- тақырып. Компонентті талдау әдісі

1) Сема – мағынаның әрі қарай бөлінбейтін ең кіші бірлігі

2) Сема түрлері
Сема – мағынаның әрі қарай бөлінбейтін ең кіші бірлігі

Лексика-семантикалық топтың мүшелері арасындағы парадигматикалық байланысты анық көру үшін ғалымдар компонентті талдау әдісін жиі қолданады. Бұл әдіс бойынша сөз мағыналары бірнеше ұсақ элементтерден-семалардан тұрады деп есептейді.

Сема (грек. Sema- белгі) - мағынаның әрі қарай бөлінбейтін ең кіші бірлігі. Сема белгіленетін заттардың, болмыс құбылыстарының әр түрлі қырлары мен қасиеттерінің тілдегі қарапайым көрінісі.

Тіл білімінде сема терминімен бірге семема, семантикалық көбейткіш, мағыналық компонент сияқты терминдер де қолданылады. О. С. Ахманова семема (Semema) терминіне екі түрлі мағына береді: 1) Парадигмалық қатар мүшелерінің мағыналық жүйесінің ең кіші элементі. 2) Сөз мағынасы, оның заттық мазмұны. Ал сема терминіне: 1) Жүйенің варианты. 2) Синтагмалық қатарға түсіп басқа сөздермен байланысатын мағынаның ең кіші элементі. О. С. Ахманованың пікірінше, біріншіден, сөз мағынаның ең кіші, ары қарай бөлінбейтін бөлшегі және, екіншіден, сөздің объектив дүниемен байланысатын мағыналық элементі [2, 401- 402 б.]. Компонентті талдау әдісі бойынша талдау жасаған ғалымдардың көпшілігі семема сөз мағынасының кіші элементі деп емес, сөздердің мағынасымен тең деп те анықтама беріп жүр [24, 21 б.]. Біз танысқан әдебиеттерде сема мен семемаға берілген басқа да анықтамалар бар. Бірақ біз сема мен семема терминдерін мағына жағынан ажырата қолданушылар жағындамыз. Яғни, біз сема терминін сөздің ең кіші мағыналық бөлшегі деген мәнде қолданамыз.

М. Оразов «Қазақ тілінің семантикасы» деген еңбегінде [25] сема мен семеманы, семема мен сөз мағынасын ажыратқанда төмендегі нәрселерге көңіл аудару қажет дейді: 1. Сема мен семема сөз мағынасына байланысты болғанмен, ешқашан толық мағына арқылы берілмейді. 2. Семема семалардың қосындысынан жасалынбайды. Семалар семемалар сияқты өзгеріске түспейді. 3. Семалар объективті дүниеден түйсік арқылы қабылданған информациялармен байланысты болса, семема сол информацияларды қабылдайды. 4. Сема мағынаның ең кішкентай бөлшегі, ары қарай майда бөлшектерге бөлінбейді. Автор жүр етістігін компонентті талдау әдісімен талдап, сөз мағыналарын бір немесе бірнеше семаларға бөлуге болатындығына көз жеткізеді. Жүр етістігінің құрамында автордың пікірінше төмендегідей семалар бар: 1) қозғалу қимылы бар; 2) қозғалған заттың бір орыннан екінші орынға өткендігін білдіреді; 3) қозғалу жерде болады; 4) бағытсыз қозғалысты білдіреді; 5) қозғалыстың темпісінің баяу (жүгіруге қарама–қарсы) болғандығын; 6) процестің созылыңқылығын т.б. білдіреді.

Сема түрлері

Семалардың табиғатын анықтауда ғалымдар арасында бірізділік жоқ. Мысалы, В. Г. Гак семалардың мағынаны қалыптастырудағы рөлін ескере отырып тілдегі семаларды үш топқа бөлген: 1) архисема 2) дифференционалды сема 3) потенциалды сема [26, 371б.].

Сөздердің лексикалық мағыналарын анықтауда семаларға сүйенгенде мағынаны қалыптастыруға қатысқан семалардың барлығы да сөйлемде қолданылғанда бой көрсете бермейтіндігін ескерген дұрыс. Сондықтан семалардың қызметтерін анықтап, талдаған жөн. В. Г. Гак семаларды үшке бөліп талдағанда олардың осы қызметтеріне сүйенген. Бірақ ғалымдар бұл мәселеде де бір ізді көзқараста емес. Мысалы, В.Г.Гак архисема сөздерді өзара байланыстырып тұратын, оларды белгілі бір лексика-семантикалық топқа біріктіруде негіз болатын сема деп есептесе, дифференциалды семаны сөздердің лексикалық мағынасына негіз болып, бір сөзді екінші бір сөзден бөліп тұратын сема деп көрсетеді.

