. Мал өсіруші халықтарға келсек, олардағы шаруашылық дәстүрлерінің тұрақтылығы жалпыға бірдей. Орта ғасырлық тарихтан белгілі болғанындай, іпті Европаның және Азияныың нағыз берекелі егіншілік жерлерінде хундар, монғолдар жіне қыпшақтар өздерінің мал өсірушілік дәстүрлерін сақтап, егістік жерлерді мал жайылымына айналдырды. Олардың шаруашылық дәстүрлерінің өте мықты болғандығына деректер айғақ. Бұған 17-19 ғасырда Сібірге көшкен орыс-қоныс аударушыларының кәсібі мысал бола алады, олар жаңа қоныстанған жерлерін дәстүрлі егіншілік тәсілдеріне бейімдеуге орасан зор күш жұмсайды. Мысалы, 17-20 ғасыр басында Оңтүстік Украйнаға қоныс аударған орыс құрылысшыларының дәстүрлерін алайық мында олар жун бөренелерден ағаш үйлер салды, ал ол кезде Украйндықтар саманнан, балшықтан тұрғызған үйлерде тұратын тіпті кейбір дегендердің өздері қаржыларын жинап, ағашты бірнеше жүз шақырым жерлерден әкеліп, ағаш үй салуға тырысты. Этникалық дәстүрлер киімнен де көрініс береді. Кейде мұндай дәстүрлер ауа райының қолайсыз жағдайларына сәйкес келседе сақталып қалады. Мысалы жапониядағы айындарды алайық. Бір кезде Океянадан келген олар Хоккейду аралының суық климатына қармастан жазды күні жанбасқа таңылған шүберекпен жүреді. Сонымен, этностар этникалық ортақтықтың басқа түрлері сияқты, орталардың үш негізгі категориялары мен ара-қатынастар жасайды: табиғаттық этникалықтан тыс әлеуметтік және өзіндік этникалық. Этнос, этникалық қауымдастық - [грек, ethnos - тайпа, халық] - бір халықты екіншісінен ажыратуға мүмкіндік беретін ортақ белгілері бар қауымдастық. "Этнос" ұғымы әлі күнге бірыңғай түсінілмейді. Кең мағынада, "этнос" ұғымын көпшілік зерттеушілер барлық дәрежедегі этникалық жүйелер жиынтығы ретінде түсіндіру қалыптасқан (тайпа, халық, ұлт және т.б.). Алайда, кейбіреулер (Л. Н. Гумилевтан кейін) оны негізгі жүйе ретінде қарастырады (субэтностар, суперэтностармен қатар және т.б.). Тар мағынада алғашқылардың бірі болып "этнос" ұғымына анықтама берген М. Вебер: "Этнос - мүшелері сыртқы бейнелерінің, әдет-ғұрыптарының үқсастықтарына қарай немесе ортақ отаршылық не көші-қонды басынан өткерген тағдырлас тарихына қарай өздерінің шығу тектерінің бір екендігіне сенетін топ". Бүдан кейін де көптеген зерттеушілер этносқа аумақ, тіл, дін ортақтығының негізінде өзінше анықтама беруге тырысты. Алайда, Л. Н. Гумилевтің пікірінше, аталған белгілердің бірде-бірі жалпыға бірдей, кез келген этносқа қолданыла бермейді, мүнымен бірқатар зерттеушілер келісті. Этнос ең алдымен, мәдени тілдік қауымдастық. Этностың пайда болуында аумақ және әлеуметтік қарым-қатынас тілінің ортақтығы шешуші фактор болып табылады. Саяси кеңістіктің ортақтығы мен халықтың әлеуметтік және шаруашылық әдістерінің ортақтығы да маңызды рөл атқаратыны сөзсіз. Этникалық ұйысудың басты тетігі салт-дәстүр, әдет-ғұрып түрінде мүраға қалатын мәдениет болып табылады. Этникалық қауымдастық мағынасындағы этнос ретінде көбіне бірыңғай атауы, ортақ мәдениет элементтері бар, тағдарлас тарихы бар, ерекше географиялық ортадағы топтық ынтымақтастық танытатын адамдар тобын атауға болады. Этникалық топ - кең мағынада, нақтылы этникаға негізделген адамдар тобы, яғни, әрбір жеке адам туғаннан иемденетін әлеуметтік және мәдени бірегейлік. "Этникалық топ" ұғымы 1950-1960-шы жж. пайда болды. Ол "тайпа" ұғымының орнын басты. Қазіргі кезде "этникалық топ" ұғымы қоғамдық ғылымдарда екі негізгі мәнге ие. Біріншісі, этникалық топқа барлық осы этносты құрайтын адамдар тобын жатқызу. Екіншісі, этникалық топ пен ұлтты қарсы қою. Соңғысында ұлт пен этникалық топ арасындағы айырмашылық бірнеше факторлармен байланыстырылады: Біріншіден, ұлттық дербестікке немесе ұлттық мемлекеттілікке ұмтылатын ұлттың саяси бағдарламасына негізделген ұлтшылдыққа ие. Ал, этникалық топтың ондай бағдарламасы жоқ; Екіншіден, ұлтшылдық ұлтқа өз мүдделерін жалпыұлттық деңгейде қалыптастыруға мүмкіндік береді. Жалпы этникалық белгілер этникалық топқа әлеуметтік мәдени ұйысу береді, бірақ олардың кейде өзге топтардың немесе өз этникалық тобының мүдделеріне қайшы келетін өз мүдделерін көрсетуіне тыйым сала алмайды; Үшіншіден, ұлт жағдайында этникалық топтың этникалық шекарасы саяси шекарамен, ақыр соңында ұлттық мемлекеттің географиялық шекарасы белгіленеді; Төртіншіден, ұлттық этникалықты жасау осы ұлттың ұлтшылдығымен, ұлттық мемлекеттің институттарымен бақыланады; Бесіншіден, ұлттың этникалығы этникалық құрамдас бөліктері арқылы да, азаматтық арқылы да анықталуы мүмкін. 1. «Этнос» және «этникалық» топтар мағынасының ұғымы. Жер шарын мекендеген бүкіл адамзатты ғылыми жалпы тілде – халықтар немесе әлем халықтары деп атаса, ал этнология саласының теориялық жүйесіндегі ұғымдық-терминологияда этностар дейді. «Этнос» термині этнографиялық зерттеулерде ертеректен белгілі болғанымен, арнайы ғылыми ұғым ретінде қоғамда қолданысқа енгені ХХ ғасырдың соңғы онжылдығы. Қазіргі кезеңде этнологияда бұл ұғым «этникалық қауымдастық» терминімен қосарлана жүреді. ХХ ғасырдың 60-90 жылдарында әлемде бұл мәселе төңірегінде көптеген ғылыми зерттеулер жазылды. Солардың нәтижесімен саясаттану, мәдениеттану, тарих, этнология т.б. әлеуметтік – гуманитарлық ғылымдарда «этнос», «этникалық топ» терминдері категориялық аппараттар ретінде енгізілді. Соныменен, бүгінде қолданылып жүрген этникалық терминологияның негізі ежелгі гректердің «этнос» сөзінен шыққан. Этнос терминінің ежелгі гректерде бірнеше мағыналы синонимдері болған. Олар - тайпа, ру, табын, адамдар, топ, шетелдік тайпалар. Архаикалық кезеңдерде бұл сөз «топ, үйір» мағынасында қолданылды. Б.д.д. ҮІ-Ү ғасырларда этнос грек емес өзге тайпалар мағынасында айтылды. Осы нұсқамен ол рим мәдениетімен латын тіліне де енді. Латындану барысында «этнос» ұғымына «этникалық» (ethnicos) жалғауы қосылып, інжіл мәтіндерінде «христиан еместер» мағынасына ауысты. ХҮІІІ ғасырлардың соңына дейін «этнос» ұғымын айтуға тыйым салынды. Ал, ХІХ ғасырда ғалымдар оны ғылыми әдебиеттерде «халық» мағынасында қолданды. Неміс этнологы Адольф Бастиан «халықтың» және «этникалық» ұғымдардың синоним екендігін дәлелдеп, «этникалық топқа» мәдени-тарихи тегі ортақ халықтар жүйесін жатқызатындығын айтты. Этнос теориясын талдауды Ресей этнологиясында ХХ ғасырдың 20-шы жылдарында дамытқан этнограф, Қиыр Шығыс университетінің оқытушысы С.М. Широкогоров (1887-1939) болды. Ол этнос - адамзаттың тіршілік ету және даму формасы дейді. Оның пікірінше «этнос- бір тілдік жікте сөйлейтін, табиғи-тарихи жақындығы бар туыстас, материалдық және рухани мәдениеттері бір адамдар қауымдастығы». 1940-50 жылдары көп томдық «Әлем халықтары» атты кітаптың шығуына байланысты КСРО-да этнография ғылымында этнос ұғымына, оның шығу тегіне, ерекшеліктеріне орай ғылыми тұрғыда арнайы зерттеулердің шығуына мұрындық болды. Ал, ХХ ғасырдың 60-шы жылдарында этнос мәселесі ғылымда кең тұрғыда талқылана бастады. Сол кезеңдерден бастап, «этнос», «этникалық топ» терминдерін ғылыми әдебиеттерге енгізіп, осы жүйеде зерттеулер жасаған Ресей ғалымдары – Л.Н.Гумилев, М.Н. Левин, Ю.В. Бромлей, Р.Ф. Итс, С.А.Токарев,Н.Н. Чебоксаров, С.И. Брук т.б. болды. (Бромлей Ю. В. Этнос теориясының очерктері. М., 1983. Шнирельман В. А. Шет ел этнографиясындағы тап шыққанға дейінгі жөне ерте таптық этностың проблемасы (Этнос в доклассовом и раннеклассовом обществе). М., 1982. Токарев С. А. Проблема типов этнических общностей // Вопросы философии. 1964. №11. Чебоксаров Н. Н. Проблемы типологии этнических общностей в трудах советских ученых // Советская этнография. 1967. № 4. Гумилев Л. Н. Этногенез и биосфера Земли. М., 1993. 1970 жылы КСРО ҒА Хабаршысында жарық көрген «Этнос және этноәлеуметтік организм» мақаласында Ю.