Лектор : Баткаев. Ж

ИНТЕРФЕЙСКЕ СИПАТТАМА ЖӘНЕ ОНЫҚ ИНТЕРАКТИВТI ОРТАСЫНДА ЖҰМЫС IСТЕУГЕ АРНАЛЖАН НҰСҚАУЛАР

Баждарламаны қазақ және орыс тiлдерiнде Мендельдi за дары деген сурет бастайды. Баждарламамен жұмыс қарым-қатынас тiлiн тандаудан басталады. Ол - Қазақстан Республикасындажы мемлекеттiк тiл-қазақ және ресми тiл – орыс тiлдерi. Пайда болжан суретте 2 кнопка бар: ҚАЗАҚ, РУССКИЙ. Тышқанды шерту (төменде тек шерту деп қолданылады) арқылы керектi тiлдi тандаужа болады. Шерту арқылы суреттi көшiруге болады. Экранда 19 жасырдажы вена мектептерiне Ұісас жабдықталжан жарық бөлме көрiнедi. Интерфейстi жалпы бейнесi суретте көрсетiлген.

Таза линиялар кестешесiнде шертсе шкафтажы Гибридтер бөлiмi ашылады және керiсiнше. Гибридтер бөлiмiн компьютерлiк селекционер өзiнi гибридтерiмен толтырады. Шкафта сақталжан, бiрақ керегi жоқ гибридтi бұршақтарды көгершiнге апарып қоректендiру арқылы жоюжа болады. Егер асты суретiн шертсе, шкафты бөлiмшесi гибридтерден тұтас тазарады.

Экранны төменгi бөлiгiнде эксперимент үшiн алынжан өсiмдiктердi өсiретiн 2 ваза орналасқан. Таза линиялары және Гибридтер бөлiмдерiнен бұршақты вазажанапару арқылы себу жүргiзiледi. Вазаны астында Р латын крпiмен белгiленген ата-аналар кестешесi бекiтiлген. Кестешеде генотип, фенотип және ата-аналарыны жынысы көрсетiледi.

Экран ортасында Пеннетт торы бар төртбұрышты ринг орналасқан. Торда Моногибридтер режимiнде 4 Үяшықтар бар, ал Дигибридтер режимiнде -16. Моногибридтер режимiнде торды ұяшықтарында меню көрсетiледi. Бiр белгiсi альтернативтi байқалатын бұршақтарыны жұбы. Жұмыс Моногибридтер режимiнде бiр жұп тандалжаннан кейiн басталады.

Дигибридтер режимiне mono-, di- қосқышын шерту арқылы өтуге болады. ұяшықтарды саны 16-жа дейiн көбейедi. Қайталап шерту-торды Моногибридтер режимiне қайтарады. Режимдердi iске қосатын mono-, di- қосқыштары экранны жоғарғы о жағында орналасқан.

Рингтi жоғарғы бөлiмiнде өздiгiнен тоза дандыру (бiр ата-анасы болса) немесе Будандастыру (екi ата-анасы болса) белгiсi бар кнопка бар. Ол кнопканы басу арқылы ұрпақты алужа болады. ұрпақты фенотипiн торды ұяшыжындажы бұршақтар көрсетедi. Бұршақты үстiне курсоңрды бажыттаса кестеше пайда болады. Кестешеде бұршақты генотипi көрсетiлген. Егер S компьютер қосылса, кестешеде осы ұяшықтағы бұршақ санын көруге болады. ұрпақты бұршақтарын Пеннетт тордан Гибридтер шкафыны А және В бөлiмшесiне тышқан арқылы тасуына болады. Гибридизациядан соң торды бұршақтардан тазарту керек. Ол үшiн рингтi төменгi жағындажы Құс деген кнопканы басу керек.

Соңл жақтажы қабыржада Манипуляция режимiнi қосқышы – лупа орналасқан. Ол екi ата-аналық өсiмдiк бар кезде жұмыс iстейдi. Лупаны бейнесiнде тышқанды шертсе келесi өзгерiстер жүредi. Екi өсiмдiкте бұршақты үлкейтiлген гүлдерi лупа арқылы көрсетiледi. Манипуляция режимiндегi iс-крекеттер күнтiзбе арқылы уақыт бойынша жүргiзiледi. Манипуляция режимiмен бiрге күнтiзбеде күндер санала бастайды. Автоматты тұрде 1 күн 5 секунд деп алынады. Қолданушы басқа те еудi алуына болады. Ол үшiн тышқанны о кнопкасымен күнтiзбе бейнесiнi үстiнен шерту керек. Тұсетiн менюда уақыт тандау жұмысын жүргiзу керек.

