Лектор: аға оқытушы Өтегенова О. К

А. этика

С. принцип

Д. процесс

13. 
    Мұғалімдерге моральдық тәрбиенің негізгі принциптері мен заңдылықтары туралы жүйелі білім беру
    

В. понтомимика

С. педагог этикасының міндеті

Д. мимика

14. 
    Жалпы этикалық ілімнің негізінде оқытушылық еңбектің ерекшеліктерін талдай отырып, мұғалімнің өз әріптестерімен, балалар ұжымымен қарым-қатынасын зерттейді
    

В. педагогика

С. философия

Д. педагогикалық этика

15. 
    “Адамның адамшылығы... жақсы ұстаздан болады”
    

В. Шоқан

Д. Мағжан

1. Қарым-қатынас мәні.

2. Қарым-қатынас стильдері.

Теориялық мәліметтер:

Қарым-қатынас екі жақты мәнге ие: қатынас және өзара әсер ету. Бұл айсбергтің су асты және су үстіндегі бөліктеріне ұқсас. Мұндағы көрінетін жағы – сөйлеу және сөз қимыл-әрекеттері, көрінбейтін ішкі жағы – қажеттіліктер, мотивтер, қызығулар, сезімдер және т.б. адамды қарым-қатынасқа бағыттайтын әрекет-қимылдар, толғаныстар.

Зерттеулер нәтижелері төмендегілерді аңғартады: балаларға әрқашанда олардың көңіл-күйіне тұрақты қатынаста болатын, оқу әрекеттері мен мінез-құлқындағы кемшіліктерге іскерлікпен қарайтын, олармен байсалды және бірқалыпты мәнерде қарым-қатынас жасайтын оқытушыларға олар әрдайым еркін, сеніммен тілдесетін болады.

Оқушыларға ұнамсыз қарым-қатынаста болу (“сыныптарың жыныма тиді”) , оқытушының тұрақсыз позициясы (көңіл-күйіне қарай жиі өзгеруі) балаларда оған деген сенімсіздік, жағымпаздық, жалған сөйлеу және т.б. ұнамсыз қасиеттерді оятуы мүмкін. Мұндай жағдай жалпы оқу-тәрбие процесіне нұқсан келтіреді.

Жалпы алғанда, зерттеушілер оқытушының сынып ұжымына бағытталған негізгі үш түрлі қатынас стилін ажыратып, қарастырады: тұрақты-ұнамды, төменгі дәрежелі ұнамды, тұрақсыз кейде балаларға ұнамсыз, тұрақты ұнамсыз қарым-қатынаста болатын оқытушылар да кездеседі.

А.А.Леонтьевтің пікірінше: “ұнамсыз, тұрақсыз” оқытушылар өздеріне ұнамсыз көзқарастар келіп шығуына жағдай жасайды. Демек, олар мектепке қайшы, жалпы қоғамға қарама-қарсы әрекетте болады деген сөз.

Психологияда қоғам мүшелерімен қарым-қатынаста болатын әртүрлі басшылық, жетеекшілік ету түрлері анықталған. Оқытушы да өз әсерін жүзеге асырушы басшы болып есептеледі. Басшылықтың негізінде үш стиль кездеседі (әсер ету бағытына қарай).

Авторитарлы стиль.

Оқытушы өз бетінше , жеке топтың жұмыс бағытын анықтай отырып, кім-кіммен отыруы және жұмыс істеуі қажеттігін көрсетеді, оқушылар тарапынан кездесетін әрқандай белсенділік шектеледі, оқушылар күмәндану үстінде болады. Өзара әсер ету формалары – бұйыру, көрсетпе, инструкция, жазалау.

Кейде берілетін алғыс, ризашылық та бұйрық немесе кемсіту түрінде жарияланады. “Бүгін сен жақсы жауап бердің. Сенен мұны күтпеген едім”.

Демократиялық стиль.