В. Бромлей этнос ұғымының тар және кең мағынасын ажырату үшін «этникос» және «этноәлеуметтік организм» деген терминдер енгізді. Ғылыми терминдерде адамдардың шағын жиынтықтарын «этносити» деп атауда кең тараған. Соныменен этнос дегеніміз - белгілі аумақта тарихи қалыптасқан, тілінде. мәдениетінде, психикасында, сана-сезімінде тұрақты ерекшеліктері бар адамдар жиынтығы. Адамзаттың тарихи даму сатыларында этнос белгілі кезеңдерде дамиды. Қазіргі кезеңдегі ұлт генезисіне тоқталар болсақ; 1). Тайпа мен тайпалар одағы - алғашқы қауымдық құрылыста 2). Ұлыс, қауымдастық- құл иеленушілік, феодалдық құрылымда 3). Ұлт- буржуазиялық құрылымда дамиды. Ұлт белгілерінің алғышарттары тайпа ішінде пайда болып, одан әрі дамиды. Енді олардың әрқайсысы әлеуметтік – этникалық белгілеріне қарай құрылымдарға бөлінеді. Ұлыс-тұрғылықты жеріне тәуелсіз, жалпы этникалық белгілерге ие адамдар қауымы. Этникалық топ- бір-бірімен әлсіз байланысқан аз санды қауым, әдетте бірнеше мың немесе жүз адам болады. Бірлестік негізінде этникалық белгілері ортақ. Ұлттық топ- сол елдің (аумақтың) тұрғылықты емес, ұлттық, ұлыстың аз санды бөлігі. Этнографиялық топ- ұлт немесе ұлыстың бөлектеніп кеткен, бірақ өз тілін, мәдениетін, тұрмыс- салтын сақтап отырған бөлегі. Қауымдастық – айқындалған қоғамдық, экономикалық байланыстары бар, ортақ тілі, аумағы, мәдениеті, сана сезімі, психологиясы (бұл белгілер ұлтпен салыстырғанда жеткіліксіз деңгейде дамыған) бар, тұрақты, аз санды қауым. Ұлт - әлеуметтік – этникалық қауымның жоғарғы формасы. Экономикалық өмірінің, тілінің аумағының, мәдениетінің, сана-сезімінің тұрмыс- салтының өзіне тән айрықша ерекшеліктерімен мінезделеді. Тарихи дамудың негізімен олар түрлі деңгейде араласып этнос құрылымын құрады. 1). Микроэтнос, микроэтностар бірліктері немесе этникалық топтан қалған бірнеше отбасы құрамы. 2). Макроэтнос немесе субэтнос, өз ұлттық ерекшеліктерін араласқан этникалық топпен жоғалтқан, тек түпкі мәдениетінің кішкене элементін сақтаған топтар. Оған мысал, қазақ халқына сіңіп кеткен қожалар, солтүстік Америкадағы неглер, казактар. 3). Метаэтникалық қауымдастық немесе суперэтнос, бұларға мысал ислам әлемі, европалық қауымдастық, яғни бірнеше этникалық топтардың өз ерекшеліктерін сақтай отырып, бір дінді ұстануы (метаконфессия), не болмаса бір шаруашылықтың түрімен айналысуы (метахозяйство), бір тілді ортақ қарым-қатынас тіл ретінде қолдануы (металингвистика). Келесі мысал ортақ славян аты –метаэтникалық қауым; дон, жайық казактары - субэтнос; жалпы орыс атауы - негізгі этникалық қауым. Осы кез келген этнос (тайпа, жұрт, халық, ұлт т.б.) өзінің атын біледі. Атсыз, атаусыз этнос жоқ және болған емес. Бұл атау ғылым тілінде этноним (халықтар атауының жиынтығы) термині арқылы белгіленеді. Этнонимдердің пайда болу мәселесіне келсек, біз ең алдымен "этнонимдер" және "экзоэтнонимдер" терминдерін қарастырамыз. Біріншілері, әдетте, әжептәуір тұрақты, екіншілері, әр уақытта өзгеріп тұруы мүмкін. Мысалы: "дойч" эндоэтнонимі; экзоэтнонимдер: орысша -"немцы", французша — "алеман", ағылшынша — "джемен", итальянша — "тедеско", финше — "саксачяйнен", сербше — "шваб". Сөйлеу тілінде саяси немесе әкімшілік құрылымында тұратын адамдарды атау үшін атаудың басқа түрі - "полигонимдер" қолданылады. Мысалы, Бельгия халқы — "бельгийліктер", француз халқы - "француздар" (гаскондықтар, бреттер...) деп аталады. Кейде топтың атауы өздері тұратын аумақтарға сәйкес туындайды. Бұл жағдайда ол топоним болады. Мысалы: оңтүстіктер, солтүстік қазақстандықтар, семейліктер, жамбылдыктар, еділдіктер, оралдықтар, шығыс еуропалықтар, сомалиліктер (мемлекет емес, жарты арал турғындары, этнос өкіліне жатпайды). Этнонимдер, полигонимдер, топонимдер өздерінің тұрақтылығымен ерекшеленеді. Мемлекет тұрғындары (азаматтары) одан сырт жерде өмір сүргенде, әдетте, өз полигонимін сақтамайды, екінші ұрпағында азаматтық мұрагерлік болмайды. Топонимдер де осындай: Сібірден көшіп келген орыс сібірліктердің балалары орыс деп аталады. Полигонимнің этнонимге және этнонимнің полигонимге айналатыны да болады. Сонымен, этнонимнің ерекше белгісі — түрақтылығы. Ал бұл түрақтылық бір топ адамдардың белгілі тарихи даму жолын өтіп, белгілі бір атауға ие болғанын, ат, атау этнос мүшелерінің сана-сезімінің өскенін, олар өздерін халықтардың, тайпалардың бірі екенін сезінгенін көрсетеді. ЭТНОНИМДЕРДІҢ ПАЙДА БОЛУЫ ТУРАЛЫ Тарихтың бастапқы кезеңінде адамдардыц түсінігі бойынша барлық адамзат екіге бөлінді: Біз — біздер және өзгелер. Жаңа Гвинеяның папуастарында тайпалардың аттары болмаған. Бәрі де аттарды еуропалықтардан алды. Еуропалықтар барлық тайпалардың аттары болуға тиіс екенін білді, бірақ папуастықтар ондай қажеттілікті сезбеді. Тек көрші тайпаларды айыру үшін оларға ат беру керек болды. "Кісілер" - этностардың кеңірек тараған атаулары. Осы мағынада бірнеше халықтың атаулары "кісілер" деген мағынаны біл-діреді. Мысалы: "умурттар" Шығыс Европада, "эскимостар" Солтүстік Америкада, "нивхтар" Амурда, "карендер" Тропикалық Бирмада. Біз — " кісілерміз", демек, мен - "адаммын". Осыған орай бұл сөз де жиі-жиі этнонимға айналады. Кейбір түрік тайпаларды -болғар, татар, хазар, аварды алайық, мұндағы "ар" адам дегенді білдіреді. "Кісі" термині бұл жерде "еркек" үғьмына сәйкес. Осы түсінікке байланысты "өзіміз" сөзі коптеген тайпалар мен халықтардың атауларына негіз болды. Мәселен, славяндардың ант тайпасының атауын алайық. "Ант" сөзі "дос, жолдас" дегенді білдіреді, оларды осылай аварлар атаған. Алайда этностардын түтастығы жайлы айта огырып, мынаған айрықша назар аударған жон: олар гснетикалық түрғыда динамикалык, тарихи қалыптаскан жүйелер болып саналады. Бірде-бір этнос озгермейтін, моңгілік құбылыс емес. (бүрьшгы КСРО) ғылымі, одебиеткс сне бастады. Бұл түргыді этносты өлеуметтік құбылыс рстіңде түсшетш козқара П И Кушнер. Л. Н. Гумилев М Н. Левин, Р. Ф. Итс. В. И. Козлов ангарылды. Сонымен б.рге этностьщ басты белгілері ен қүрь К) Н Бпомдей С II Н Чебоксаоов С И ЬРҮКТІІІ лымдық бірліктерппц арасында аиырмашылықтар да аз емес. Мысалы этностың басты белгілері ор ғылыми еңбекте ор түрлі корсетілген: сноскіерпі атап аитуга болаліи Кушнер: тіл жоле моделиет; Чебоксаров; тіл, мәдениет, аумақ; Козлов: гіл, моделист, аумақ, этникалық сана-сезім; Чистов: тіл, мәдениет, аумак, этникалықсана-сезім, психикальи құрылыстыл ерекшеліктері; Шелепов: тіл, молениет, эпшкалық сана-сезім, психикальн құрылыстын еректііеліктері, пайда болуыныц ортактығы; Токарев: тіл, мәдениет, аумак, этникалық сана-сезім, психикальи құрылыстыл ерекШеліктері, мемлекеітік бұйым. С. А. Токарев бұл белгілердщ бірде-бірі міндстгі емес деп ескер-теді. Ю. В. Бромлей болса, этностарды олеуме гтік-эколомикалык факторлармел тыгьгз байлалыскан тутас жүйелер деп санайды. Этникалық категорияларды алыктаудағы жопе сипаттаудағь шетеллің жоле біздің ғылыми одебиетіміздегі пікір алалығы қанлаіі себептерден туыллаған? Бүган жауапты мынадал іздеу керек: этникалық терминологш кобілесе объекта вті иіылдықтын ор түрлі құбылыстарын корсе-туп пайдаланылады. Бір жағдайда ол биологиялық ортақтықты (популяциялар), екіншісілде биологиялык (носілдік) жоле олеуметтік ортақтыкты, үшілшісшде тек кана олеуметтік ортақтықты біддіреді, Сонымен бірге үшінші жағдайда не әлемнің барлық халқы, немесе тек кала архаикалық даму сатысында түрғандар дегел үгымды мегзейді. Біздіц мілдетіміз этностар иерахиясы мен оның негізгі форма-ларын аңықтау, яғни этностардың типологиясы болғандықтан, бұл проблеманын тагы бір ерекшелігімел танысуымыз қажет. Адамзат бірыңғай, біртүтас биологиялык, түр (Хомо сапиенс) болып, жалпы олеуметтік зандар бойынша дами отырып, коптеген топтарға болінеді. Мұндай топтар, әдетте, адамдардың ортақтастыгы (бірлігі) деп аталады. Осы ортақтастықтардың қайсыбір категориясы этнос болып табылады. Біз осы "ортақтастық" (бірлік) терминіне қандай мағына, мои бсреміз? Орыс жоле коптеген баска тілдерде бұл соз бір магы-намел шектелмейді: 1. Құбылыстардьщ бір немесе бірнеше белгі бойынша бірдей-лігі, үқсастығы. 