деп араб әрпімен жазылған тұмарды беріпті

М-Ж. Көпеев өзінің алдындағы Ислам әдебиетінің өкілдерінен көп үйренді. Оның ішінде: Әбунәсір әл-Фараби «Дүниедегі қозғалыстардың тұрақтылығы», Махмұд Қашқариден «Түркі тілдерінің жинағы» /«Диуани лұғат ит-түрік»/ ауызша әдебиет үлгілерін жинауды үйренсе, Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» шығармасын оқып, адам мүмкіндігінің шексіздік жолдарын меңгеруді үйренді, Қожа Ахмет Яссауий шығармасы М-Ж. Көпеевтің ең бір сүйіп оқитын туындысына айналды. Мысалы, Қожа Ахмед Яссауий былай:

...Қирқ биримда ихлас қилдим йул топай деб,

Эранларди хар сир курсам мен епай деб,

Пиру муғон изин олиб мен унай деб,

Зоти улуғ Хожам, сиғниб келдим санго

-деп¹ өзінің атынан ғақила айтады. Ал, М-Ж. Көпеев «Мәшһүрдің қырық алты жасында сөйлеген сөзі» - деген ұзақ өлеңінде:

Жер кезіп, салдым ғой шар мен қояндай,

Жанымды бір араға тыныш қоя алмай.

45 Басына жастады да дию тақтайын,

Не болды саған, бақытым, мұнша оянбай?

- деп² ғақила қылады. Ахмет Йүгінекиден «Ақиқат сиын» оқып, тәлім-тәрбие, моральдік нормалардың не бір дидактикалық үлгісін үйренеді. Сүлеймен Бақырғани сопылық дәстүрді дамыта отырып, діни мазмұндағы адамгершілік ғашықтық сарындағы өлеңдерін жазып, М-Ж. Көпеевке әсіресе, сопылық жағы қатты ұнайды. Сопылық - тақуалық қуу яғни дүниелік көзқарас пен діни көзқарасты қатар ұштастыру. Істің бәрі бір алланың құдіретімен жүзеге асады дегенді насихаттау. Өзін өзі белгілі бір дәрежеде елден ерекше жағдайда ұстау. Тазалық, шындық, адалдық, бетке айту басты қағидаға айналған. Алтын орда дәуірінен «Кодекс Куман» әсер етсе, Насраддин Рабғузидің «Рабғузи қиссалары» М-Ж. Көпеевті өлеңнен дастан, қисса жазуға әкеледі. Рабғузидің «Нух ’алайһи с-салам хикаялары», «Лұқман Хаким хикаялары» М-Ж. Көпеевтің көптеген қиссаларына арқау болды. Құтыптың «Хұсырау-Шырыны», Хұсам Кәтиптің «Жұмжұма сұлтаны» имандылық қасиеттің биік шыңы бола білді. Сейф Сарайдың «Ядгарнама», «Сүһаил уа күлдірсіні» таптырмайтын дүниеге айналды.

«Қадым» ескі оқудан соң араб жазуы «жадид» арабша жаңа оқу-деген сөз соған бірте-бірте көшті. Ол - ғылымның алдыңғы жетістіктерімен жарақтанды. Қадым ислам дінін барынша қазақ даласына енгізу болса, жадид дүниауи ғылыммен ұштасып жатты. Екеуінің арасында бәлендей айырмашылық болмады. Бірақ, араб оқуы жетіле түсіп, жергілікті жердің ерекшелігіне байланысты дамыды. Бұл жазу араб және парсы тілдеріне негізделді. Жадидтік әдіспен араб және фарсы тілінде сарфын /грамматика/, сөйлем және сөз таптарын зерттейтін /нахв/, сөйлеу үрдісінде болатын жалпы дыбыстық жүйені зерттейтін /тадживид/ друсоашшифаһиясы /хрестоматия/ оқытылды. Жадидтік бағытта: Қазанда «Мұхаммадия», Уфада «Ғалия», Орымборда «Хұсаиния», Троицкийде «Уазифа» атты орта және жоғарғы дәрежелі білім беретін медіреселер ашылды. Русияға жеткен жадид ағымы татар мұсылмандарын көтерді. Татарлардың алғашқы діни көсемі Шиһабыддин Маржаниден болды. Алғашқы бағыттағы медреселер Русияның көптеген қалаларында ашылды. Осы бағытта «Уақыт» газеті, «Шура» журналы шықты. Русия татарларының ағымындағы мұсылмандар бірақ тілді жасау керек деген ұран тастады. Олардың негізгі ұран пан-азияшылдық, пан-исламшылдық, пан-түрікшілдік. Бұл ағым коммунизмнің қас жауы болды.