Соңғы кездерде ғалымдар, мысалы О. Н. Селиберстова семалардың төртінші түрі – интеграль семалар бар деген пікірлер айтуда, мысалы [27]. Интеграль семаны анықтауда, әзірге, ауытқулар жоқ және оған берілген анықтамалар да айқын емес. Интеграль сөзі латынның integer (мағынасы бүтін, қалпына келтіру) сөзінен алынған, сондықтан интеграль семаның анықтамасын сөздердің ортақ семасынан іздеген дұрыс.

Семалардың түрлері туралы пікірлерді бір жүйеге келтіретін болсақ, онда сөз мағынасындағы семалардың екі түрін ғана ажыратуға болады:

1) Интегралды сема (архисема); 2) Дифференциалды сема. Интегралды сема, салыстырмалы семалар сөздердің лексикалық мағыналарын талдауда жеңілдік туғызғанымен, мағынадағы орны тиянақты болмайды, өзгеріп отырады. Интегралды сема өз қасиеттері жағынан архисемаға жақын болса, салыстырмалы сема дифференциалды семаға жақын тұрады. Зерттеушілердің мақсатына қарай олар бірде архисеманың құрамында, бірде жеке бөлініп алынуы мүмкін. Салыстырмалы сема да дәл осындай бірде дифференциалды сема ретінде, бірде жеке сема ретінде бөлініп алына береді. Егер біз архисема дегенде бірнеше сөздердің мағынасына ортақ, сөздерді белгілі бір лексика - семантикалық топқа біріктіруге себепші болатын сема деген В. Г. Гактың анықтамасы дұрыс дейтін болсақ, онда архисема мен интеграль семаларды ажыратудың қажеті болмайды. Біз өз жұмысымызда «архисема (жалпылаушы сема) бірнеше сөздерге ортақ сема болып саналады да, сөздерді белгілі бір лексика-семантикалық топқа топтастырып тұрады, ал дифференциалды сема (айырушы сема) жеке сөздердің өздеріне тән болады да, оны сол лексика-семантикалық топтың басқа мүшелерінен ажыратып тұратын, сөздердің жеке дербестігін қамтамасыз етіп тұратын сема» [25] деген М.Оразов қағидасын қолдаймыз.

Зертеу барысында біз архисема (жалпылаушы сема) және дифференциалды сема (айырушы сема) терминдерін қолданамыз. Сөз мағынасының қалыптасуына қай сема негізгі қызмет атқарады деген заңды сұрақ тууы мүмкін. Қазақ тіл білімінде бұл мәселе әлі арнайы зерттеу объектісі болған жоқ.

Жалпылаушы семалар мен айырушы семалар сөздің лексикалық мағына құрамына енуі керек, бірақ сөз мағынасын семалардың қосындысы не жиындысына тең деп қарау дұрыс емес. Ситуацияға байланысты бір сема жетекші сема, екінші бір семалар оған қосалқы, көмекші, қызметін атқарып, негізгі мағынаның орталығын жасап тұрған семаны толықтырып тұруы шарт. Қай сөздің мағынасында семалардың саны көп болса, сол сөздің мағынасы жайылыңқы, абстрактылы, көп мағыналы сипатқа ие болады.

Компонентті талдау әдісіне О. Н. Селиберстова төмендегідей анықтама береді: «Под компонентным анализом мы понимаем процедуру расщепления на составные части, вычленение которых обусловлено как соотношением элементов внутри отдельного значения (наличие более общих и более частных элементов, т.е. иерархичность), так и соотношением этого значения со значением других языковых единиц» [27, 287б.].

Компонентті талдау шарасында біз лингвистикалық әдебиетте жиі қолданылатын және ең қолайлы «сема» терминін қолданамыз. Семаға объективті сипаттаманы біз В. Г. Гактан табамыз: «Каждая сема представляет собой отражение в сознании носителей данного языка различительных черт, объективно присущих денотату, либо приписываемых ему данной языковой средой и, следовательно, являющихся объективными по отношению к каждому говорящему» [26, 95 б.]. Сөйтіп, сөз мағыналарын оларды парадигмадағы басқа бірліктерге қарама-қарсы қою арқылы егжей-тегжейлі қарастыруға болады.