2. Тығыз байланыс, түтастык, бірлестік (одақ). Адамдардың ортақтастыгын сипаттаганда мүны мілдетті түрде есте үстау керек, өйткені жер шарылда бүрыл да болған, қазірде ор мөлшерде толып жатқан осындай қүрылымдар жетерлік: екі адамлан бүкіл адамзатқа дейін. Жөне олардьщ жай жіктелуі іс жүзінде шексіз. Ойткелі адамдар арасылдағы ор алуан байланыстарды еске алсақ, белгілі бір мезгілде біриеше ортақтастықта болады. Ол ортақтас-тықтар оздерілің колемімел де, сипат-мілезімел де, байланыс-тарының қарқыңдылығымел де бір-біріне үқсамайды: - партия мүшесі; - студент, 12-топ, Солтүстік Қазақстал мемлекетгік университет!; - Жүмабаев (отбасы, ру мүшесі); - самолет жолаушысы; - қазақ (украин); - Қазақстанда түрады (қазақстандық); - ақсары (қараторы); - археолог; - оқытушы. Яғни адамдар ортақтастығының негізгі түрлерін сипаттай отырып, мынадай ортақтастықтардың бар екенін корсетуге болады: - өлеуметтік; - биологиялық; - уақытша; - түрақты (орлықты); - түқым қуалаушылык; - тығыз; - бытырауық; - шағыл; - үлкел (ірі). Кейде олеуметгік қүрылымдардың ішіыде ерекше категория ре-тінде "тарихи ортақтастықтар" боліп корсетіледі. Сонымен қатар, барлық өлеуметтік құбылыстардың, солың ішілде олеуметтік ортақ-тастықтардың тарихи үрдістер барысывда қүрылатыны баршаға белгілі. Жөне халықтарды тарихи және тарихқа дейінгіге (прототарих) болу қисынсыз. Іс жүзінде бұл "тарихи" халықты "тарихқа дейінгіге" қарсы қою. Қазіргі кезде жіктеудің мүлдай варианты тек шетел ғылымына төн делініп жүр. Жалпы ескеретін жай: популяция — иерархиялық күбылыс. Бұл иерархияның негізі — үй, ал оның жоғары дорежесі — бүкіл адамзат (ол кейде популяция - түр ретінде сипатталады). Адамдар ортақтастыгының бүкіл күрделі иерархиясылда ерекше орынды этностар алады. Жогарыда айтқанымыздай, орыс тілінде бұл үгымға әлем халы 2. Этникалық бірегейлік немесе примордиализм. Этникалық бірегейлік – теориясы алғаш рет ХІХ ғасырда Германияда пайда болды. Бірігейлік терминін ғылымға ХХ ғасырдың ортасында американ ғалымы, әлеуметтанушы Э.Шилз енгізіп, оны отбасы арасындағы қарым - қатынастар негізінде қолданды. Ал, этникалық бірегейліктің ғылыми анықтамасын алғаш болып американ антропологы К.Гирц жасады. Ол «» Этникалық бірегейлік - этнос пен оның өкілінің өзіндік сана-сезімінің негізі. Этнос - өзінің бірегейлігін сезінген халық. Этникалық бірегейлік негізіне келесі белгілер жатады: "жер қыртысы" (табиғи орта, атамекен, Жер Ана); "қан" (антропологиялық белгілер: нәсілі, көз қиығы, бет әлпеті және т.б.); тіл (бірдей ойлап, әлемдік құндылықтарды біркелкі түйсініп, пікір білдіру құралы ретінде); діл (мәдени-психологиялық стереотиптер және мінез-құлық, әдет-ғұрып үқсастығы); көркем мәдениет (өнер, мейрамдар); тұрмыс (ұлттық тағам, киім, тұрмыс-салт ерекшеліктері); мифология (бірегейліктің негізін құрайтын құндьшықтар мен үміттердің жүйесі). Пайдаланылатын әдебиеттер. 1.Садохин А.П., Грушевицкая Т.Г. Этнология М., 2000г. 2.Артыкбаев Ж. Этнология и этнография. Астана 2001г. 3.Шәлекенов У.Х., Шәлекенов М.У. Әлем халықтарының этнологиясы А., 2002 ж. 4.Мұқанова Г. Этнология А., 2005ж. 5.Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса М., 1983г. 1. Садохин А.П., Грушевицкая Т.Г. Этнология М., 2000г. 3 тарау 82-108 беттер 2. Мұқанова Г. Этнология А., 2005ж. 2 тарау 34-40 беттер №3 Лекция. Этнос және этникалық топтар туралы түсінік. Олардың формалары мен иерархиясы. 1. «Этнос» және «этникалық» топтар мағынасының ұғымы. 2. Примордиализм 3. Инструментализм. 4. Конструктивизм 5. Ресей этнологиясындағы этнос теориясы. Жер шарын мекендеген бүкіл адамзатты ғылыми жалпы тілде – халықтар немесе әлем халықтары деп атаса,ал этнология саласының теориялық жүйесіндегі ұғымдық-терминологияда этностар дейді. «Этнос» термині этнографиялық зерттеулерде ертеректен белгілі болғанымен, арнайы ғылыми ұғым ретінде қоғамда қолданысқа енгені ХХ ғасырдың соңғы онжылдығы. Қазіргі кезеңде этнологияда бұл ұғым «этникалық қауымдастық»терминімен қосарлана жүреді. ХХ ғасырдың 60-90 жылдарында әлемде бұл мәселе төңірегінде көптеген ғылыми зерттеулер жазылды.Солардың нәтижесімен саясаттану, мәдениеттану, тарих, этнология т.б. әлеуметтік –гуманитарлық ғылымдарда «этнос», «этникалық топ» терминдері категориялық аппараттар ретінде енгізілді. Соныменен, бүгінде қолданылып жүрген этникалық терминологияның негізі ежелгі гректердің «этнос» сөзінен шыққан. Этнос терминінің ежелгі гректерде бірнеше мағыналы синонимдері болған. Олар- тайпа, ру, табын, адамдар, топ, шетелдік тайпалар. Архаикалық кезеңдерде бұл сөз «топ, үйір» мағынасында қолданылды. Б.д.д. ҮІ-Ү ғасырларда этнос грек емес өзге тайпалар мағынасында айтылды. Осы нұсқамен ол рим мәдениетімен латын тіліне де енеді. Латындану барысында «этнос» ұғымына «этникалық» (ethnicos) жалғауы қосылып, інжіл мәтіндерінде «христиан еместер» мағынасына ауысты. ХҮІІІ ғасырлардың соңына дейін «этнос» ұғымын айтуға тыйым салынды. Ал, ХІХ ғасырда ғалымдар оны ғылыми әдебиеттерде «халық» мағынасында қолданды. Неміс этнологы Адольф Бастиан «халықтың» және «этникалық» ұғымдардың синоним екендігін дәлелдеп, «этникалық топқа» мәдени-тарихи тегі ортақ халықтар жүйесін жатқызатындығын айтты. Этнос теориясын талдауды Ресей этнологиясында ХХ ғасырдың 20-шы жылдарында дамытқан этнограф, Қиыр Шығыс университетінің оқытушысы С.М. Широкогоров (1887-1939) болды. Ол этнос - адамзаттың тіршілік ету және даму формасы дейді. Оның пікірінше «этнос- бір тілдік жікте сөйлейтін, табиғи-тарихи жақындығы бар туыстас, материалдық және рухани мәдениеттері бір адамдар қауымдастығы». 1940-50 жылдары көп томдық «Әлем халықтары» атты кітаптың шығуына байланысты КСРО-да этнография ғылымында этнос ұғымына, оның шығу тегіне, ерекшеліктеріне орай ғылыми тұрғыда арнайы зерттеулердің шығуына мұрындық болды. Ал, ХХ ғасырдың 60-шы жылдарында этнос мәселесі ғылымда кең тұрғыда талқылана бастады. Сол кезеңдерден бастап, «этнос», «этникалық топ» терминдерін ғылыми әдебиеттерге енгізіп, осы жүйеде зерттеулер жасаған Ресей ғалымдары – Л.Н.Гумилев, М.Н. Левин, Ю.В. Бромлей, Р.Ф. Итс, С.А.Токарев,Н.Н. Чебоксаров, С.И. Брук т.б. болды. (Бромлей Ю. В. Этнос теориясының очерктері. М., 1983. Шнирельман В. А. Шет ел этнографиясындағы тап шыққанға дейінгі жөне ерте таптық этностың проблемасы (Этнос в доклассовом и раннеклассовом обществе). М., 1982. Токарев С. А. Проблема типов этнических общностей // Вопросы философии. 1964. №11. Чебоксаров Н. Н. Проблемы типологии этнических общностей в трудах советских ученых // Советская этнография. 1967. № 4. Гумилев Л. Н. Этногенез и биосфера Земли. М., 1993. 1970 жылы КСРО ҒА Хабаршысында жарық көрген «Этнос және этноәлеуметтік организм» мақаласында Ю.В. Бромлей этнос ұғымының тар және кең мағынасын ажырату үшін «этникос» және «этноәлеуметтік организм» деген терминдер енгізді. Ғылыми терминдерде адамдардың шағын жиынтықтарын «этносити» деп атауда кең тараған. Соныменен этнос дегеніміз - белгілі аумақта тарихи қалыптасқан, тілінде. мөдениетінде, психикасында, сана-сезімінде тұрақты ерекшеліктері бар адамдар жиынтығы. Адамзаттың тарихи даму сатыларында этнос белгілі кезеңдерде дамиды. Қазіргі кезеңдегі ұлт генезисіне тоқталар болсақ; 1). Тайпа мен тайпалар одағы - алғашқы қауымдық құрылыста 2). Ұлыс, қауымдастық- құл иеленушілік, феодалдық құрылымда 3). Ұлт- буржуазиялық құрылымда дамиды. Ұлт белгілерінің алғышарттары тайпа ішінде пайда болып, одан әрі дамиды. Енді олардың әрқайсысы әлеуметтік –этникалық белгілеріне қарай құрылымдарға бөлінеді. Ұлыс-тұрғылықты жеріне тәуелсіз, жалпы этникалық белгілерге ие адамдар қауымы. Этникалық топ- бір-бірімен әлсіз байланысқан аз санды қауым, әдетте бірнеше мың немесе жүз адам болады.Бірлестік негізінде этникалық белгілер . Ұлттық топ- сол елдің (аумақтың) тұрғылықты емес, ұлттық, ұлыстың аз санды бөлігі. Этнографиялық топ- ұлт немесе ұлыстың бөлектеніп кетке,бірақ өз ілін, мәдениетін, тұрмыс- салтын сақтап отырған бөлеі. Қауымдастық – айқындалған қоғамдық, экономикалық байланыстары бар, ортақ тілі, аумағы, мәдениеті, сана сезімі, психологиясы (бұл белгілер ұлтпен салыстырғанда жеткіліксіз деңгейде дамыған) бар, тұрақты, аз санды қауым. Ұлт- әлеуметтік –этникалық қауымның жоғарғы формасы. Экономикалық өмірінің , тілінің аумағының ,мәдениетінің , сана-сезімінің тұрмыс- салтының өзіне тән айрықша ерекшеліктерімен мінезделеді. Тарихи дамудың негізімен олар түрлі деңгейде араласып этнос құрылымын құрады. 