Бұл стиль ұжым мүшелерінің пікірлеріне сүйенген жағдайда көрініс табады. Оқытушы істелетін жұмыстың мақсат-міндеттерін әр бір оқушы санасына жеткізуге әрекеттенеді. Олардың барлығын еңбек процесіне белсенді қатыстырады, өз міндетін тек бақылау мен басқаруда деп білместен, тәрбие беру деп те түсінеді. Әрбір оқушы марапатталып бағаланады, және онда өз-өзіне сенім арттырылады, өзін-өзі басқару дамытылады.

Бұл стильдің мәні – тәртіпсіздік, бейғамдық. Оқытушы ұжым өміріне араласпауға әрекеттенеді, белсенділік жоқтың қасы, сұрақтар немқұрайды талқыланады, кейбір қарама-қарсы пікірлерге тосқауыл жасай алмайды. Ұжымда тәртіпсіздік күшейеді. Оқушыларда ұнамсыз пікірлер мен көзқарастар пайда бола бастайды.

1. Қандай стиль ұнамды деп есптейсіз?

2. Қарым-қатынастың екі жақты мәнін қалай түсіндіресіз?

3. Қарым-қатынасты неге айсбергке теңеуге болады?

4. Зерттеулер нәтижелерінен нені байқауға болады?
Студенттердің үй тапсырмасы:

Мұғалімнің үш негізгі стилдерін Венн диаграммасы бойынша салыстыру.

Мәтінге байланысты жұппен жұмыс жасау.

-Топтастыру жасау.











Сабақтың тақырыбы: Педагогикалық процестегі иландыру мен сендіру.

Сабақтың жоспары:

1. 
   Сенім – коммуникативтік қарым-қатынастың негізгі тәсілі ретінде.
   
2. 
   Иландырудың педагогикалық процестегі рөлі.
   

Оқушыларға ықпал етудегі қайнар көздерінің арасында ең маңызды рөл педагогтің үлесіне тиеді. Мұғалім тәрбиеленушінің мінез-құлқына, іс-әрекетіне, сезіміне, санасына қандай тәсілдермен әсер етеді? Барлық мұғалім жолын енді бастағандар қарым-қатынас жасай алу икемділіктерін өздері жасай ала ма?

Қарым-қатынаста екі негізгі тәсіл коммуникативтік ықпал жасайтын қабылданған, яғни сөздің көмегімен әсер ету: сендіру мен иландыру.

Өсіп келе жатқан адам әлеуметтік ортамен, табиғатпен өзара байланыста болады. Өзара байланыс нәтижесі оның сенімі болып табылады, яғни білім жүйесі, көзқарастары мен қарым-қатынасы, мінез-құлық нормалары.

Сенім шынайы және жалған болады. Шынайы сенім шынайы дүниемен сәйкес болады және адам тұлғасын қоғамдық құндылық ретінде қарастырады. Адам өзінің шынайы сенімін қорғау үшін өлімге де басын тігеді. Жалған сенім, ең алдымен ұжымға да зиянды және қоғамға да. Бұл өзінің және басқалардың жағымсыз көзқарастарынан және өмірлік тәжірибе синтезінен пайда болады.

Біз мектеп оқушыларының жалған сенімдерімен жиі кездесіп отырамыз. Біз оларды тани аламыз ба?

Жалған сенімді жөндеу педагогтың табанды еңбегін қажет етеді. Оны үш бағытта жүзеге асыруға болады: сынып ұжымында қоғамдық пікір қалыптастыру, арнайы құнды дербес өмірлік тәжірибе жасау, дұрыс емес сенімнің жалған екендігін білдіру, дәлеледеу.