1 Зерттеу жұмысының тақырыбын таңдау және меңгеру

2 Зерттеу жұмысының кезеңдері

3 Қолжазбаның мазмұны мен рәсімделуіне қойылатын негізгі талаптар

4 Зерттеу жұмысын дайындау реті

5 Зерттеу жұмысын құрастыру мен жүйелеу

6 Пайдаланылған әдебиеттер тізімін жасау

7 Зерттеу жұмысын қорғауға дайындық және жұмысты қорғау

8 Ізденушінің зерттеу тақырыбымен жұмыс жасау әдістемесі
Зерттеу жұмысының тақырыбын таңдау және меңгеру

Кез келген жұмысты жазу тақырыпты таңдаудан басталады. Оған студент немесе жас ғалым үлкен жауапкершілікпен қарауы керек. Жұмыстың тақырыптарын кафедра ұсынады. Тақырыптар жалпы жобаланып алынады. Әркім өз қызығушылығына қарай және ғылыми жетекшімен ақылдасып, тақырыпты таңдай алады. Тақырыптың таңдалуы мәселенің алғашқы зерттеуіне негізделу керек.

Бұл зерттеу жұмысының материалын жинау мен тақырып бойынша әдебиет оқу сияқты бастапқы кезеңі. Ғылыми жетекші жас ғалымға ғылыми ізденісті қай жерден, қалай бастауы керектігін айтады, ақыл-кеңес береді. Тақырыпты бекіткесін материал жинақтау қажет, тақырып бойынша әдебиет іздеп, библиографияны дайындау және жеке жұмыс кестесін жасау керек.

Зерттеу жұмысы бойынша негізгі әдебиеттер тізімін ғылыми жетекшіден алу керек. Тізімнің әрі қарай кеңейтілуі оқыған ғылыми жұмыстардағы сілтемелердегі еңбектерді оқу мен зерттеу жұмысына көмегі тиетін еңбектерді оқумен байланысты болады. Ізденуші өз бетінше кітапханалар мен оқу залдарындағы алфавиттік және жүйелік каталогтарды, библиографиялық жинақ пен интернетті қолдануы қажет. Одан басқа мерзімді баспасөздегі тіл білімі мен әдіснама бойынша журналдардың соңғы санында өткен жылда жарияланған мақалалардың тізімі беріледі.

Тақырып бойынша арнаулы әдебиеттерді оқу барысында ізденуші өзіне қажет жерлерін дәптерге емес, белгілі бір форматтағы (мысалы А4) параққа жазып, конспект жасауы керек және парақтың тек бір жағына жазу керек, тұтас нөмірлеу қажет. Бұл парақты қажет уақытында алып, қайтадан орынына салуға ыңғайлы.

Конспект жасағанда, бәрін бірдей емес, тек қана зерттеу жұмысына қажетті ойларды конспектілеу керек. Бөтен біреудің ойын келтіргенде немесе цитата келтіргенде міндетті түрде тік жақша ішінде баспасөз атын, бетін, басылып шыққан жерін, жылын көрсету қажет, өйткені ол ертеңгі күні сілтеме жасағанда қажет болады. Арнаулы әдебиетті немесе жасаған конспектіні оқу барысында осы мәселеге байланысты да бір ойлар келсе, оны осы парақтың екінші жағына өз инициалын қойып жазу керек. Мысалы «бұл тақырыпты тағы да қандай ғалымдар зерттеді?», «материалды қайдан қарауға болады?» «ғылыми жетекшіден ақыл-кеңес алу», «сөздік бойынша тексеру», «анықтамадан қарау» т.с.с. Осы жағдайда ғана жұмыс табысты болуы мүмкін. Жоғарыда айтылған жұмыс кестесіне сәйкес бірінші нұсқаны дайындап, ғылыми жетекшіге бірінші нұсқаны тапсыру қажет.

Жұмысты жетекші қарағаннан кейін ескертулер бойынша мәтінді аяқтап, ақырғы хаттамасын жасап, кафедраға тапсыру қажет. Оның ішінде ғылыми жетекшінің рецензиясы мен бағасы болуы керек. Жас ғалымның жұмысын қорғауда ғылыми жетекші міндетті түрде қатысу керек.