1). Микроэтнос, микроэтностар бірліктері немесе этникалық топтан қалған бірнеше отбасы құрамы. 2). Макроэтнос немесе субэтнос, өз ұлттық ерекшеліктерін араласқан этникалық топпен жоғалтқан, тек түпкі мәдениетінің кішкене элементін сақтаған топтар. Оған мысал, қазақ халқына сіңіп кеткен қожалар, солтүстік Америкадағы неглер, казактар 3). Метаэтникалық қауымдастық немесе суперэтнос, бұларға мысал ислам әлемі, европалық қауымдастық, яғни бірнеше этникалық топтардың өз ерекшеліктерін сақтай отырып, бір дінді ұстануы (метаконфессия), не болмаса бір шаруашылықтың түрімен айналысуы (метахозяйство), бір тілді ортақ қарым-қатынас тіл ретінде қолдануы (металингвистика). Келесі мысал ортақ славян аты –метаэтникалық қауым; дон, жайық казактары-субэтнос; жалпы орыс атауы- негізгі этникалық қауым. Осы кез келген этнос (тайпа, жұрт, халық, ұлт т.б.) өзінің атын біледі. Атсыз, атаусыз этнос жоқ және болған емес. Бұл атау ғылым тілінде этноним (халықтар атауының жиынтығы) термині арқылы белгіленеді. Этнонимдердің пайда болу мәселесіне келсек, біз ең алдымен "этнонимдер" және "экзоэтнонимдер" терминдерін қарастырамыз. Біріншілері, әдетте, әжептәуір тұрақты, екіншілері, әр уақытта өзгеріп тұруы мүмкін. Мысалы: "дойч" эндоэтнонимі; экзоэтнонимдер: орысша -"немцы", французша — "алеман", ағылшынша — "джемен", италь-янша — "тедеско", финше — "саксачяйнен", сербше — "шваб". Сөйлеу тілінде саяси немесе әкімшілік құрылымында тұратын адамдарды атау үшін атаудың басқа түрі - "полигонимдер" қолданылады. Мысалы, Бельгия халқы — "бельгийліктер", француз халқы - "француздар" (гаскондықтар, бреттер...) деп аталады. Кейде топтың атауы өздері тұратын аумақтарға сәйкес туындайды. Бұл жағдайда ол топоним болады. Мысалы: оңтүстіктер, солтүстік қазақстандықтар, семейліктер, жамбылдыктар, еділдіктер, оралдықтар, шығыс еуропалықтар, сомалиліктер (мемлекет емес, жарты арал турғындары, этнос өкіліне жатпайды). Этнонимдер, полигонимдер, топонимдер өздерінің тұрақтылығымен ерекшеленеді. Мемлекет тұрғындары (азаматтары) одан сырт жерде өмір сүргенде, әдетте, өз полигонимін сақтамайды, екінші ұрпағында азаматтық мұрагерлік болмайды. Топонимдер де осындай: Сібірден көшіп келген орыс сібірліктердің балалары орыс деп аталады. Полигонимнің этнонимге және этнонимнің полигонимге айналатыны да болады. Сонымен, этнонимнің ерекше белгісі — тұрақтылығы. Ал бұл тұрақтылық бір топ адамдардың белгілі тарихи даму жолын өтіп, белгілі бір атауға ие болғанын, ат, атау этнос мүшелерінің сана-сезімінің өскенін, олар өздерін халықтардың, тайпалардың бірі екенін сезінгенін көрсетеді. ЭТНОНИМДЕРДІҢ ПАЙДА БОЛУЫ ТУРАЛЫ Тарихтың бастапқы кезеңінде адамдардыц түсінігі бойынша барлық адамзат екіге болінді: Біз — біздер және өзгелер. Жаңа Гвинеяның папуастарында тайпалардың аттары болмаған. Бәрі де аттарды еуропалықтардан алды. Еуропалықтар барлық тайпалардың аттары болуға тиіс екенін білді, бірақ папуастықтар ондай қажеттілікті сезбеді. Тек көрші тайпаларды айыру үшін оларға ат беру керек болды. "Кісілер" - этностардың кеңірек тараған атаулары. Осы мағынада бірнеше халықтың атаулары "кісілер" деген мағынаны біл-діреді. Мысалы: "умурттар" Шығыс Европада, "эскимостар" Солтүстік Америкада, "нивхтар" Амурда, "карендер" Тропикалық Бирмада. Біз — " кісілерміз", демек, мен - "адаммын". Осыған орай бұл сөз де жиі-жиі этнонимға айналады. Кейбір түрік тайпаларды -болғар, татар, хазар, аварды алайық, мұндағы "ар" адам дегенді білдіреді. "Кісі" термині бұл жерде "еркек" үғьмына сәйкес. Осы түсінікке байланысты "өзіміз" сөзі коптеген тайпалар мен халықтардың атауларына негіз болды. Мәселен, славяндардың ант тайпасының атауын алайық. "Ант" сөзі "дос, жолдас" дегенді білдіреді, оларды осылай аварлар атаған. Алайда этностардын тұтастығы жайлы айта огырып, мынаған айрықша назар аударған жөн: олар генетикалық тұрғыда динамикалык, тарихи қалыптасқан жүйелер болып саналады. Бірде-бір этнос өзгермейтін, мәңгілік құбылыс емес. Этникалық категорияларды алыктаудағы жопе сипаттаудағь шетеллің жоле біздің ғылыми одебиетіміздегі пікір алалығы қанлаіі себептерден туыллаған? Бүган жауапты мынадал іздеу керек: этникалық терминологш кобілесе объекта вті иіылдықтын ор түрлі құбылыстарын корсе-туп пайдаланылады. Бір жағдайда ол биологиялық ортақтықты (популяциялар), екіншісілде биологиялык (носілдік) жоле олеуметтік ортақтыкты, үшілшісшде тек кана олеуметтік ортақтықты біддіреді, Сонымен бірге үшінші жағдайда не әлемнің барлық халқы, немесе тек кала архаикалық даму сатысында түрғандар дегел үгымды мегзейді. Біздіц мілдетіміз этностар иерахиясы мен оның негізгі форма-ларын аңықтау, яғни этностардың типологиясы болғандықтан, бұл проблеманын тагы бір ерекшелігімел танысуымыз қажет. Адамзат бірыңғай, біртүтас биологиялык, түр (Хомо сапиенс) болып, жалпы олеуметтік зандар бойынша дами отырып, коптеген топтарға болінеді. Мұндай топтар, әдетте, адамдардың ортақтастыгы (бірлігі) деп аталады. Осы ортақтастықтардың қайсыбір категориясы этнос болып табылады. Кейде олеуметгік қүрылымдардың ішіыде ерекше категория ре-тінде "тарихи ортақтастықтар" боліп корсетіледі. Сонымен қатар, барлық өлеуметтік құбылыстардың, солың ішілде олеуметтік ортақ-тастықтардың тарихи үрдістер барысывда қүрылатыны баршаға белгілі. Жөне халықтарды тарихи және тарихқа дейінгіге (прототарих) болу қисынсыз. Іс жүзінде бұл "тарихи" халықты "тарихқа дейінгіге" қарсы қою. Қазіргі кезде жіктеудің мүлдай варианты тек шетел ғылымына төн делініп жүр. Жалпы ескеретін жай: популяция — иерархиялық күбылыс. Бұл иерархияның негізі — үй, ал оның жоғары дорежесі — бүкіл адамзат (ол кейде популяция - түр ретінде сипатталады). Адамдар ортақтастыгының бүкіл күрделі иерархиясылда ерекше орынды этностар алады. Примордиализм. Этнология ғылымында соңғы кезеңдердегі қызу пікір – талас этникалық біртұтастылық төңірегінде өрбуде. Мұндағы этникалық біртұтастылықтағы ерекшелік негізгі ме, жоқ әлде жанама ма деген мәселе. Осы салада примордиалистік (ағылшынның primordial – бастапқы, негізгі) бағыт туындап, этникалық анықтамалық негізде оны дамытып, ғылыми тұрғыда этнолог ғалымдар К.Гирц, Р.Гамбино, У.Коннар, Ю.В.Бромлей, Э.Стюарт және т.б. саралады. Пайдаланылатын әдебиеттер. 1. Садохин А.П., Грушевицкая Т.Г. Этнология М., 2000г. 3 тарау 82-108 беттер 2. Мұқанова Г. Этнология А., 2005ж. 2 тарау 34-40 беттер №4. Лекция тақырыбы: Әлем халықтарының негізгі классификациясы (топтары) 1. Әлем халықтарының этникалық тарихы 2. ХХ ғ. этникалық процестер. 3. Географиялық негізде әлем халықтарынң классификациялау. 4. Әлем халықтарының антропологиялық классификациясы. 5. Тілдік негіздегі әлем халықтарын топтау. 6. Шаруашылық – мәдени негізде әлем халықтарын топтау. 1. Әлем халықтарының этникалық тарихы. Қазіргі адамдар типтес адамның және нәсілдік алғашқы айырмашылықтың пайда болуы кейінгі палеолит дәуірінде дене құрылысы қазіргі адамдарға ұқсас адамдар ресімделе бастайды, адамдардың қалыптасу процессі аяқталды. Адамдардың қалыптасуы оның тік жүру, оң қолымен жұмыс істеу, ойлау мен түсінікті түрде сөйлеу қабілетінің дамуына жағдай жасаған, еңбек қызметінің үнемі күрделене түсуіне ет тағамы үлес салмағының барған сайын көбеюіне (алғашқы адамның шығуынан бастап ), қан араласуының зиянын болдыртпайтын табын ішіндегі жыныс қатнастарына әуелі шек қою, кейін тыйым салу, демек, экзогамдық (табаннан тыс) неке (грекше ехо- «тыс», gamos- «неке») тәртібі енгізуге байланысты болды. Экзоганалдық некеде адамдардың бір коллективінің еркектері адамдардың екінші коллективінің әйелдермен некелі қатыста болған. Кейінгі палеолиттегі адамдар негізінен Европада, Азияда, Африкада қалыптасқан. Европеидтық , монголоидтық, негроидтық нәсілдегі адамдар болды. Европоидтық нәсілдің өкілдері- кроманьондықтар. Монголоидтырдың белгілерін 1937 жылы Красноярскіге жақын жердегі Афонтова Гора ІІ деген қоныс жайдан, сондай ақ Чжоукоудянь жоғарға үңгірінен табылған бас сүйектердің қалдығынан көруге болады. Негроидтық нәсілдің өкілдері – гримальдықтар, жоғарғы палеолиттің қазылып алынған адамдарының арасындағы айырмашылықтар қазіргі нәсілдер арасындағы