Ең алдымен күшті ұжым құруда алыс, орта, жақын перспективаларды оның дамуына бағыттау керек. Әрбір тәрбиеленушінің ұнамды жақтарына сүйене отырып, педагогқа өмірлік сенімді жоюға қадам басуы жеңілдеу болады. А.И.Кочетов жалған сенімді әлсіретуге төмендегі тәсілдерді бөліп қарастырды:

• 
  жеткіншекті өзін басқалармен салыстыруға үйрету: оны өзі қызығатын адаммен жақын таныстыру, ол оның көзқарастарына қарама-қарсы болуы керек (мысалы, бала оқығысы келмейді, ал оның танысы көп біледі, көп оқиды, міне осыдан кейін ол жаттап алмайтын, білгішсінбейтін болады);
  
• 
  жалған сенімнің ертең қайда апарып соғарына мысалдар келтіру (мысалы, осындай кемшілігі бар адамдардың қайғылы жағдайға тап болғаны туралы, оның өз өмірін құртқандығы, бостандық, сертінен, ұятынан айрылғандығы, ол күшті сияқты еді бірақ өмір оның әлсіздігін, түкке жарамсыздығын дәлелдеді. Бұл үшін мысалдарды шынайы өмірден, көркем әдебиеттен, кинофильмнен алып қолдану керек.);
  

• 
  жеткіншек рухани өмірде құндылықтармен бетпе-бет келуі: күшті болғысы келеді, сүйікті спорт түрімен айналысу, бұл үшін күн тәртібін орындау керек, жақсы оқу керек; үйірмелерге жазылу керек.
  
• 
  Мұғалімнің жалған сенімдегі жеткіншектің мінез-құлқына шыдамдылық көрсетуі: оның дөрекілігіне мұғалімнің ұстамдылық пен әдептілік көрсетуі, жеткіншектің дербес ерекшелігіне құрметпен қарауы;
  
• 
  Жеткіншекке сеніммен қарай білу, ол дұрыс емес қылықтар көрсетсе де (“Мен саған қалай көмектесе аламын? Жағдайыңның нашар екендігін көріп тұрмын!”);
  

1. 
   Қарым-қатынаста сенімнің алатын орны қандай?
   
2. 
   Сенімнің түрлері қандай?
   
3. 
   Жалған сенімді жөндеуде мұғалімнің еңбегін түсіндіріңіз.
   
4. 
   Жалған сенімді жөндеуде қолданылатын тәсілдер қандай?
   

Ильинаның педагогикасынан тәрбие әдістерін, соның ішінде сендіру мен иландыруды оқып, конспектілеп келу.

6. 
   Мәтінге байланысты жұппен жұмыс жасау.
   
   1. 
      Топтастыру жасау.
      

1. 
   Педагогикалық ұжымдағы келіспеушілік.
   
2. 
   Келіспеушіліктің түрлері және оны реттеу жолдары.
   

Жағымды психологиялық климат қалыптастыруға кедергі жасайтын факторлардың қатарына ұжымдағы келіспеушілікті немесе “климаттық ауытқуды” атауға болады. Әлеуметтік-психологиялық келіспеушілікті көптеген мамандар адамдардың тікелей қарым-қатынасы саласында пайда болатын қарама-қайшылықтың күрт шиеленісіп кетуі ретінде қарастырады. Педагогикалық ұжымда пайда болатын келіспеушілктер өз табиғатында тұлға аралық келіспеушілік болып табылады. Ондай жағдайда адамдар іс-әрекеттің мақсатына келіспейді немесе оған қол жеткізудің әдістері мен құралдары туралы әр түрлі пікірде болады.

Келіспеушіліктер әртүрлі себептердің салдары болуы мүмкін. Педагогикалық ұжымдағы тұлға аралық келіспеушіліктер бірлескен педагогикалық әрекет процесінде орныққан өзара байланыстың бұзылуына байланысты туындайды. Ол педагогикалық қызметке байланысты мұғалімдер, басшылар арасындағы іскерлік сипаттағы байланыс болуы мүмкін.

Педагогикалық ұжымда орын алатын келіспеушіліктің негізгі үш тобын бөліп көрсетуге болады.

Келіспеушілікті реттеу мынадай қисынды әрекеттердің біріздігінен тұрады:

1. 
   келіспеушіліктің алдын алу;
   
2. 
   пайда болған жағдайда келіспеушілікті үйлестіру, жою;
   
3. 
   келіспеушілік ахуалды шешудің ең оңтайлы шешімін қабылдау;
   
4. 
   келіспеушіліктің түйінін шешу.
   