Зерттеу жұмысының кезеңдері

Практикалық жұмыс негізгі үш кезеңнен тұрады: зерттеу жұмысына материал жинау, жүйелеу және қорыту. Енді осы кезеңдерді жеке- жеке қарастырайық.

Әр тараудан кейін кіріспеде анықталған зерттеу жұмысының мақсат-міндеттеріне сәйкес алынған зерттеу нәтижесі бойынша қысқаша тұжырымдар беріледі. Зерттеу жұмысының соңында жалпы жұмыс бойынша қорытынды жасалады. Қорытындыда тараулардағы тұжырымдар талданып қорытынды жасалады, зерттеу жұмысының мақсаты бойынша қойылған мақсатқа жету үшін жасалған әр жұмысқа, шешілген мәселелерге толық мәлімет беріледі. Қорытындының соңында қарастырылатын мәселе бойынша зерттеу жұмысының келешектегі бағыт-бағдары беріледі.

Жасалған зерттеу жұмысы талаптарға сәйкес рәсімделіп, қысқартылған сөздер тізімінен, қолданылған әдебиет тізімінен, бар болса қосымшадан тұрады.

Қолжазбаның мазмұны мен рәсімделуіне қойылатын негізгі талаптар

Кез келген ғылыми жұмыс (диссертация, дипломдық және магистрлік жұмыстар) белгілі бір талаптарға сай жасалатын ғылыми шығарма. Диссертацияның (дипломдық жұмысының, магистрлік жұмыстың) мазмұны мен рәсімделуіне қойылатын талаптар:

Жұмысты жазу барысында тек қана мағлұмат қорытындысын тізбектеп емес, сол белгілі бір әдіс- тәсілдердің негізінде қойылған мақсатқа сай жасалған, жұмыс барысында алынған үрдіс нәтижесі маңызды болып табылады. Осы мәселенің зерттеу тарихына қысқаша тоқталып, оған сын шолу жасау керек және де кейбір жеке авторлардың көзқарасын мазмұндап емес, оларды қорытып беру керек. Мысалы: Мына авторлар тобы (атап шығу керек) мынадай көзқараста; келесі топ (атап шығу керек) басқа көзқараста (әдебиет тізімі) т.с.с.

Зерттеу жұмысының тілі түсінікті, жатық болу керек. Терминдер лингвистикалық зерттеу жұмысының негізін құрайды. Бірақ та терминдер уақыт өте өзгеруі мүмкін, немесе қолданыстан шығып, жаңа терминдердің пайда болуы мүмкін, немесе зерттеуші өзі жаңа термин ұсынуы мүмкін. Қалай болған күннің өзінде терминологияға көзқарасын негіздеу керек.

Зерттеу жұмысының негізгі бөлімі – пікірлер мен мысалдарды жай ғана сипаттау емес, зерттеу мақсатына сай пайымдау, оларды түсіндіру, негіздеу, тұжырымдарды дәлелдеу және мәтінге қойылатын талаптарға, техникалық жағынан рәсімделуге қойылатын талаптарға сай болуы керек.

Диссертация (дипломдық немесе магистрлік жұмысы) жазу адам қызметінің танымдық түрі. Ол ізденімпаздықты, шығармашылықты, еңбекқорлықты қажет етеді. Бір жағынан ғылыми еңбек тіл туралы бар білім жүйесіне сай келу керек, екінші жағынан ол кішкентай болса да жаңа мәліметтері бар, аз болса да адамзат тілін тану жолына үлесін қосу керек.

Танымдық қызмет белгілі бір тәжірибені қажет етеді және онда қателер болуы мүмкін. Жиі кездесетін қателерге келесі қателерді жатқызуға болады (бұл қателер негізінен дипломдық және магистрлік жұмыстарда кездеседі): жұмыс басқа авторлардың жұмысынан көшіріп алу негізінде жазылады; зерттеу жұмысын тек өзі жинаған фактілер негізінде ғана жазу, осы тақырып бойынша бар теориялық білімді жете бағаламау және бөтен біреудің ойын сөзбе-сөз беру. Цитатаны қолдануға болады, бірақ та оны өз көзқарасыңызды негіздеу үшін, алған зерттеу нәтижесін бекіту үшін және бар көзқарастарды құптау немесе құптамау үшін қолдануға болады.