айырмашылықта емес, онша айқын білінбейді. Нәсілдік айырмашылықтар мыңдаған жылдар бойы , жергілікті жағдайлардың адамның сыртқы түр сипатына әсер етуіне байланысты қалыптасқан. Бұл процесте температура, ауа дымқылдығы, жел, күн сәулесі сияқты факторлардың маңызы болды. Монголоидтық нәсілдің белгілері шөл далалы ландштафтысы, күштіде ұзақ соғатын жел, қатты қыздыратын күн сәулесі мен кезектесіп тұратын құмды дауылы бар. Орталық Азияда, сондай ақ көзге шақырайған күн сәулесі қатты әсер ететін Азияның артикалық аймақтарында тұратын адамдарда қалыптасты. Монголоидтар қалың қабақты (үнемі қысып жүргендіктен және қабақтарының зорланып жұмыс істегенінен бұлшық ет тканьдары өсуімен байланысты), көздің жасы тұратын ішкі ұшын жауып тұратын терімсі жиырынқы, қысық көзді, құм мен тозаңнан шақырайған күн көзінен және тоңудан сақтандыру үшін бүйрек бетті болып келеді. Салқын ауаның мұрын іншіне бірден кіруіне бөгет болуы үшін жалпақ мұрынды болавды. Негроидтық нәсілдер тропикалық климатта, ыстық әрі дымқыл өлкеде қалыптасқандықтан адамды күн күйдіруден қорау үшін түстері тым қоңыр болады (меланим деп аталатын ерекше пигменттің болуына байланысты), басты күн тиюден қорғау үшін оның айналасында уақ тесікті қабық тұратын бұйра шаштары, кең танаулы мұрыны, ыссылыққа төзімді қалың еріндері болады. Географиялық жағдайға икемделу адамның биологиялық ерекшелігін (мидың құрылымын, аяқ-қолдың құрылымын т.б. ) өзгерткен жоқ. Адамдардың дене бітііміінің ереккшелігі ұрпақтан ұрапаққа берііліп отырды және оқшауланудың – расогенездің екінші факторының салдарынан нығая түсті. Ол кезде адамдардың орналасу тығыздығы төмен болатын. Адамдар географиялық және мәдени жағынан бір шама оқшау өмір сүрді, мұның өзі алғашқыда осы континеттердің үшеуінің территориясындағы адамдардың оқшауланудң кемуінен байланысты өмір жағдайына биологиялық тұрғыдан енжар бейімделу бұрынғы маңызын жойды және жаңа нәсілдер метистендіру нәтижесінде қалыптаса бастады, демек алғашқы 3 үлкен нәсіл араласыап кетті. Қазіргі дәуір де метистердіру нәсіл құрылуының себептерін нәсілдік айырмашылықты жоятын күшке айналдырып отыр. Нәсілдер –адамдардың тарихи қалыптасуының бір түрі. Олар тұқым қуалап отыратын дене біттімі біт тектес адамдар. Алғашқы рет 1675 жылы адам баласының «Нәсіл » деген ұғымды қолданған француз Ф.Бернье болды. 1735 жылы швед натуралисі К.Линней адам нәсілдерін дене бітіміне қарай классивикациялады. Нәсілшілдік - қанушы таптардың идеялогиясы – сонау ерте заманда құлдар мен құл иеленушіліердің әлеуметтік айырмашылығын дәелдеу үшін ойлап табылған. Феодализм кезінде нәсілшілдік дворяндардың артықшылығын дәлелдеу үшін қызмет етті. Нәсілдік теориясы , әсіресе буржуазиялық қоғамда белеске көтерілді. Бүгінгі күнде нәсілшілдік өзінің қызмет еттіп отырған саяси мақсатына қарй әртүрлі формада қолданылып келеді. Нәсілшілдік отар елдердің халықтарын отаршылардың қанауын дұрыс деп дәлелдеудегі қаруы болып табылады. Импералистер қазіргі заман поролитарияттарының санасын нәсілшілдікпен уландырып, олардың көңілін тап күресінің басқа жаққа ауцдарғысы келді. Нәсілшілдіктің дәуірлеген жері Фашистік Германия, ал екінші дүние жүзілік соғыстан кейін АҚШ пен ЮАР болды. Фашистіу Германияны европеоитық нәсілдің биологиялық артықшылығы жайындағы бұрынғы теорияның орнына немістердің психологиялық артықшылығы жайында текория ұсынылды. Нәсілшідік дүние жүзіне үстемдік құрмақ болған фашистердің иделогиясы болды. Ол АҚШ та таптық және ұлттық езгінің құралы болып талылды. 2. ХХ ғасырдағы этникалық үрдістер. ХХ ғасыр адамзат баласы үшін көптеген өзгерістерді әкелді. Мысалы, киім дайындау барысында жергілікті климат пен ондағы бар материал ресурсы ескерілді (жапырақтар, өсімдік талшықтары, мал немесе аң терісі және т.б.), үйі (үңгір немесе жер там, ағаштан, саз балшықтан, күйдірілген қыштан немесе тастан жасалған; еңбек құралы (тас, сүйек, күйдірілген қыш және т.б.); тіл және ауыз әдебиеті (мысалы, теңіз болмаған жердің тілінде де бұл ұғым болмаған); аңыздар, ертегілер де жергілікті аң-құстарды, табиғат құбылыстарын бақылаудан туындаған; билер мен алғашқы суреттер (жергілікті аңдардың, құстардың қылықтарын, оларды аулау тәсілдерін бейнеледі). Осы негізде алғашқы этникалық белгілер қалыптасты. Көші-қон барысында алғашқы этникалық белгілер жаңа ортаға бейімделіп жаңарады, ескілері ұмытылып, санадан біртіндеп, біржола өшеді. Көптеген дәстүрлер қоғам дамуына орай өшкенімен де, көбіне, аңыз-әңгімелерде, мейрамдарда, халықтың жадында тіпті әдеттегі құқық пен күнделікті түрмыста да сақталады. Сондай-ақ әсіресе, демографиялық және экологиялық дағдарыстар кезінде этностар "бөтен" дәстүрлерге де бейімделеді. ХХ ғасырдағы этникалық үрдістер. Олар: 1. Этникалық бөлініс - діни немесе кландық белгілермен астасатын этникалық бөліністер. Бұлар саяси қақтығыстарға әкеледі. 2. Этникалық сіңісу - (этникалық ассимиляция) - бір этнос өкілдерінің сол ортада тұратын басқа этникалық топтардың тілін, мәдениетін, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін сіңіріп, нәтижесінде өздерінің төл мәдениетінен, тілінен, әдет-ғұрып, салт-дәстүрінен айырылып, этникалық тиесілік санасының өзгеруі. Этникалық сіңісудің күшейіп, қарқын алуында әлем, аймақ, мемлекет халықтарын интернациоландыру шешуші рөл атқарады. Бұл үрдіс көбіне бытыраңқы орналасқан этностарда аса қарқынды жүреді. Нәтижесінде этнос басқа этностың құрамын толықтырып, соларға "сіңіп" кетеді. Этникалық сіңісудің күшеюінің тағы бір арнасы - ұлттықаралас некенің көбеюі. 3. Этникалық «тазарту» – 1992 ж. бұрынғы Югославиядағы, әсіресе Босниядағы соғыс аясында қолданысқа енген ұғым. Бүған дейін ол серб және хорват баспасөздерінде осы соғыстың мақсаты жөніндегі хабарламаларда пайдаланылды. Соғысушы жақтар жарияланған этноұлттық мемлекет аумағын мем¬лекет құрушы этникалық ұлтқа жатпайтын халықтан "тазарту" жүргізуге талпынды. Этникалық" сөзі 1940-50 жж. ғылыми еңбектерден күнделікті өмірге аяқ басты. Алайда, "тазарту" ұғымы бүгінгі біздің түсінігіміздегі этникалық тазарту мағынасында бүрын да қолданылды. Ең алғаш осы түсініктің қолданылуын Познань қаласында 1918 ж. құрылған поляк ұйымының атауынан кездестіреміз - "Познанды еврейлер мен немістерден тазарту ұйымы". Бұл ұйым аталған топтарды қаладан және төңіректен аластауды көздеді. Үшінші рейхте еврейлер қырылған аймақтар"Judenrein" (еврейлерден тазартылған) деп аталды. Этникалық тазартулар ескі замандардан бері келеді. Мысалы: б.д.д. VI ғ. еврейлер Палестинадан Вавилонға қоныс аударылды; б.д. IV-X ғғ. герман, славян, түркі және финн-угорлық этникалық топтар, Орталық Азия, Батыс Еуропа мен Солтүстік Африка арасында үнемі бірін-бірі тықсырып келді; VIII ғ. Византия армиясы павликиандық діни сектаның мүшелерін Армениядан Балқанға ысырды; XII ғ. Батыс және Орталық Еуропадан еврейлерді ауық-ауық қуғындау орын алды; 1609-1614 жж. морискілер (католик дінін қабылдаған мұсылмандар) Испаниядан қуғындалды; отыз жылдық соғыстан кейін, XVII ғ. ортасында, протестанттарды жиі католик аймақтарынан, ал католиктерді - протестанттық аймақтардан қуды; XVIII ғ. ортасында Акадияның франк тілді тұрғындары (Канададағы ағылшын отары болып табылатын) бұл ауданнан тықсырылды; 1820-1880-шы жылдар аралығында АҚШ-тың шығыс аудандарында жергілікті үндістерді батыста резервацияға үшыратты; XIX ғ. ортасында британ қоныс аударушылары Тасманияның бүкіл түпкілікті халқын жойып жіберді; 1907 ж. неміс армиясы Оңтүстік-Шығыс Африкадағы гереро этникалық тобын түп-тамырымен құртты. Бұл мысалдардың барлығында әртүрлі этникалық немесе діни топтар келтірілсе де, оның барлығы империялық саясаттың (империялар негізінен моноэтникалық болып келеді) жемісі болды, немесе бір мемлекеттің бақылауында болған аумақтарда жүргізілді, я болмаса діни біркелкілікке үмтылудан туындады (діндер әдетте этнос шекарасымен сәйкес келе бермейді). Осылайша, бұл мысалдарды біртекті этноұлттық мемлекет құру үшін жасалған этникалық тазартулармен тең қарастыру жаңылыс бол ар еді. Тек осындай мемлекет қана мемлекет құрушы ұлтпен сіңісіп кете алмайтын барлық адамдар мен топтардан тазартуға мұқтаж болады. Этникалық ұлтшылдық қисынына сәйкес, өзіндік этноұлттық мемлекет құруға талпынатын этникалық ұлт өз мемлекетін "өзгелерден" "тазарту" үшін этникалық тазартуды жүргізеді. 