Курсоңрды гүлге қойса гүл ашылып, өсiмдiктi генеративтi мүшелерi — тоза қап және жатын көрiнедi. Манипуляция режимiнде курсоңржа тоза қапты алып тастау үшiн, кiшкентай қайшы берiледi. Тышқанны соңл жақтажы кнопкасын басу арқылы тоза қап алынып тасталынады. Операцияланжан өсiмдiк – аналық болады, ал екiншiсi - аталық болып саналады. Бұл факт ата-аналар кестесiнде жыныстарды белгiсiмен белгiленедi. Бұл операцияны кез келген өсiмдiкке 7 күннi iшiнде жасауға болады. Белгiленген уақыттан кейiн өздiгiнен тоза дану жүредi. Операциядан кейiн кiшкентай қайшыны орнына тоза қап күлтесi пайда болады. Ол курсоңр тоза ды аталық өсiмдiктен аналыққа тасымалдаужа мүмкiндiк бередi. Тышқанны соңл жақ клавишасын шерту арқылы тоза қаптан тоза Үсталынады. Курсоңрды жатынжаналып келiп орналастыру керек. Келесi шерту - тоза дандырады. Бұл крекет Манипуляция режимiн автоматикалық жолмен аяітайды. Бұл крекет 8 күнге, аталық гүлде тоза пiсiп-жетiлгенге дейiн және 10 күннен кейiн тоза ны ұрықтандыру қабiлетi жойылжанжа дейiн жүргiзiлуi керек. Көрсетiлген уақыттан шыжып кетсе жұмыстарды нктижесi дұрыс болмай шыжады.

Экранны төменгi бөлiмiнде арнайы санақ машинасы орнатылжан. Оны соңл жағындажы қабыржасында S символы бар. Курсоңрмен осы символды бiрге орналастыру керек. Тышқанмен шерту машинаны iске қосады (алдын-ала Пеннетт торын тазартып алу керек).

Кейiнiрек терезелерi бар сурет пайда болады. Терезелерде өсiмдiктердi саны және олардан алынжан бұршақтарды орташа өнiмi көрсетiледi. Автоматикалық жолмен, отыз өсiмдiк және қырық бұршақ берiлген. Бұл Мендельдi экспериментальдi материалындажы санына сәйкес, 30х40=1200 бұршақ. О жақта өсiрiлген бұршақ санын көрсететiн терезелер бар. Шкалада төрт терезе - кр генотипке бiр терезеден. Төменiрек келесi шкалада өнiмнi бөлiктерiнi қатынасы көрсетiлген. Екi терезеде өсiмдiктер өздiгiнен тоза дандырылжаннан немесе будандастырылжаннан кейiн көрсеткiштермен толтырылады. Жұмыс барысында тәжiрибелiк материалды санын көбейтуге немесе азайтужа болады. Бұл Мендель заңдарыны дәл байқалуына ксер етедi. Бұршақтарды шындық санымен Жұмыс iстеу, кездейсоңі бұрмаларды әсерiн бақылаужа мүмкiндiк бередi.

Компьютердi соңл бөлiмiнде Дельта деген кнопка бар. Осыны көмегiмен Статистика режимi iске қосылады. Бұл режимдегi жұмыс Мендельдi за дары көптеген будандастыруды нктижесi ретiнде статистикалық байқалынатынын көрсетедi. Статистика режимi оқытушылар мен оқушылардан ықтималдылық теориясын бiлуiн қажет етедi және Мендельдi заңдарын тере оқып-үйрену үшiн қолданылады.

Пеннетт торы – генетикалық будандастыруды нктижесiн жазужа ы жайлы кесте. Ол 45 градусқа бұрылжан ұяшықтары бар тiкбұрыш. О және соңл жақтарын жажалай крiптер жазылжан. Бұл гаметаларды генотипiнi символдары. крiптер екi белгiге сәйкес. Бiрiншi белгiсi – Бұл бұршақтарды тұсi: Y – сары, y – жасыл, ал екiншiсi – оларды қабықшасыны пiшiнi: R – тегiс, r – бұжыр. О жақтажы және соңл жақтажы крiптердi тұсi кр тұрлi. Егер бiр жана ата-анасы болса крiптердi тұсi аналық және аталық гаметаларды көрсетедi. Ал екi ата-аналары бар жағдайда гаметаларды қандай ата-анасына жататындығын көрсетедi. Пеннетт торыны крбiр ұяшыжыны өз координаты бар: моногибридтерде 2, ал дигибридтерде 4 крiптен тұрады. Координаталар сәйкес келетiн гаметаларды крiптiк символдарыны қосылуыны нктижесiнде пайда болады. ұяшықты крiптiк координатасы гибридтi зиготаны символы болып қалады. Төменде сипатталатын, арнайы режимде жұмыс iстегенде, осы символды құрамында кр ата-ананы белгiлерi өзiнi тұстерiн сақтайды. крiптердi тұсiне қарай гибридтi организмнi генетикалық белгiлерiнi шыжу тегiн анықтаужа болады.

