М. Жұмабаевтың «Педагогика» атты еңбегіндегі психологиялық мәселелердің тәрбиелік мәнін игерту әдістемесі/Әдістемелік қҰрал
М.Жұмабаев ұлттық психология терминдерін алғаш жүйелеуші
жүктеу/скачать 276 Kb.
|
| М.Жұмабаев ұлттық психология терминдерін алғаш жүйелеуші
М. Жұмабаевтың психология мәселесі жөнінде айтқан түйін-тұжырымдарына қатысты маңызды мәселенің бірі – ғылымның төл атауларын жасау, осы орайда ғұлама ғалымның алатын орны жөніндегі мәселе. Халқымыз қай заманда болсын сөз қасиетінің құдыретін кәусар бұлаққа балап, оны сарқылмас рухани байлық ретінде пайдалана біліп, оның кейбір асылдарын халық ұғымында ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отырған. Ел намысын оятатын да, елді ұйытатын да сөз құдыреті. Қазақ сөз өнерінің осыншалық құдыреті – оның асқан пәрменділігінде, қысқа болса да нұсқалығында, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін түйе білуде. Білім, ғылым мен техниканың ұлттық атауларын, терминологиялық сөздерін жасау мәселесі бүгін ғана ойластырылмаған, ол соңғы жүз жылдың о жақ, бұ жағында көтеріліп келе жатқаны белгілі. Қазақ терминалогиясын жасаудың басы қасында жүрген, осы мәселемен көптен бері айналасып келе жатқан профессор Ө.Айтбаев төл тілімізде ұлттық терминдер жасалуының басты кезеңдерін беске бөледі. Оның біріншісі – термин жасалуаның алғашқы балаң кезі – XIX ғасырдың екінші жартысы. Бұл кезеңде орысша білім алған қазақ зиялылары басы Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, кейіннен Ш.Құдайбердіұлы, М.Дулатұлы, Ж.Аймауытұлы, М.Жұмабаев т.б. Олар ғылыми термин жасаумен арнайы шұғылданбағанымен, өз еңбектерінде терминдік мәні бар ұғымдарға мән бере бастағанын аңғару қиын емес. Сол кездердің өзін де-ақ оқу, білім, шаруашылық, медицина салаларына жазылған әртүрлі тақырыптарда терминдік атаулар аз кездеспейді. Екінші кезеңі – бұл Ахмет Байтұрсынұлы бастаған қазақ зиялыларының аталмыш мәселелердегі нақты әрекеті. Ахмет Байтұрсынұлы 1910–1930 ж.ж. арасында Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытұлыларымен бірлесе қазақтың ғылыми тіл білімі мәселелерімен арнайы айналысқаны белгілі. Олар жазу, әліппи, емле мәселелерімен түбегейлі шұғылдана жүріп, қазақ тілінің терминдік жүйесін жасауды да қолға алды. Әсіресе, бұл жерде Ахмет Байтұрсынұлы «Тіл туралы» мен Жүсіпбек Аймауытұлының «Психологиясы» және Мағжан Жұмабаевтың «Педагогикасында» жинастырылған терминдік сөздер күні бүгінге дейін өзінің мәнін жоймай келеді. Ұлттық терминдерді қорландырудағы үшінші кезең жиырмасыншы жылдардың басы мен отызыншы жылдардың аяғын қамтиды. Ал біздің қазақ елінің латын графикасына көшіп, өзінің ұлттық тілін, ғылыми атауларын біршама дамыта түскен кезі еді. Бұл кездерде терминалогия мәселесі жұртшылық назарына ерекше түсті. Ғылыми тіл дамуының төртінші кезеңіне қырқыншы, сексенінші жылдар аралығын жатқызуға болады. Бұл таза орыс жазуын әбден мойындап, оның тілімізге етене енген кезеңі. 1985-жылдан бастап, күні бүгінге дейінгі аралықты біз қазақ терминологиясы қалыптасуының бесінші кезеңі дейміз. 1927-жылы Қызылорда қаласында «Пән сөздері» деген араб грамматикасы мен терминдер сөздігі шықты. Мұнда жекелеген ғылымдардың төл тіліміздегі басты-басты терминдері жинақталған еді. Бұған психологияның да бірсыпыра терминдері енген болатын. Бұлардың дені Мағжан Жұмабаев пен Жүсіпбек Аймауытұлының кітаптарынан алынған. 