Егер келіспеушілікті бастапқы кезеңінде келістіру мүмкін болмаса, онда оны шешудің тактикасы мен стратегиясы жасалуы керек. Оны мектеп директоры немесе оның орынбасары іске асырады, қажет болған жағдайда ұжымдық мүшелеріне біршама уақыт бір-бірімен араласпау немесе ол араласуды шектеу туралы шарт қойылуы мүмкін. Кәсіптік келіспеушіліктер еңбек жағдайын, оқу-тәрбие үрдісін өзгерту, мектеп жұмысының тәртібіне түзету енгізу арқылы реттеледі. Ал тұлғалық сәйкессіздіктен туындаған келіспеушілікті жою күрделі сипат алады. Бұндай жағдайда басшы келіспеуші жақтарға өзге де пікірлердің өмір сүруін мойындайтындай шешім қабылдайды.

1. “Климаттық ауытқу” ұғымының мәнін түсіндіріңіз.

2. Әлеуметтік - психологиялық келіспеушіліктің пайда болу себебі неде?

3. Педагогикалық ұжымда орын алатын келіспеушіліктің негізгі үш тобын атаңыз.

4. Келіспеушілікті реттеу жолдары қандай?

Студенттердің үй тапсырмасы:

1. Осы тақырыпқа байланысты кластер жасаңыз.

7. 
   Мәтінге байланысты жұппен жұмыс жасау.
   

1.Жағымды психологиялық климат қалыптастырудағы кедергі жасайтын фактілердің қатарына атауға болады.

А. “климаттық ауытқуды”

В. достықты

С. ұжымшылдықты

Д. ынтымақты

А. жиналыс

В. Тұлға аралық келіспеушілік

С. ымырашылдық

Д. бейғамдық
3. Педагогикалық ұжымдағы келіспеушіліктің... көрсетуге болады

А. бір тобын

В. екі тобын

С. үш тобын

Д. төрт тобын
4. Кәсіптік – педагогикалық әрекетті мақсатқа жетуге кедергі келтіретін, іскерлік байланыстардың бұзылуынан туындайтын кәсіптік келіспеушіліктер

А. 2-топ

С. 4-топ

5. Бұл ынтасыздықтан, мұғалімдердің әрекет мақсатын түсінбеуінен және өз ісін жете білмеуінен туындайды

А. 2-топ

В. 3-топ

Д. 5-топ
6. Педагог мінез-құлқының өзара қатынас нормасына сай келмеуінен туындайды

А. 1-топ

В. 2-топ

Д. 4-топ
7. Мінез-құлық пен іс-әрекеттің ұжым мүшелерінің бір-бірінен күткен талаптарыа сай келмеуінен туындайды

А. 1-топ

В. 3-топ

Д. 2-топ
8. Педагогтің әріптестеріне оқушыларға көрсеткен әдепсіздігі, кәсіптік этика нормаларының бұзылуы, ұжым талабын орындамау және т.б. түрінде көрініс береді

А. 2-топ

В. 6-топ

Д. 8-топ

А. 1-топ

С. 2-топ

10. Келіспеушіліктің алдын-алу; оны үйлестіру, жою; түйінін шешу; неге олай болғанын анықтау

А. Келіспеушілікті реттеу жолдары

В. келіспеушік себептері

С. келіспеушілік көздері

Д. келіспеушілік

А. мектеп директоры

В. оқушылар

С. оқытушылар

Д. ата-аналар

1. 
   “Климаттық ауытқу” ұғымының мәнін түсіндіріңіз.
   

2. 
   Әлеуметтік – психологиялық келіспеушіліктің пайда болу себебі неде?
   

3. 
   Педагогикалық ұжымда орын алатын келіспеушіліктің негізгі үш тобын атаңыз?
   

4. 
   Келіспеушілікті реттеу жолдары қандай?
   