4. Этнократия - [грек, ethnos - ру, тайпа, халық, kratos - билік] - көпэтникалы мемлекетте бір этностың, әдетте, елдің, байырғы тұрғыны болып табылатын мемлекет құрушы титулды ұлттың билігі. 5. Этнофобия - "өзіміз" емес, өзгелерге қатысты ұстамсыздық, тікелей жауығумен сипатталады. Әсіресе, ол этносаралық қарулы қақтығыстарда жиі көрініс табады. 6. Этношектеулік - өз этносының шеңберінен тыс байланыстарға баруға құлықсыздық. Бұл әдетте моноэтникалық отбасын құруға ғана талпынудан, бірэтникалық ұжымдарда жұмыс істеуді дұрыс көруден, жетекші лауазымды орындарының барлық деңгейінде билік тізгінін тек өз ұлтының өкілдерінің қолына ұстатып, монополиялаудан көрініс табады.Іс жүзінде кез келген, әсіресе, өз ұлттық-мемлекеттік немесе ұлттық- аумақтық автономиясы барлары этникааралық келісімнің бұзылуына апаратын бұл "аурумен" ауырады. 7. Этноцентризм - [грек, ethnos - тайпа, халық, centrum - шоғырлану, орталық] - адамның өмірдегі барлық құбылыстарды өз этникалық тобының құндылықтарымен өлшеп, бағалауға бейімдігі; өз өмір салтын артық көріп, басқаларға таңу. Ұғымды 1883 ж. Л.Гумплович енгізіп, 1906 ж. У.Г. Самнер дамытты. Оның пікірінше, этникалық топтың ішіндегі қатынастар мен топаралық қатынастардың арасында айырмашылық алшақ. Егер топтың ішінде жолдастық және ынтымақтастық басым болса, топтар арасында күдікті, шүбәлі, күмәнді және жауласу басым. Этноцентризм бір жағынан этникалық топтың бірлігін қалыптастырып, көрсетеді. Қарабайыр деңгейде басқа этникалық топтарға салқын қарайды. Этноцентризм идеология ретінде - ұлттық-этникалық сана сезімнің теориялық деңгейі дамуының өнімі. 8. Этноцид - [грек, ethnos - тайпа, халық және лат. caedo - өлтіру] - адамдардың өздерін қырып-жоятын геноцидтен айырмасы, халықтың мәдениетін жойып жіберу. 9. Этноэгоизм - басқа этностардың есебінен өз этносына артықшылықтар әперуге талпыну. XX ғасырдың 90-шы жылдарында посткеңестік республикалардың көпшілігінде бұл құбылыс байқалды. Табиғи ресурстарды бөлуде, иемденуде өз ұлттарына артықшылық беріп, басқа этнос өкілдерін тықсыру орын алды. 3. Географиялық негізде әлем халықтарын классификациялау. Қазіргі кезеңде жер шарында 200 – тен астам мемлекеттер бар. Оларда 5 мыңға жуық этностар мен этникалық топтар өмір сүреді. Әлемнің 9/10 мемлекеті көп ұлтты мемлекеттер. Жер шарын мекен еткен халықтардың этникалық құрамы бір-бірімен араласып кеткен. Олар ертеректен тайпа мен тайпалар одағынан (алғашқы қауымдық құрылыста), ұлыс, қауымдастық (құл иеленушілік, феодалдық құрылымда), одан ұлт- буржуазиялық құрылымда дамыды. Ұлт белгілерінің алғышарттары тайпа ішінде пайда болған. Сөйтіп, олар ірі-ірі ұлттардан, халықтардан, тайпалардан құралғанжәне әр түрлі экономикалық-мәдени өсу дәрежелерінде, қоғамның әр түрлі даму сатыларында өмір сүрді.әрбір халық тарихи қалыптасуына орай белгілі территорияларда ғасырлар бойы мекендеп, қорғап, ұлттың аталуымен аймақ аталады.Этникалық түсінік бойынша халықтар атауы туған жерінің атымен аталады. Мысалы, Қазақ елі, Қырғыз жері, француздардың атымен Франция т.б. Дүние жүзіндегі халықтарды қоныстанған мекенінің атымен топқа бөледі. Жер шарының бөліктеріне таратып мекендеушілерді эйкумендер (Грекше-ойкео- мекендеуші, тұрушы) деп атайды. Алғашқы адамдардың тұрақтары Африка мен алдыңғы Азия аймақтары болды. Неолит кезеңінде адамдардың өрістері кеңейе түсті. Тарихи даму сатыларында адамдар автохтондар (кірмелер) және аборигендер (жергіліктілер) деп статусы өзгере бастады. Бүгінде халықтың ең көп қоныстанған территориялары Қытай, Үндістан, Европа. Этностарды орналасуны мен мекен етуіне орай оларды географиялық негізде бөледі. Мысалы, олар; Австралия халықтары. Азия халықтары. Америка халықтары. Еуропа халықтары. Океания халықтары. 2030 жылы жер бетіндегі халықтардың 60% қалаларда мекен етеді екен. Ғалымдар 2000 жылғы санақ бойынша жер бетінде 6,3 млрд халық бар деп есептесе, ал олардың саны 2020 жылы 8,6 млрд адамға жетеді деп жорамалдауда. 4. Әлем халықтарының антропологиялық классификациясы. Адамзат тарихын зерттегенде, түрлі тарихи кезеңдерде бүкіл этномәдени мұралардың құнды бағдарларын нақты жасаушы, таратушы және жеткізуші адамның өзі болғандығын есте сақтау керек. Биологиялық жағынан адамдар екінші, үшінші, және т.б дәрежелі бойынша бөлінеді. Ағылшынның белгілі биологы әрі философы Д.Холденнің айтуынша, адам-жер бетіндегі ең көп бейнелі, яғни көп нұсқалы тұр. Адамдардың белгілі бір аумақпен және шығу тегінің бірлігімен байланысты биологиялық жиынтығы шартты түрде алғанда нәсілде немесе антропологиялық тұрпатта болады. Мұндай ортақтық әдетте физиологиялық және генетикалық сипаттамалар негізінде анықталады. Рас, физиологиялық сабақтастық ерекшеліктердің бәрі емес, өздерінің таралатын белгілі бір аумағы бар және түрлі аймақ топтарында ерекше жиі кездесетіндерін ғана нәсіл деп санауға болады. Демек, мирасқорлық шарты мен географиялық жағынан нақты бөліну саласының болуы нәсілдің физиологиялық белгісін танудың аса маңызды шарты болып табылады. Сондықтан, мәдениет, тіл және этнос сияқты әлеуметтік құбылыстарға қарағанда, адамның қай нәсілге жататындығы немесе антропологиялық тұрпаты шын мәнінде неғұрлым тұрақты болады. Ал алдыңғылары антропологиялық тұрпатын өзгертпей-ақ бір облыстан, елден екіншісіне біршама оңай өтуі мүмкін, өйткені адамдардың дене келбеті мен өздеріне тән морфологиялық белгілері тікелей қарым-қатынас немесе араласу болмауынша таралмайды. Жекеленген этникалық топтарда сабақтастық белгілері көріністерінің жиілігі географиялық және тарихы себептердің салдарынан алуан түрлі құбылып отыратыны және оның өсіп-өнудегі фен-маркерлердің алуан түрлі болуына байланысты екені анықталған. Адамдардың белгілі бір қауымы өкілдерінің белгілері бірігуіндегі гендік морфологиялық белгілерінің бөлінуі сипатының өзі-ақ халықтың этникалық тарихы, оның байланыстары, әр түрлі мәдени-тарихи кезеңдерде орын ауыстыру немесе оқшаулануы жөнінде көп нәрсені көрсете алады, яғни қазіргі халықтардың этникалық және антропологиялық жағынан құралу генезисін анықтап бере алады. Соныменен халық тарихы сан алуан тармақтан тұратындығы және ғылымның сан түрлі жүйелері арқылы зерттелетіндігі белгілі. Сондай тарих ғылымынң бір саласы, этнологиямен бағыттас ол – антропология ғылымы.[1, 264-б.] Антропология – (грек, anthropos – адам, logos – ілім) – адамның шығу тегін, дамуын, дене құрылысын, нәсілдік ерекшеліктерін зерттейтін жалпы биология ғылымының қоғамдық ғылымдарымен тығыз байланысы бар саласы. Антропология терминін алғаш рет Аристотель (384-322 жж б.д.д.) ең бірінші болып қолданып, енгізді. Ол бұл терминді білім саласы ретінде адам табиғатының рухани жағынан ерекше зерттеуге қолданды. Антропология ұғымы көне грек дәуірінен бастап белгілі болғанымен орта ғасырдың аяғына дейін адамның физиологиялық құрылысын зерттейтін, ішінара адам психологиясы мен этнографиялық ерекшеліктерін сипаттайтын да ғылым саласы болып келеді. ХІХ ғасырдың ортасынан, антропологияның жалпы ғылымдағы орны, мазмұны, анықтамасы жөнінде екі түрлі көзқарас қалыптасқан. Оның бірі – ХҮІІІ ғасырдағы Француз ойшылдарының пікірлеріне сәйкес адамға тән құрылысын, тіршілік әрекеттерін, тілін, мінез-құлқын, материялдық және рухани қазыналарын, т.б. зерттеу. Қазіргі кезде мұндай көзқарасты АҚШ, көптеген Батыс Еуропа елдерінің антропологтары қолдайды. Ал, екінші көзқарас – адамның дене құрылысы ерекшеліктерінің уақыт, кеңістік бойынша өзгерісіне ерекше мән беру. Мұны Ресей, т.б. елдерінің ғалымдары қуаттайды. Қазіргі кезде антропология үш түрлі өзекті мәселеге – адамның дене құрылысы ерекшеліктеріне, шығу тегі мен оның дамуына, этникалық құрамының қалыптасуына ерекше көңіл бөледі. Осыған байланысты эволюциялық антропология, физикалық антропология, этникалық антропология болып бөлінеді. Антропология ғылымында кеңінен қолданылатын әдістің бірі – антропометрия, яғни тірі адам денесінің түрлі мүшелерінің өзгерісін өлшеу. Сонымен қатар антропологиялық мәліметтерді қолдану (биометрия), биохимия, генетика, иммунология т.