Қолжазбаның техникалық рәсімделуіне қойылатын талаптарды кафедраның нормобақылаушысынан немесе диплом жазуға арналған әдістемелік нұсқаулардан алуға болады.

Зерттеу жұмысы қорғаудан бірнеше күн бұрын дайын болуы керек. Ізденуші зерттеу жұмысына толық жауапкершілікпен қарауы тиіс. Тек қана жүйелі, дұрыс жобаланған жұмыс табысты нәтижеге әкеле алады.

Жұмысты дайындау реті әдетте келесі кезеңдерден тұрады:

1) Жоспар жасау. Жұмыс барысында құрылған жоспар түзетулер жасауға көмектеседі;

2) Жоспарда көрсетілген мақсаттарға сәйкес әдебиет таңдау. Бірақта ғылыми жетекшінің кеңесіне құлақ салумен қатар, өзіндік ерік көрсете білу керек. Ізденушіге керек мәселені толықтай ашатын жалғыз әдебиет жоқ. Жаңа шыққан басылымдарды қарау, оларға талдау жасау тоқталмайтын үрдіс болуы керек;

3) Таңдалған әдебиетті зерттеу. Осы кезеңдегі жұмысты автордың басты ойын және дәлелдер жүйесін, тиісті белгілері бар статистикалық және фактологиялық материалдарын, қаралған дереккөздерге қысқаша баяндамаларды жазып алу жөн. Мұндай әрекет кейінгі жұмысты жеңілдетіп, бір дереккөздеріне қайта оралмауына көмектеседі;

4) Жұмыстың мәтіндік нұсқасын жазу. Мәтінді жазбас бұрын, баяндаманы жазу логикасын тиянақты ойлап, басты ойды дәлелдеу жүйесін анықтау жөн. Бұл кезең басты тезистерді тұжырымдаумен аяқталады.

Жұмыс барысында осындай маңызды шарттарды ұмытпаған жөн. Оқылған әдебиетті сөзбе-сөз жазып алуға немесе көшіріп алуға болмайды. Баяндама басқалар түсінерліктей өз бетінше, қойылған мақсаттарды ұққанын дәлелдеп, өз ойын жазу керек. Бірақта дәйексөзді қолдануға да болады. Әр дәйексөз дұрыс құрастырылу керек. Баяндама сауатты және логикалық қателіксіз жазылуы керек. Жұмыстың нақты жүйесі анықталғаны дұрыс болар еді. Қосымшалар, дерекнама көздері ережеге сай құрастырылуы тиіс.

Зерттеу жұмысының жалпы көлемі зерттеу жұмысының түріне (курстық жұмыс, дипломдық жұмыс, магистрлік жұмыстың) байланысты болады. Кез келген зерттеу жұмысы төмендегідей беттерден тұруы тиіс:

- Титулдық бет;

- Мазмұны;

- Кіріспе;

- Негізгі бөлім;

- Қорытынды;

- Қолданылған әдебиеттер тізімі;

- Қосымша (лар).

Титул беті және жоспар жұмыстың бастапқы екі бетінде белгілі шартпен құрастырылады. Мазмұнға кіріспе, бөлімдер, бөлімшелер, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі, зерттеу жұмысында қосымшаның жазылған беттері жазылады.

Кіріспеде келесі маңызды мәселелер ашылуы тиіс:

- тақырыптың жалпы тұжырымдамасы;

- таңдалған тақырыптың теориялық және практикалық маңыздылығы мен өзектілігі;

- мәселенің зерттелу дәрежесі, мәселені зерттеу тарихы;

- автордың алдына қойған мақсаты мен нақты тапсырмасы;

- автордың қойылған тапсырманы қалай шешетіні, ашылатын сұрақтар тізбегі, жұмысты зерттеудің жалпы тәртібі;

- жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығын дәлелдеу;

- жұмыста дерекнама көздерін қолдану.

Кіріспе қысқа және анық болуы керек (зерттеу жұмысының түріне байланысты 3-тен 7-ге дейін). Оны жалпы сөйлемдермен бермеуге тырысу керек. Ең бастысы, оқырман автордың алдына қойған мақсатын түсінуі тиіс.