Жалпы, бұл ағымның идеясы дұрыс еді. Мұстапа Шоқай сол үшін елден безіп кетті. Сондай ілімнің ішінде М-Ж. Көпеев те болды. Қазір сол ілім қайта бас көтерді, аға бауырдан, бауыр ініден айрылған шақта қайта бір бірін іздей бастады. Түрік әлемінің бірігу дәуірі басталды. Бірақ, бұл дәуір ұзаққа созылады. М.-Ж. Көпеевпен үндес көптеген қазақтың идеядағы ағартушылар болды олар - Ақмола Мұхамедияров, Әбубәкір (Кердері) Шоқанов, Мақыш Қалтаев, Нұржан Наушабаев, Шаһді Жәңгіров, Жаяу Мұса Байжанов, Мұсабек Байжанов бұлардың ішіндегі алдыңғы үшеуі өте өзектес ақын-жазушылар болды. М - Ж. Көпеевтің XIX ғасыр мен XX ғасырда істеген (XIX ғасырдың аяғы, XX ғасырдың басы) істерін филология ғылымдарының кандидаттары Сейфиден Назымбекұлы (М-Ж. Көпеевтің әдеби мұрасы)¹ ақынның бел шөбересі Жүсіпова Гүлназ Қуандыққызы (Мәшһүр Жүсіп дастандары)² жан-жақты талдады. Әсіресе, Г.Қуандыққызы Мәшһүр Жүсіптің дастандарын бірінші рет аударма жасап, түсіндік беріп көпшілікке жария етті.

М - Ж. Көпеевтің жазба әдеби тіл болсын, ауызша дамыған /ауыз әдебиеті/ болсын әдеби тілін дамытудағы рөлі айтылмай жүр. Бұл - кезеңдегі әдеби тіл бір ғана адамның жетістігімен шектелмеу керек. XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы күллі ақын-жазушылар, әнші-сазгерлер, билер мен шешендер, ел басындағы атқа мінерлер-бәрі де қазақтың әдеби тілінің дамуына, өрістеуіне ат салысты. Айта берсе, қыз алысу, қыз берісу, құдалық - жең ішінен жалғасып жатқан туыстық - бәрі қазақ тілін сақтап қалуға ықпал етті. М-Ж. Көпеевпен түйдей құрдас /туған, өмірден өткен жылдары да бір/ Шәкәрім Құдайбердиев тек қана ХХ ғасыр басындағы әдеби тілдің өрістетушісі болған жоқ өзімен тұтастармен біріге жүріп тіл үшін, оның тазалығы үшін де күресті. Шәкәрім мен Мәшһүр, Абай мен Сұлтанмахмұт тағдырлас еді. Бірі ерте, бірі кеш дүниеден қайтты. Бірақ, өмірлерінің ақырғы сәтіне дейін қазақ елі, тілі деп жырлап та, жылап та кетті. М-Ж. Көпеевтің «Сарыарқаның кімдікі екендігі» кітабынадағы (Қазақ жұртының осы күнгі әңгімесі) 1905 жылғы патшаның 17 октябріндегі (қазан-автор) манифесіне арналған. 1905 жылғы дүниежүзі құлақ түрген саясатқа үн қосу: ел, тіл, жер, думаға кісі сайлау сияқты келелі мәселені айту тек қана Мәшекеңнің қолынан келді. Ә.Бекейханов, М.Тынышбаев, А. Байтұрсынов сол уақытта қазақ елінің тағдырына ортақтасып, қалай үлес қосса Мәшекең де бір кісідей үлес қосты. Жердің ең бір шұрайлысын алып жатыр, сендер қазақтар быр-быр етіп ұйқы соғып жатырсыңдар деп, оянуға шақырды.

Мәшекең халықты ашық түрде оянуға, бірігуге, түрік жұртынан тірек іздеуге шақырды. Жалпы, Мәшекең мұсылмандар партиясында болған ішкі россия түріктерінің идеясын қолдаған. Біртұтас түрік республикасын жасау керек деген ұранды жүзеге асыруға ат салысқан. Мәшекең өз елі туралы:

Думада анық болды сайлау бары,

Құны асар артылғанның сонда шары.