Егер Дигибридтер режимiнде бұршақтарды еккеннен кейiн торды соңл бұрышында орналасқан кнопка басылса Генотип-Фенотип режимiнi жұмысы активтендiрiледi. көздiгiнен тоза дандыру немесе Будандастыруы кнопкалары жаңа нктижеге алып келедi. Пеннет торыны кр ұяшыжында бұршақты өзi емес, оны төрткрiптi генотипi пайда болады. Шкафтажы Таза линиялары деген жазуды орнына Фенотиптер деген жазу пайда болады. Шкафты Фенотиптер бөлiмшесiнен бұршақты алып, Пеннетт торыны бiр ұяшыжына апаруға болады. ұяшықта бұршақ крiптi генотиптi үстiне орналастырылады. Егер алынжан бұршақты фенотипi көрсетiлген генотипке сәйкес келсе оны ұяшық қабылдайды. Ал сәйкес келмеген жағдайда ұяшық бұршақты қабылдамайды. Шкафтажы бұршақтарды тандау тордажы ұяшықтарды соң жысы толжанжа дейiн соңзылады. Бұршақтарды дұрыс немесе дұрыс емес тандалуы және де торды фенотип бойынша қалыптасуы дыбыс сигналдарымен жалжасады. Генотип-Фенотип режимi дигибридтi будандастыруға жана ткн. құс деген кнопканы басса, режимнен жұмысты кез келген денгейiнен шыжужа болады.

Осындай интерактивтi Пеннетт торы генотиптi символ арқылы жазу ережелерiн үйретедi және бұршақтарда оны фенотиппен байланысын тұсiндiредi. Гендердi доминантты және рецессивтi байқалу заңдарын бiлу торды бұршақтарды фенотипi бойынша қателеспей толтыруға мүмкiндiк бередi. Шкафты Фенотиптер бөлiмшесiнен бұршақтарды алып арналжан ұяшыққа жинаужа болады. Торды өзi - қолданушыларды (оқушыларды ) бiлiмiн бажалап, тандауын қабылдайды немесе қабылдамайды. Осындай жаттыжу - алынжан бiлiмдi баянды етуге және бақылау жүргiзуге мүмкiндiк бередi.

Торды о кнопкасы магистрлiк бөрiкше деп белгiленген және Магистрлiк денгей режимiн iске қосады. Баждарламаны iске қосқанда Бұл режим автоматикалық жолмен активтi емес жаждайды қабылдайды. Бұл таза линияларды бұршақтарыны , гибридтердi және оларды гаметаларыны генотипiнi крiптiк символдарын көрмеге қойып көрсеткенiн бiлдiредi. Магистрлiк денгей деген кнопканы басса, өсiмдiктердi генотипi туралы ақпараттарды барлыжы жойылады. Бұршақтарды қарастыржанда оны генотипi көрсетiлмейтiнi белгiлi. Тек қана доминантты белгiнi сыртқы көрiнiсiн – фенотипiн байқаужа болады. Соңндықтан да, Магистрлiк денгей режимiнде жұмыс iстеу шындық тәжiрибеге сәйкес. Генотип туралы мклiметтi арнайы тәжiрибелердi негiзiнде және логиканы көмегi арқылы алужа болады. Магистрлiк денгей режимiндегi жұмыс оқытуды аяітау кезе дерiнде бiлiмдi баянды етедi және бақылайды.

Санақ машинасыны о қабыржасында About кестешесi орналасқан. Тышқанды шерту арқылы баждарлама және оны құрастырушылар туралы ақпаратты алужа болады.

Ландшафты бар есiкшеде (экранны төменгi о жағында орналасқан) немесе х белгiде (экранны жоғарғы о жағында орналасқан) тышқанды шерту арқылы баждарламаны жұмысын аяітаужа болады

Тақырыбы: Мендельдi заңдарын теориялық негiзде оқып-үйрену