б. әдістер де пайдаланады. Антропология ғылымына П.Брок, Р.Мартин, Л.Мартин, Л.Лики, А.П.Богданов, Д.Н.Анучин, В.В.Бунак, Я.Я.Рогинский, В.П.Алексеев, т.б. ғалымдар ерекше үлес қосты. Орыс ғалымы Н.Харузиннің «Бөкей ордасының қырғыздары» (1889 ж.) деген антропологиялық очеркінде 400-ден астам қазақтың (ерлер ғана) морфологиялық бейнесіне (фенокейпіне) алғаш рет ғылыми сипаттамалар берді. Қазақ халқының жалпы антропологиялық еуропеоид және монғолоид тектес рассалардың қосындысынан пайда болған деп тұжырымдалған [2, 382-б.]. Осындай қолдануымен бұл термин мыңдаған жылдар бойы өмір сүруде. Мысалы: Күні бүгінге дейін философияда, көптеген гуманитарлық ғылымдарда, психологияда т.б. антропология туралы көптеген ғалымдардың зерттеген ғылыми еңбектері бар. Олар: 1501 жылы М.Хундттың «Антропология о достоинстве, природе и свойствах человека и об элементах, частях человеческого тела»–атты еңбегі жарыққа шыққан. Бұл кітапта антропология сөзі адамның физиологиялық және биологиялық құрылымымен байланысты екенін атап өткен. 1533 жылы Г.Капеллдің «Антропология или рассуждения о человеческой природе» атты кітабы жарық көрді. 1859 жылы Ч.Дарвиннің «Происхождения видов» еңбегі. Француз ғалымдары ХҮІІІ ғасырларда антропология терминіне үлкен көңіл аударып, олар осы термин адам туралы білімнің жиынтығы екенін түсіндіріп өткен болатын. ХХ ғасырдың 60 жылдарда Ресейдің танымал антропологтары Я.Я.Рогинский мен М.Г.Левин антропология туралы былай деп айтқан: «Антропология – адам мен нәсілдің ата-тегін және физикалық дамуын зерттейтін жаратылыстанудың тарауы болып табылады». Антропология (грекше «anthropos»-адам, «logos»-ілім)-адамның шығу тегін, эволюциясын биологиялық даму зандылықтарын зерттейтін тарих және жаратылыстану ғылымдарының байланысқан саласы. Оның негізгі мақсаты адамзаттың шығу тегін, антропогенезді жан-жақты зерттеу болып табылады.Ал міндеттері антропогенезді палеоантропологиялық жүйелермен, биологиялық құрылымдар арқылы зерттеу [2,12-б]. Антропология негізі бірнеше бөлімнен тұрады. Солардың біріне морфология, антропогенез, этникалық антропология (расатану), физиологиялық антропология және т.б жатады. Морфология бөлімі––адамның табиғи нормадағы дене құбылысының қасиеттерін, ерекшеліктерін салыстырмалы түрде зерттейді. Антропометрия – адамның дене мүшелерін өлшеу арқылы оның дене құрылысына тән жыныстық, нәсілдік және жас ерекшеліктеріне жан-жақты анықтамалар беретін антропологиялық зерттеудің негізгі тәсілдерінің бірі. Антропометрия тәсілінің негізін алғаш француз антропологы П.Брок қалаған (ХІХ-ғ). Антропометриялық өлшеу балдық бағалар арқылы жүргізіледі. Этникалық антропологияда тірі адамның бас, бет, дене салмағы, бойы, т.б. түрлі өлшемдер бойынша анықталады.Сонымен қатар бас сүйек, қаңқа сүйектерге, көз, шаш, тері түстеріне де өлшеу жұмыстары жүргізіледі. Антропогенез - (грек.anthropos – адам, genesis – шғу тегі)адамның шығу тегіне байланысты көне замандағы адам және адам тәрізді маймылдарды антропологиялық тұрғыдан айырмашылықтары мен ұқсаатықтарын ажыратады, эвуалюциясын зерттейді. Этникалық антропология - дүние жүзіндегі расалардың (раса-бұрын бұл терминді «нәсіл» деп жансақ аударып келді. Ал дұрысында расы деген сөз италия, франзуз, ағылшын, орыс тілдеріне арабтан алып кіргізілген. Арабша «раса-бас», «басты» деген ұғымды білдіреді. Сондықтан қазақшада расы деп атағаны жөн). Еуропеоид, монголоид, негроид нәсілдердің - шығу тарихын, өзіне тән түр-тұлғасын және жалпы биологиялық даму сатыларын зерттейді. [3,52-б]. Эволюциялық антропология – (адамның шығу тегі мен (әлеуметтің) халықтың шығу тегін, эволюциялық биология, палеоантропология гоминид), адамның шығу тарихын және оның салаларын палеогенетика, палеонтология, геология, палеоэкалогия, алғашқы қауымдық археология және этнологияны зерттейді. Палеоантропология – (ежелгі халықтардың краниологиясы және остеологиясы, палеоодонтология, палеогенетика, палеопатология) археологиялық қазба нәтижесінде табылған адам сүйектері қалдығын, палеоэтнология, палеолингвистика, палеоэкология, палеодемография, палеозоологияны және т.б. зерттейтін ғылым. Этникалық антропология – (нәсілдік араласуын, серологиясы, түр ерекшеліктер мен жас ерекшелік морфологиясы, әлеуметтік одонтология, дерматоглифика және т.б. зерттейді. Адам организімінің құрылысын және формаларын, олардың даму проблемаларын, нәсілдік ерекшеліктері мен халықтың және әлеуметтік топтарды зерттеу тарихпен, этнологиямен, этнолингвистика, этнодемография, этнопсихология, экология, география, медицина және биологияның көптеген салаларымен тығыз байланысты. Тарихи антропология – (Историческая антропология) – негізінен зерттеу көбінесе әлеуметтік антропологиямен тығыз байланысты. Бірақ зерттеу барысында адам топтарының санынан бөлек, уақытқа (мерзімге) көбірек көңіл бөледі. Бұл негезінен адамдардың дамып, генетикасының (нәсілдік – және шығу тегі) әр түрлі тарихи кезеңдерге бейімделгенін зерттейді.1684 жылы франзуз ғалымы Франсуа Бернье раса терминін ғылымға енгізіп, нәсілдік жіктеуді ғылымға енгізді. Жоғарыда келтіргеніміздей белгілі бір аумақтағы қазіргі және ертедегі адамдар жиынтығының биологиялық тарихындағы осы бір күрделі процестің негізгі қырлары әдетте физикалық антропологияның жекелеген бөлімдері бойынша қарастырлады.Оларға мыналар жатады: 1.Тірі индивидуумдардың антропометриясы (басы мен денесін өлшеу) 2.Серология (қан топтары ) 3.Одонтология (тіс марфологиясы) 4.Дермотолгифика (қолдың алақандары мен саусақтардағы тері бедерлері 5.Краниология (бас сүйек) 6.Ертедегі халықтың палеоантаропологиясы (қазып алған сүйек қалдықтары) және т.б арқылы зерттеледі. Кейінгі палеолит дәуірінде қазіргі адамның қалыптасуы басталған кезде, адам нәсілінің де қалыптасуы басталған болатын. Олардың пайда болуына сол алғашқы уақыт кезіндегі адамдардың тұрып жатқан табиғи жағдайлары сол кезеңге тән адамдар топтарының бір-бірінен алшақ орналасуы әсер етті. Тіршілік ету ортасына морфологиялық және физиологиялық жағынан бейімделу барысында олар нәсілдің екінші қасиеттерінің пайда болуына – тері, көз, шашының түсі, бас сүйегінің формасы, дене ұзындығы және т.б. зор ықпал етті. Дене құрылысы қазіргі адамдарға ұқсас адамдар кейінгі палеолитте рәсімделе бастайды, адамдардың қалыптасу процессі аяқталды. Адамдардың қалыптасуы оның тік жүру, оң қолымен жұмыс істеу, ойлау мен түсінікті түрде сөйлеу қабілетінің дамуына жағдай жасаған, еңбек қызметінің үнемі күрделене түсуіне ет тағамы үлес салмағының барған сайын көбеюіне (алғашқы адамның шығуынан бастап ), қан араласуының зиянын болдыртпайтын табын ішіндегі жыныстық қатынастарына әуелі шек қою, кейін тыйым салу, демек, экзогамдық (табыннан тыс) неке (грекше ехо- «тыс», gamos- «неке») тәртібі енгізуге байланысты болды. Экзогамалық некеде адамдардың бір ұжымының еркектері адамдардың екінші ұжымының әйелдерімен некелі қатыста болған. Кейінгі палеолиттегі адамдар негізінен Европада, Азияда, Африкада қалыптасқан. Европеоидтық, монголоидтық, негроидтық, австролоидтық нәсілдегі адамдар болды. Европеоидтық нәсілдің өкілдері - кроманьондықтар. Монголоидтықтардың белгілерін 1937 жылы Красноярскіге жақын жердегі Афонтова Гора ІІ деген қоныс жайдан, сондай ақ Чжоукоудянь жоғарғы үңгірінен табылған бас сүйектердің қалдығынан көруге болады. Негроидтық нәсілдің өкілдері – гримальдықтар, жоғарғы палеолиттің қазылып алынған адамдарының арасындағы айырмашылықтар қазіргі нәсілдер арасындағы айырмашылықта емес, онша айқын білінбейді. Нәсілдік айырмашылықтар мыңдаған жылдар бойы, жергілікті жағдайлардың адамның сыртқы түр сипатына әсер етуіне байланысты қалыптасқан. Бұл үрдісте температура, ауа дымқылдығы, жел, күн сәулесі сияқты факторлардың маңызы болды. Монголоидтық нәсілдің белгілері шөл далалы ландштафтысы, күштіде ұзақ соғатын жел, қатты қыздыратын күн сәулесі мен кезектесіп тұратын құмды дауылы бар Орталық Азияда, сондай ақ көзге шақырайған күн сәулесі қатты әсер ететін Азияның артикалық аймақтарында тұратын адамдарда қалыптасты. Монголоидтар қалың қабақты (үнемі қысып жүргендіктен және қабақтарының зорланып жұмыс істегенінен бұлшық ет тканьдары өсуімен байланысты), көздің жасы тұратын ішкі ұшын жауып тұратын терісі жиырынқы, қысық көзді, құм мен тозаңнан шақырайған күн көзінен және тоңудан сақтандыру үшін бүйрек бетті болып келеді. Салқын ауаның мұрын ішіне бірден кіруіне бөгет болуы үшін жалпақ мұрынды болады. Негроидтық нәсілдер тропикалық климатта, ыстық әрі дымқыл өлкеде қалыптасқандықтан адамды күн күйдіруден қорғау үшін түстері тым қоңыр болады (меланин деп аталатын ерекше пигменттің болуына байланысты), басты күн тиюден қорғау үшін оның айналасында уақ тесікті қабық тұратын бұйра шаштары, кең танаулы мұрыны, ыссылыққа төзімді қалың еріндері болады. Австролоидтық нәсілдерде барлық нәсілдердің ерекшеліктері сақталған. Олар оңтүстік-шығыс Азия, Австралия, Океания аймақтарында орналасқан. Географиялық жағдайға икемделу адамның биологиялық ерекшелігін (мидың құрылымын, аяқ-қолдың құрылымын т.