1931-жылы Алматыда «Атаулар сөздігі» деген екінші басылым жарық көрді. Бұған латын графиксымен жазылған сегіз мыңнан астам сөздер мен атаулар енді. Бұл жинақтан да психологияның жекелеген сөздері мен терминдерін кездестіреміз. Терминология мәселесі дамуында 1931-жылы Мәскеуде ұйымдастырылған бүкіл одақтық кеңестің де мәні зор болды. Бұл жиын бұрыңғы КСРО халықтары үшін ортақ терминдер жасау, яғни интернационалистік терминдерді унификациялау, оларды белгілі бір жүйеге келтіру мәселелерімен айналысты. Осындай басқосулар бұдан кейінгі жылдары да ауық-ауық өткізіліп тұрды. 1936-жылы Қазақ ССРО Халық Комиссарлар кеңесінің жанынан республикалық терминологиялық комитет құрылды. Оның ұлттық терминдерді қалыптастыру ісіне тигізген көмегі аз болмады. Содан бері ғылымның сан алуан саласынан жалпы саны жүзге жуық терминологиялық сөздіктер жасалды. Міне, осындай игі істердің басында біз мұрасын зерттеп отырған, қазақтың ұлттық психологиялық терминдер жасалынуы көш басында М.Жұмабаев тұрады. Жұмабаев қолданған психологиялық терминдердің басым көпшілігі қазіргі қазақ психологиясынан орнықты орын алып отыр. Ғұлама ғалымның термин жасау тәжірибиесін қазіргі жағдайда бірден-бір үлгі ретінде ұсынсақ ұтылмаймыз. Ал енді, М.Жұмабаев термин құрау практикасында халқымыздың сан ғасырларының негізгі сөздік қорынан психологияға қатысты ұғымдарды ерінбей іздеп тауып, қолданысқа түсіргені қазіргі қазақ психологиясына тамаша үлгі өнеге. Біз М.Жұмабаевтың термин жасау, оны қолдану тәрбиесі туралы айта келе, оның жекелеген кемшілік, олқылықтарына тоқталмай өтуге болады. Әйтсе де, жол-жөнекей болса да, кейбір оғаштау кеткен қателіктеріне тоқталып өтсем. Автор «абстракция» деген ұғымды «жалаңаштау» деп алыпты, бұдан гөрі «оғаштау», «дерексіздендіру» деген дұрыс еді. Бірақ қазіргі кезде бұл термин абстракция күйінде қалып отыр. Автордың түйсікті – әсерлену, елестетуді – суреттеу, есті – зейін, ерікті – қайрат, пікірді – хүкім, зейінді –абай, т.б.Терминдердің қазіргі психология саласына онша үйлеспейді, мағыналық жағынан сай келмейді. М.Жұмабаевтың оқулығы аса құнды. Оның үстіне бұл кітап таза қазақ тілінде жазылып, тілі жатық, мұсылман әлемінде қабыл алынған терминдермен байытылғаны жөнінде жоғарыда айта кеттік. Араб сөздерінен алынған терминдер М.Жұмабаевтың еңбектерінде де табылып қалып жатады. Мысалы, құлық тәрбиесі – арабтың ахлақ, мінез – моральдық тәрбие; зағып – арабтың – загиф – кемтар – инвалид; емле – имла – шығарма, сынып – шкіф т.б. қолданылады. Осы сөздіктерге қарап отырып М. Жұмабаев Батыс пен Шығыс әдебиеттерін теңдей қарастырып, таныс болғанын анықтауға болады. М.Жұмабаев психология пәніне өте кең орын беріп, барынша зер сала қарастырады және ғылымның бұл саласында да терең білімдарлық танытады. Оның жан қуаттары жайлы пікірлерінде дала өмірі мен қазақ қаламгерлерінің туындыларын, ұлттық психологияның болу нақышын нәзік шеберлікпен пайдалана білу тәсілі де құптарлық. Мағжан Жұмабаев «психология» деген сөзді «жан тілі» деп аударып, психология «жан туралы пән» дей отырып, «баланың жанын жақсы тәрбие қылу үшін жанды көзбен көріп, қолмен ұстамай-ақ, оның істерін, көріністерін жақсы тексеру жетеді» -деп белгілейді. Мағжанның қазақ баласының бесікке салып бөленуінен бастап, тәй-тәй басқан әрбір қадамына елжірей көз салуы, қайтсе ол нағыз жігіт, азамат болады, осы заманғы өркениет өресіне қол артады деп толғануы ғажап. Мұндай мейірбандыққы анасының баласына деген мейірбандығымен ғана салыстыра аласың. Даналық ешқашан өлмейді. Қайта апарып көмсең де, бір күні алтын секілді тот баспаған қалпында жарқ етіп шыға келеді. Мағжанның еңбектерінен осыны көруге болады. жүктеу/скачать 276 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|