Негізгі бөлім бірнеше бөлімшелерден тұруы мүмкін. Бөлім атауы жұмыс атауымен бірдей болуы шарт емес (басқа жағдайда басқа бөлімдердің қажеттілігі біршама артық болады). Бөлім атаулары бөлім мазмұнын қысқа да нұсқа беруі тиіс. Зерттеу жұмысының әрбір бөлімін жаңа беттен бастау жөн. Жұмыс мазмұнын күрделендіру қажет емес. Зерттеу жұмысында 2 немесе ең көп дегенде 3 бөлім ғана қарастырылады. Қорытындыда басты қорытындыларды қысқаша тұжырымдау керек. Қорытындылар жұмыс мазмұнынан бағытталып қысқа жазылуы керек. Қорытынды автордың жасаған маңызды қорытындыларынан, қойылған мәселе шешімінің толық ашылуынан тұруы керек. Қолданылған әдебиеттер тізімі нақты ережеге сай құрастырылады. Ол мәтінде қолданылған дерекнамалардан тұруы тиіс. Деректер тізімін жұмыста қолданылу барысына қарай беру.

Қосымшаны тек қана көптеген кестелер немесе статистикалық материалдар қолданылған кезде ғана қосады. Мұндай материалды негізгі бөлімге қосқан жағдайда, оқырманға мазмұнды түсінуді қиындатады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімін жасау

Әдебиеттерді жинау жоғарыда айтылып кеткен тақырыпты меңгеру барысы кезеңінде басталады. Авторлар әрбір қолданылған дереккөзге карточка жасауды ұсынады.

Қолданылған әдебиеттер тізімін алфавиттік ретпен немесе жұмыста аталып өтілген дереккөздердің қолданылу ретімен жасауға болады. Егер де бір дереккөз туралы екінші рет айтылса, ол жалпы тізімге қайтадан қосылмайды.

Әдебиетті таңдау кез келген ғылыми жұмысты жазудағы маңызды кезеңдерінің бірі. Библиографияны жасау кезінде жүйелі каталогтар мен ғылыми кітапханалардың арнайы жаңа әдебиет шолулары көмектеседі (мысалы ПМУ Хабаршысы «Филология» сериясы, аналитикалық журналдар, реферативті жинақтар және т.б.). Ізденушіге арнайы журналдардағы басылымдармен танысу қажет. Керекті дерекнама көзі болып Интернет желісі де қолданылуы мүмкін. Бұл кезең библиографияны құрастырумен аяқталады (таңдалған тақырып бойынша танысатын басылымдар тізімі).

Жоғарыда айтылған зерттеу жұмысының кезеңдері, қолжазбаның мазмұны мен рәсімделуіне қойылатын талаптардың барлығы тек ұсыныс ретінде ғана беріліп отыр. Әрбір зерттеушінің өз жұмыс істеу жүйесі, оны сақтауы (компьютер) болады. Бірақ та ең бастысы – зерттеу жұмысында жүйе болуы керек.

Зерттеу жұмысын қорғауға дайындық және жұмысты қорғау

Зерттеу жұмысының ақырғы нұсқасын аяқтаған соң, ғылыми жетекші өзінің қорытындысын дайындап, алдын ала бағасын береді. Соңғы баға жұмысты қорғау нәтижесінен кейін қойылады. Қорғау кезінде автор белгіленген уақыт ішінде жасалған зерттеу нәтижелерін баяндап беріп, барлық сұрақтарға жауап беруі керек. Қорғауда жоғары баға алам деген ізденуші сұраққа нақты және толық жауап бере алуы тиіс.

Зерттеу жұмысын бағалау келесі талаптарға жүгінеді:

1) Көтерілген мәселені терең талдай білу;

2) Берілген мәселеге шығармашылық көзқараспен қарау;

3) Ең жаңа фактологиялық және статистикалық материалдарды қолдану;

4) Автордың алдына қойған барлық талаптарды толықтай орындай алуы;

5) Материалдардың сауаттылығы, логикалық жүйелілігі;

6) Мәтінді құрастыру дәрежесі.

Қорғауға дайындалу үшін автор жұмысының көшірмесін алуы тиіс, себебі оның түпнұсқасы бірнеше күн бұрын кафедраға тапсырылады.

Егерде зерттеу жұмысы белгіленген уақытында дайын болса, жетекші түсіндірме қағазында жазбалар жасап, қорғауға кіргізеді де, жұмыс беттеріне қолын қояды.