5. 
   Келіспеушілікте мектеп директорының ролі қандай?
   

1. Қақтығыстарды топқа бөлу.

2. Педагогикалық қарым-қатынаста сақталынатын ережелер.

Теориялық мәліметтер:

Қазіргі мектеп дидактикалық шеберлігіне педагогикалық кәсібилігі сай академиялық білімі бар, яғни жеке тұлғаның даму деңгейіне диагностика жасай алатын мұғалімді қажетсінуде. Күнделікті мектеп өмірінде кездесетін өткір даулы жағдаяттар, оқиғалар, оқушылардың оқуға ынтасының төмендеуі, стрестік жағдайлар мұғалімнен психологияны терең меңгеруді талап етіп отыр.

Педагогикалық қақтығыстарды шешу – бұл өзіндік ішкі логикасы бар нағыз зерттеу жұмысы. Сондықтан “мектептегі даулы қақтығыс туғызатын жағдаяттар қалай, неге пайда болады, әрі оны болдырмаудың жолдары бар ма?” деген сауал туындайды.

Мектептердегі қақтығыстарды үш үлкен топқа бөлуге болады:

І топқа мотивтік қақтығыстар кіреді. ОЛ оқушы мен мұғалім арасында оқушының әлсіз оқу мотивіне байланысты, яғни оқушы оқығысы келмейді, не қызығусыз оқиды, не зорлықпен оқиды. Негізі бір ғана мотивке байланысты болғандықтан, бұл топтағы қақтығыс күшейе береді де, нәтижесінде мұғалім мен оқушы арасында өзара жек көрушілік, ұнатпаушылық, тіпті күрес пайда болады.

Мысалы, мұғалімдер өзара, көбінесе, оқушылар туралы ғана айтады. “Олар түк те түсінбейді”, “Тыңдамайды”, “Оқығылары келмейді”, т.б.

Ал, оқушылар, әрине мұғалімдер туралы айтады: түсінгісі келмейді, бағаны әділетсіз қояды, оқушыларды сыйламайды, ұрысқақ, т.б.

Екі жақты да тыңдаған адам қайсысы дұрыс, қайсысы кінәлі екендігін ажыратуға қиналады.

Негізінде мотивтік қақтығыстар мұғалім мен оқушының қарым-қатынасы үзілген, байланыссыз, қарама-қарсы қойылған әр түрлі бағыт пен мақсатты көздегендіктен пайда болып отырады.

ІІ топқа оқытуды ұйымдастырудың кемшілігіне байланысты туындайтын қақтығыстар кіреді. Біз мектептегі оқу үрдісі кезінде оқушы басынан өткізетін 4 кезеңді атап көрсетеміз. Мектеп – бұл “өзек” десек, оған 1-сыныпта кірген оқушы 11-сыныпта түлек болып шығады.

Бірінші сынып оқушысы оқуды бастай отырып, күрделі әрі ауыр кезеңді басынан өткізеді (1-кезең). Себебі,

а) іс-әрекет түрі өзгереді;

ә) әлеуметтік көзқарасы өзгереді (ойын баласынан оқушыға);

б) жаңа міндеттер мен талаптар пайда болады.

Мектепке бейімделу (адаптация) 3 айдан 1,5 жылға созылады. Өзінің жаңа рөліне енді ғана үйренген кезде оқушыға жаңа қақтығыс кезеңі кездеседі (2-кезең), ол 5-сыныпқа көшіп, әр түрлі пән мұғалімдерінен оқи бастайды. Бастауыш сыныпта мұғалімнің қамқорлығына, көмегіне үйреніп қалған оқушыға қатал, талап қойғыш мұғалімге үйренуге тура келеді, әрі пәндер күрделене түседі.