б. ) өзгерткен жоқ. Адамдардың дене бітімінің ерекшелігі ұрпақтан-ұрпаққа гендік негізде беріліп отырды және оқшауланудың – расогенездің екінші факторының салдарынан нығая түсті. Ол кезде адамдардың орналасу тығыздығы төмен болатын. Адамдар географиялық және мәдени жағынан бір шама оқшау өмір сүрді, мұның өзі алғашқыда осы континеттердің үшеуінің территориясындағы адамдардың оқшауланудың кемуімен байланысты өмір жағдайына биологиялық тұрғыдан енжар бейімделу бұрынғы маңызын жойды және жаңа нәсілдер метистендіру нәтижесінде қалыптаса бастады, демек алғашқы 4 үлкен нәсіл араласып кетті. Нәсілдер – адамдардың тарихи қалыптасуының бір түрі. Олар тұқым қуалап отыратын дене бітімі бір тектес адамдар. Алғашқы рет 1675 жылы адам баласының «нәсіл» деген ұғымды қолданған француз ғалымы Француа Бернье болды. 1684 жылы франзуз ғалымы Франсуа Бернье раса терминін ғылымға енгізіп, нәсілдік жіктеуді ғылымға енгізді.1735 жылы швед натуралисі К.Линней адам нәсілдерін дене бітіміне қарай классификациялады. Қазіргі дәуір де метистердіру нәсіл құрылуының себептерін нәсілдік айырмашылықты жоятын күшке айналып отыр. ХҮІ-ХІХ ғасырлардағы европалықтар мен африкалықтардың, кейінірек азиаттықтардың қоныс аударулары әлемдік нәсілдердің араласуына әкелді. Жаңа тұрпаттағы метистер, мулаттар пайда болды. Жер шарының барлық аймақтарын зерттеген ғалымдар мен саяхатшылар түрлі ұлттар мен халықтардың ерекшеліктерін тани бастады. Олардың тұрмыс-тіршіліктері, тілдері, киімдері, мінез-құлықтары, тіпті түр сипаттары да әр қилы. Адамдардың морфологиясы, дене құрылыстарының бөлектігі биологиялық антропологияның дамуына әкелді. Көптеген зерттеулер мен пікір-таластардың нәтижесі адамдарды жіктеп топтастыруға мүмкіндік берді. Адамдардың географиялық ерекшеліктерге қарай биологиялық негізде түрлі болуы нәсілдік жіктеліске, бұл нәсілтану ғылымының дамуына себеп болды.«Нәсіл» терминінің ұғымы адамзаттың популяциялық жіктелісі, олардың тұқым қуалаушылық биологиялық кешендік белгілері жайлы мағынаны білдіреді. Мұнда анықталған үрдістер бойынша табиғи және географиялық шектеулерде олардың дамығандығында ескерген жөн. Соныменен, нәсіл дегеніміз генетик және фенетик ғалымдардың пайымдауынша;нәсіл – генетикалық және фенотиптік белгілері өте ұқсас, өзгелерден ерекшелетін популяциялық жіктеліс;нәсіл – гендердің бір-бірімен ауысуының нәтижесінде аралас популяциялық жүйе пайда болады: Әлемдегі нәсілдердің барлығы дерлік араласқан және бұл етек ала береді. Соның нәтижесінде олар - адаптация, изоляция, метисация, автогенетикалық үрдістерге ұшыраған және ұшырай береді. 5. Тілдік негіздегі әлем халықтарын жіктеу. Әрбір халықтардың негізгі ерекшеліктерінің бірі тілдік жүйемен өзгешеленеді. Ол басты этникалық белгілердің бірі. Осы белгілерге қарай отырып, халықтардың арасындағы тарихи өзара байланысын, туысқандығын, әрі шығу тегінің жақын-алыстығын, шаруашылық, мәдени ұқсастығын байқауға болады. Осы сияқты жан-жақта жақындық байланыстарды тосыннан пайда болған құбылыс деуге болмайды. Олар халықтардың ғасырлар бойғы қарым-қатынастардың негізінен қалыптасқан үрдісі. Ғалымдар әлемде 6 мыңға жуық тілдер бар екендігін дәлелдеді. Тіл адам баласының негізгі құралы. Тілдер өлі және тірі тілдер деп бөлінеді. Тірі тілдер төмендегідей бөлінеді; Қазіргі кезде әлемде қос тілдерді пайдалану кең түрде дамыған. Дүние жүзінде бүгінде ең көп қолданыстағы тіл – қытай тілі. Бұл тілде статистикалық мәліметтер бойынша 1млрд.200млн. адам сөйлейді. Екінші орында ағылшын тілі. Әлемнің 60 мемлекетіндегі 480 млн. адамдар осы тілде сөйлейді. Үшінші орында Үндістандағы ең ірі хинди және урду тілдері, бұл тілдерде 440 млн адам сөйлейді. Төртінші орында испан тілі, әлемнің 20 мемлекетіндегі 400 млн. адам сөйлеcе, ал бесінші орында орыс тілі, 250 млн. адамдар бұл тілде сөйлейді. Алтыншы орында араб тілі, ол дүние жүзіндегі 25 мемлекетте мемлекеттік тіл статусына ие. Араб тілінде әлемдегі 250 млн. адам сөйлейді.Одан кейінгі орында бенгаль тілі - 200 млн. адам бұл тілде сөйлесе, португал тілінде 180 млн.адам. Жапон тілінде 125 млн. адам, өзге неміс, француз, пенджаб тілдерінде 100 млн адамдар сөйлейді. Жалпы әлемде көбінесе 13 тілдерде жер шарының 3/5 халықтары сөйлейді. БҰҰ-да алты – ағылшын, француз, орыс, испан, араб, қытай тілдері ресми тіл негізінде қолданыста. Әлем тілдерін лингвист ғалымдар генеологиялық және морфологиялық жағынан топтастырып, олар 20 тіл ұрпағы бар екендігін дәлелдеді. Тілдерді салыстырмалы түрде ғалымдар екіге бөледі. 1. Морфологиялық бөлініс дегеніміз – дүние жүзіндегі барша халық тілі грамматикалық құрылысының ұқсастығы бойынша бірнеше топқа бөлінеді. 2. Генеологиялық бөлініс дегеніміз – қандас, туыстық жағынан тілді топтау бір тіл мен екінше тілдің туысқандық байланыстарын ғана көрсетіп қоймай, бір халық пен екінші халықтың арасындағы тарихи туысқандық жқындығын айқындатып беретін белгілердің бірі. Тіл ұрпақтары топтарға, олар топшаларға бөлінеді. 6. Шаруашылық – мәдени негізде әлем халықтарын топтау. Жер шарын мекендеген барлық халықтарды мәдени-шаруашылығына байланысты топтастырамыз. Осыдан 10 мың жыл бұрын адамдар құрылықтың барлық аймақтарын түгелге жуық қоныстанды. Кейбір территорияларда отырықшылық пайда болды. Тарихи даму сатыларында табиғи-географиялық, шаруашылық – мәдени ұқсастықтарына қарай және ерекшеліктеріне байланысты әлем халықтарын бөледі. Оларды ертеректен қалыптасқан шаруашылық – мәдени жіктелісі төмендегідей: Аңшылық Терімшілік Балық аулау Мал шаруашылығы Егіншілік. Қажетті әдебиеттер: Садохин А.П., Грушевицкая Т.Г. Этнология М., 2000г. 4 тарау 109-129 беттер Артыкбаев Ж. Этнология и этнография. Астана 2001г. 1 тарау §3 32-58 беттер. Шәлекенов У.Х., Шәлекенов М.У. Әлем халықтарының этнологиясы А., 2002 ж. 1 тарау 15-20 беттер Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. Алексеев В.П. Становление человечества. М., 1984. Бунак В.В. Род Homo, его возникновение и последующая эволюция. М., 1980. Проблема расы в российской физической антропологии / Ред. Т.И. Алексеева, Л.Т. Яблонский. М., 2002. Рогинский Я.Я., Левин М.Г. Антропология. М., 1963. Хрисанфова Е.Н., Перевозчиков И.В. Антропология. М., 1999 Алексеев И.П. География человеческих рас. М., 1974. Алексеев В.П. Историческая антропология. М., 1979. Бунак В.В. Раса как историческое понятие // Наука о расах и расизм. Труды Института антропологии МГУ. Вып. 1. М.;Л., 1938. Рогинский Я.Я. Проблемы антропогенеза. М., 1977. Рычков Ю.Г., Ящук Е.В. Генетика и этногенез. Историческая упорядоченность генетической дифференциации популяций человека (модель и реальность) // Вопросы антропологии. Вып. 75. М., 1985. Чебоксаров Н.Н., Чебоксарова И.А. Народы, расы, культуры. М., 1971. № 5 Лекция тақырыбы: Этностардың пайда болуы. 1. Этногенез және оның негізгі факторлары 2. Этногенезді зерттеудің әдістері. 3. Этногенез және антропогенез 4. Л.Н.Гумилевтың этногенездік концепциясы. жүктеу/скачать 386.9 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|