Бәрі де бір ауызды болып жатыр,

Оянып бізден басқа халықтың бәрі.

Бостандық болмақ болып әр ұруға,

Бас қосты бір ауызда боп тұруға.

Бір қазақтан басқа жұрт ыңғайланды,

Бірігіп өз жынысымен жұрт болуға.

Тауып ал, тұман түспей тұстасыңды.

Жолдас бол, сынап алып қостасыңды.

Баласы дін-мұсылман ұрандасып,

Қосыл кісі саныса, қос басынды!

-деп¹, күллі әлемге жар салады. М-Ж. Көпеевтің сол кезеңдегі, одан кейін де басты ұраны бостандық, теңдік болды. Елдік мәселесі, жер үшін күрес сонау жыраулар поэзиясынан белгілі бірақ, бостандық, теңдік туралы 1905 жылы айту тек қана Мәшекеңнің қолынан келді. Міржақыптың өзі «Оян қазақ!» - деді, ал, Мәшекең әрірек апарды, бұл сөзді ертеректеу айтып үлгерді. М.Дулат М-Ж.Көпеевті өте жақсы білген, шығармаларымен таныс болған. Мысалы:

Оралдан Әбубәкір молла шықты,

Омбыдан Қыпшақпайдай жорға шықты.

Торғайда Ақмолла мен Нұржан жатыр,

Шөже, Орынбай, Мәшһүр Жүсіп о да шықты

-деп, тегіннен тегін Міржақып Дулат М - Ж. Көпеевті өлеңге қоспайды. Демек, ақын М-Ж.Көпеевтің аруағына табынып өткен, шығармаларына тағзым етіп, бас иіп кеткен адам. Ұлылық осылай бірін-бірі түсінді. М-Ж.Көпеев егемендік алмай, түркі еліне қосылмай болмайтындығын айтты. Мәшекең көксеген, армандаған күн жүзеге асты. «1905 жылғы патша манифесі алдау боп шыққаны Мәшһүр Жүсіптің баспа бетін көрген шығармалары қайта қаралып, кітапты басып шығарушылар да, оның авторы да қуғынға

М-Ж.Көпеевтің «Сарыарқаның кімдікі екендігі» еңбегінде берген түсініктемелерде:

1 Бұрыңғы нұсқасында жоқ жолдар мен сөйлемдермен толыққан.

2 Бұнда да солай.

3 Абад араб сөзі: «кейбіреу, біреу, әлдекім, бағзы» деген мағынаны береді деп ойлаймыз.

4 Бұнда да толықтыру.

5 Бұнда да толықтыру.

6 Бұнда да толықтыру.

7 Бұнда да толықтыру.

8 Шараф-араб сөзі: «құрмет, сый, тектілік», мағынада қолданылады. Тексте, (мәтінде-автор) біздіңше «тектілік» мағынасында жұмсалған болуы керек деп есептейміз.

9 Хабаса-араб сөзі: «түрмеге отырғызу, тоқтату» мағынасын береді. «Хана» сөзімен тіркесіп, «түрме» деген мағынасы білдіреді деп ойлаған жөн деп есептейміз.

10 Роушән-парсы сөзі: «жарық» мығынасын беріп тұр.

11 Хысәби-араб сөзі: «есептік, арифметикалық» деген мағыналарды береді. Яғни, «Хәсәблап» дегені «есептеп» дегенге саяды деп түсінген жөн.

12 Бұнда да толықтыру.

13 Халәл-араб сөзі: «заңды, рұқсат етілген» деген мағынаны береді.

14 Абжат-парсы сөзі: «араб алфавитінің көне реті» деген мағынаны береді.

15 Син-араб сөзі: «әріптің аты» мағынасын береді.

16 Жәд-араб сөзі: «ұлы болу, көңіл қою, ата-баба, ынта, зейін; түйінді мәселе» деген мағыналар орнына жұмсалады деп ойлаймыз.

17 Ніһәи-араб сөзі: «соңғы, ақырғы» мағынасын береді.

18 Мәһір-араб сөзі: «шебер, маман, әмбебап» мағынасын береді.