3-қақтығыс кезеңі 9-сыныптың басынан басталады, себебі жаңа ділгірлік туындайды: “9-сыныптан кейін не істьеу керек?” – оқуды жалғастыру немесе басқа оқу орнына түсу. Басқа оқу орнына баратын оқушыларда егер оның үлгірімі төмен болса, “өзін-өзі төмендету” мәселесі, ал жақсы үлгірімі барларында отбасына материалдық көмек көрсету, ертерек жұмыс істеу мәселесі туындап, олар алаңсыз балалықпен қоштасып, ересек өмірді бастауларына мәжбүр болуы түрлі эмоциялық толқуларды туғызады.

Соңғы 4-кезең мектепті бітіру, болашақ мамандықты таңдау, курстық емтихандар, жеке басына қатысты өмірдің басталуы.

Олар оқушы мен мұғалім, мұғалім мен мектеп әкімшілігі (директор, оқу ісінің меңгерушісі) арасындағы жеке бастарының ерекшілігі, олардың мақсаттары мен өмірлік құндылықтарына байланысты туындап отыратын қақтығыстар.

“Оқушы - оқушы” қақтығысы – басшылыққа ұмтылу екі, үш бала арасында, ұлдар мен қыздар арасында, үш, төрт оқушы мен бүкіл сынып арасында болады.

“Мұғалім - оқушы” – бұл мотив қақтығыстан басқа, адамгершілік-этикалық тұрғыда болады. Мысалы, мұғалімдер айтқан сөздерінде тұрмайды, балалардың сырын ашып қояды, т.б.

“Мұғалім - мұғалім” қақтығысы – сабақ кестесінен бастап, жеке бастарына қатысты дүниелерге дейін болады. Бастауыш буын мен орта сынып мұғалімдерінің арасында кездеседі.

“Мұғалім - мектеп әкімшілігі” – билік жүргізу мен бағыну мәселесінен туындайды.

Сонымен мектеп өмірі біртұтас педагогикалық қақтығыстардан тұратынына көзіміз жетті. Сол себепті әрбір мұғалім қақтығыстың табиғатын, құрылымын, өрісін, қозғалысын білу керек.

Қозғалыс үш кезеңнен тұрады:

1 - өсу (1-кезең);

2 – іске асу (2-кезең);

3 - өшу (3-кезең).

І кезеңде қақтығысты тоқтатуға болады. Ең тиімді әдістердің бірі – қақтығушы жақтарды басқаға көңілдерін аударту.

Мысалы, екі оқушы ерегісіп келе жатқанда екеуіне сынып бөлмесін жуу,есіктің алдының қарын күреу сияқты бірігіп істейтін жұмыстар беруге болады.

ІІ кезең қақтығысы егер тереңдеп кетсе, оған араласуға болмайды, ол тоқтамайды. Тіпті “күш қолдануға” дейін барады.

ІІІ кезеңде қақтығыс жүзеге асқаннан кейін енді басылып, өзінің күшін жояды. Тәрбиелеу әдісін тек осы кезеңде ғана қолдану керек. Олардың кінәсін сезіну, өкіну болуы әбден мүмкін.

Ең бастысы, мұғалімнің психологиялық іскерлігі - өткір педагогикалық жағдаяттарды болғызбау.

1. 
   Оқушының әрбір жағымсыз қылығынан тек қана жағымсыз түрткі көруге тырыспаңыз.
   
2. 
   Өз пәніңізге ұсақ – түйегіне дейін мұқият дайындалыңыз.
   
3. 
   Жанама байқатпай берілген тапсырманы оқушы тыңғылықты орындауға тырысады.
   
4. 
   Оқушы жеке басын бағалауда арнайы тәсіл қолдану арқылы жақсы жағына қарай өзгертуге болады.
   
5. 
   Бірлескен іс-әрекет адамдарды жақындастырады, әрі беделін арттырады.
   
6. 
   Мұғалімнің тәртібіндегі сыпайылық пен байқағыштық қарым-қатынастағы қысымды азайтады.
   

2. 
   Ашуланған екі адам келісімге келмейді (Д.Карнеги).
   
3. 
   Реакцияны ұстау.
   
4. 
   Реакцияны аудару.
   
5. 
   Жағдаятты басқа жағдайға пайдалану.