Аяқталған жұмыс қорғау алдында 3 жұма бұрын жетекшіге тапсырылады. Мұндай мерзім тәжірибе көрсеткендей, жұмысты қорғауға дайындыққа ыңғайлы болып келеді. 10 күн арасында, жетекші автордан жұмысты алғаннан соң тағы бір рет қарап шығып, жұмысқа рецензия жазылып, қол қойылады. Рецензияда жұмыстың өзектілігі, толыққандығы, қойылған мәселенің қарастырылуы мен ашылуы, практикалық маңыздылығы және алынған нәтижелерді болашақта қолданылуы жазылуы тиіс.

Кез келген ғылыми жұмыс ізденушіден үлкен еңбекқорлықты, қайсарлықты, табандылықты, мақсаткерлікті талап етеді. Ғылымда бір жаңалық ашу үшін жас ізденуші өзі жұмыс істейтін ғылым саласынан білімі мол болуы керек. Өзі таңдап алған салада белгілі бір жетістіктерге жету үшін қажымас қайрат иесі, ізденімпаз болу керек.

Жас ізденуші өзінің жеке оқу стратегиясын құрып, өз жұмысына талдау жасап, жаңа нәрсе үйренуге тырысуы керек және ылғи да өзінен: Осы жұмысымнан не шығады? Не шықпайды? Неге? Не себепті? Не істеу керек? Қандай әдебиеттермен жұмыс жасау керек? Қандай анықтама, сөздіктерді қарау керек? Жетекшіден сұрау керек пе? Менің жеткен жетістігім осы ма? Тағы қандай мәселелерді қарауым керек? Осы тақырып бойынша қандай жетістіктер бар? Тақырыпты толық аша алдым ба? т.с.с. сұрақтарға жауап іздеуі керек.

Әдебиетпен және жұмыста кездесетін материалмен танысу негізінде зерттеу жұмысының алғашқы жоспары құрылады. Әдетте жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен және қортындыдан тұрады.

Жоспар құру кезінде, біріншіден ең басты мәселелер мен сұрақтарды белгілеп алу керек. Әр бөлімге сай мәселені шешіп, оның орындалу ретін анықтаған жөн. Бұл мәселелер ақырғы, дайын жоспарда көрсетілмейді, бірақ алғашқы кезеңде ол жұмыс жоспары үшін керек.

Әр тақырып өзінше ашылуы мүмкін. Бірақ, тек қана дұрыс жасалған жоспар оның басты бағыттарын анықтайды. Жоспар жұмыстың басты идеясын, сипатын және мазмұнын көрсетуі тиіс. Жоспарда тақырыптың басты мәселелері ашылуы керек.

Жоспарды құру кезінде ешқандай шаблон болмағаны жөн. Жоспар құруда ізденуші жұмыстың ғылыми жетекшісімен ақылдасуы тиіс.

Тақырып бойынша оқыған әдебиеттер мен ғылыми жетекшімен әңгіме қорытындысы бойынша кіріспенің жобасын жасауға болады. Кіріспеге келесі кезеңдерді енгізу қажет:

Зерттеу жұмысының тақырыбына негіздеме жасау, оған тақырыптың өзектілігін, зерттеудің нысаны мен пәнін, ғылыми жаңалығын, теориялық және практикалық құндылықтарын, зерттеудің теориялық және методикалық негізерін көрсету керек. Осы жерде зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттерін нақты анықтап, қорғауға ұсынылатын тұжырымдарды беру керек. Жұмыста зерттеудің қағидаларын (синхрония- диахрония, интра- интерлингвистика, семасиология- ономасиология т.с.с) және әдістерін (сипаттау, тәжірибе т.с.с), сонымен қатар зерттеу барысында қолданылған көркем әдебиеттерді, бар болса архив материалдарын, статистикалық мәліметтерді, анықтамалар мен сөздіктерді көрсету қажет. Сонымен қатар зерттеу жұмысының негізгі терминдерін, ұғымдарын беру қажет.

Жас ізденуші! Егер де осы дәрісте берілген кеңестерді орындап, жоспар құрып, жоспарға сай әрбір бөлімін уақытында жазып, ғылыми жетекшіңізбен ақылдасып отырсаңыз, көп ізденсеңіз сіздің зерттеу жұмысыңыз өзіңізге қуаныш, жетекшіңізге мақтаныш сезімін әкелері сөзсіз.