19 Сарафа-араб сөзі: «жұмсау, шығын қылу, уақыт, өткізу» сияқты мағынада жұмсалады. Біздінше, бұл жерде «уақыт өткізу» мағынасында жұмсалған болуы керек.

20 Қадиа-араб сөзі: «мәселе» деген мағына береді.

21 Кәбүрә-араб сөзі: «үлкен болу» ұғымын беріп тұр.

22 Мауду-араб сөзі: «қойылған» ұғымы дегенді береді.

23 Тауффаққа-араб сөзі: «табысқа жету, үлгеру» мағынасында жұмсалады.

24 Һідәиә-араб сөзі: «басшылық, дұрыс жолмен алып жүру» тәрізді мағыналар береді. Ал, мұнда, біздің ойымызша «дұрыс жолмен алып жүру» мағынасына сәйкес келеді деп ойлаймыз.

25 Мәхәлла-араб сөзі: «квартал, қала бөлігі» деген мағынаны береді.

26 Хадис-араб сөзі: «жаңа» мағынасында жұмсалады.

27 Шариф-араб сөзі: «шарапатты, адал, игі, таза» мағынасын береді.

28 Фадлл-араб сөзі: «мәртебе, мархабат» мағынасын береді.

29 Уа-араб сөзі: «және, мен, бен /шылаулар орнына/ жұмсалған деп есептейміз.

30 Кәррәмә-араб сөзі: «сыйлау, құрметтеу» мағынасында жұмсалған.

31 Мәлә-араб сөзі: «толықтыру, бір нәрсемен» мағынасын береді.

32 Мүжәз-араб сөзі: «рұқсат алған, арнайы өкілетті бар адам» мағыналарында жұмсалған дейміз.

33 Сәғә-/сәә/-араб сөзі: «тез ұмтылу, талаптану, тырысу» мағынасында қолданылады. Мұнда «талаптану» мағынасында берілген деп ойлаймыз.

34 Жаһат-араб сөзі: «бағыт, ойы құштарлық» ұғымдарын береді.

35 Хәл-араб сөзі: «бос» ұғымын беріп тұр.

36 Усул жәдит-араб сөзі: «жаңа метод, араб тілі негізінде жасалған жаңа қазақ алфавиті» деген мағынаны білдіреді деп түсінген жөн.

37 Харф-араб сөзі: «әріп дауыссыз дыбыс» мағынасын береді.

38 Рағбә-/рабә/-араб сөзі: «тілек, қалау, ұмтылу» мағыналарында жұмсалған.

Араб тілді ғалымдар жазған түркологиялық зерттеулер өте көп болған соның кейбіреуі ғана біздің заманымызға дейін жеткен. Соның бірі Махмұд Қашқаридің XI ғасырда жасаған үш томдық кітабы /сөздігі/ бірге. Махмұдтың «Диуани лұғати түрік» - деп аталатын сөздігі түркологтар үшін таптырмайтын құралға айналды. Абулқасым Махмұт ибн Омардың «Муккаддимат әл-араб» сөздігі, 1343 жылы Египетте түрікше-моңғолша-парсыша салыстырмалы сөздік жасалды. Сөздіктің авторы белгісіз. Абу Хайалның 1312 жылы Каирда жазылған «Китаб ал-идрак-ли-лисан ал-атрак» кітабы. Джамал-Ад-Дин ибн Мұханнаның «Китаб хилат ал инсан уа халват-ал-лисан» - деген сөздігі. XIV ғасырдағы Жамал-Аддин Мұхамед ат-Түркидің «Түрік, қыпшақ тілдерін жақсы оқып үйренуге жазылған кітап», XIV ғасырдың аяғындағы Египетте басылған «Түрік тілдерін үйренушілерге арналған құрал» т.б⁴. Бұл арада араб, түрік тілдері жайында ішін-ара болсын пікірлер айтылып қалып жүрді. Мысалы: В.Радлов¹, Қазіргі қазақ тілі², Қазақ тіл тарихы мен диалектологиясының мәселелері³, Ғ.Қалиев, Ш.Сарыбаев⁴ Ә.Болғанбаев, Ғ.Қалиұлы⁵. Өздерінің алдыңғы қатарлы ғұламалар сияқты азды-көпті үлес қосып араб тілін, кірме сөздерді зерттеу ісі мұнымен де тоқталмады. Дегенмен, қазақ тілінің лексикология саласындағы араб жазуы, сөздері туралы біршама мағұлымат беретін еңбектер еді. Ғылыми дәреже алудағы жұмыста араб тілі мен парсы тілдерімен ұштасып жатыр. 1944 жылы Сәбитов Нығмет /1895-1955/ «Қазақ тіліндегі араб және парсы сөздері» деген тақырыпта кандидаттық диссертациясын қорғаған. Бұдан 20 жыл кейін, 1964 жылы Л.З.Рүстемов «Қазақ тіліндегі араб-иран кірме сөздері» тақырыбында кандидаттық еңбегін жазған. Сол сияқты Е.Б.Бекмұхаметовтың «Қазақ тіліндегі араб-парсы сөздері» /1977/, Н.Д.Оңдасыновтың «Арабша-қазақша түсіндірме сөздік» /1984/, Л.З.Рүстемов «Қазіргі қазақ тіліндегі араб-парсы кірме сөздері» /1982/, «Араб-иран кірме сөздерінің қазақша-орысша түсіндірме сөздігі» /1989/, А.Дәдебаев, Ж.Қайранбаев «Арабша-қазақша сөздік» /1990/ жарыққа шықты.

Қорыта келгенде, әдеби тілдің тарихында Араб жазуының рөлі бар екендігі мәлім. М-Ж. Көпеев ауызша дамыған және жазбаша дамыған әдеби тілдің ұйтқысы бола білгендігі ал, оның бастау- көзінде сонау: шумер, арамей, түркі, түрки, араб, монғол т.б. тілдік даму барысында пайда болған өлі тілдерге айналып кеткен тілдер жатыр. XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қос ғасырдың тоғысында әдеби ортаның мәшһүріне айналған М-Ж. Көпеев, өте күрделі дәуірде өмір сүрді. Оның шығармаларынан сол тілдердің ізін көруіміздің өзі заңдылық. М-Ж. Көпеевтің шығармаларынан сол сияқты орта ғасырлық түркі әдеби тілдің негіздерін көре аламыз.

Алдыңғы Азиядағы ең үлкен қала Вавилон күн сайын өсу үстінде болды. Евфрат өзенінің қос жағасын қуалай дамыған қала алынбас қамалға айналды. Шығысқа қарай арқасын кеңге салып созылып жатқан таулы-қыратты дала Парсы патшалығының көз жауын алды. Далалықтардың өмірі түріктердің өміріне ұқсады олар жылқы өсіріп, түйе жайлап, қой бақты. Парсылар жер-жерден көшіп қыс қонысы қыстау, жаз жайлауына барып мекендеп жүрді. VI ғасырда б.д.д. Кир патшасы өзін қағанмын деп жариялап күллі парсы тайпаларының басын біріктіріп, ассириялықтардың үлгісінде қуатты да күшті әскер құрды. Бұлардың құрамында әрине алғашқы соғыс кезіндегі қалып қойған парсыланған түріктер де болды. Көшпенділердің әскер құрамында түйелі және атты жауынгерлер болды. Олар садақпен қаруланып, өте дәл ататын еді. Парсы патшалығы VI ғасырдың соңы мен V ғасырдың алғашқы ширегінде б.д.д. Инд өзенінен бастап, шығысында Египет және Эгей теңізіне дейін жайылып жатты. Дарий патшалығы кезеңінде VI-V ғасырдың басында б.д.д. Парсы патшалығының өркендеу дәуірі болды².

«Ұлы Қытай Жібек» жолындағы кең байтақ Қазақ даласына Иран деген атпен кейін пайда болған мемлекет /мемлекеттік тілі парсы тілі/ келіп жетті. Бұл тіл көбіне соғда /соғдиана/ иран тілі деп те аталды. Себебі, олар /соғдылар/ VII ғасырда сауда-саттық, егін шаруашылығы мен қолөнері жедел қарқынмен дамып, діни сенім-нанымдары бір-бірімен бейбіт қатар өмір сүріп жатты. Қытайдан-Византияға құбылып аққан жібек бұлағының бір бөлшегі жолай ауыр алтын құймалар түрінде Бұхарда, Самарқанда, Шашта /Ташкент/, Қашқарда, Күчта, Тұрфанда шөгіп қалады, сол алтыннан көпестер мен диқандар әйелдеріне арнап, әшекей мүліктерін жасатады.