Магас 2011 шу б бк к84. 09(=Инг)6-44

НАЬСАР ВОЛЧА – МОХК

Цхьацца наIар тIа водаш, шоашка аьннача тайпара, нах хьабийха, къонгаш чукхаьчача хана, хьалхагIа дIааьнна юхегIа бáхараш хьакхаьчабар. Иштта, воагI-воагIар воагIаш, хьаихар нах. Ял-цIагIа чубоахар хьаьший.

Шийца кIалхарчарна ца бовза нах а болаш, имам а хьакхаьчар. Из вар виткъа-лакхо, дийшача нахá юкъе ханна воккхагIа а дукхагIа дийша а, лоархIаме саг, лоацца аьлча, мехка къаьда вар из. Цо дийшадар, гIалгIай има дилла болалушше, селашкахьа ваха.

Моаршал-денар хаьтта даьлча, имам магIа а волаш, Iохайшар хьаьший. Новкъостех цаI имама юхе хайра, шоллагIвар ший ханага товчча гIанда тIа хайра. Моллас дIабовзийтар ший новкъостий.

– Соцара хьаьший лоалахарча юртара вай гаргара нах ба, цхьацца гIулакха а гучабовла а баьхка. Со маьждиге ва, аьнна; цига Iобаьхкабар ераш. ТIехьавенача кIаьнка; нах вIашагIкхеташ моттиг я, аьнна; укхаза хьалвоагIача аз хьалбоалабаьб; даьлча, тхацига Iочу а гIоргдолаш.

– Дика болх баьб Iа, хье вена а хьаьший боалабаь а, – аьлар фусам-дас. – Нах дика ба. Гой, мишта чехка баьхкаб, дIаала вахáр чукхачале баьхкабий! ХIанз се шуга кхайка гIулакх дувцаргда аз. ДагавоагIий шоана, вай лоам дáхача хана, вайца ваьха ГIанажби?

Гулбеннача наха юкъе тоъал бар, лоамара арабаьнна дукха ха а йоацаш, цо вувца саг дика вовзаш бола нах.

– ШоллагIча сесага ваь цхьа дика воI вар-кх цун. Кастто вайцига базар тIа воагIар из, жаи гаьзарийи дохка а кхыча гIулакхашта а. Цкъа иштта из базар тIа нийсвеннача хана, цун юхедиса жа ийцадар аз тIадилла, кIезиг-дукха сайна пайда баь, жа юхадехкача, ахча дIалургдолаш. ДIа-хьа ийдаьча нáха, ханнахьа жех ахча хьа ца луш, хьакхаьчáр цхьацца гIулакхашта аз карардоахаш, хайра хIама дIадала са вIаштIехьа ца доалаш, из декхар сона тIадисар.

Дукха ихав из вайцига, ше Наьсаре веча хьачу-воагIаш а, лаьрххIа цу гIулакха вай а. Сога пайдана хIама хьа ца оалаш; кагегIчарга, чIоагIа сагота ва со, тарлой, хулийтадалара оаш из декхар, аьле; кхы са дIадала вIаштIехьа ца доалаш; ахча доацаш из цIа а ухаш. Юххера, кхо-диъ ди хьалха вена, халла сога сайга аьлар цо: «Миччахьара даьккхе а, декхар хьалудалар Iа». ЦIаккха ца хиннача тайпара, чам боацаш а вар.

Из бийса тхацига яьккха, Iо а саррахьа мара кхаьчавацар из, сецца Эса-чIоже дахар тхо. Цига цхьан сагага доаллар са ахча, из а хьадехаргда аз, цхьа дика гаргара саг вах са цу юрта, эшар цунгара а дехард, аьнна. Тхо хьалкхаьчача, ахча доалла саг цIагIа вацар. Мичав аьлча, саррахьа цIагIа хургва, аьлар. Са гаргарча сага а: «ХIанз кара дац, цхьан кIира юхавола, тешшаме хургда», – аьлар.

Цига чудаьнна, цо хьаьший даь кхаба а кхаьба; тоъал даьгIа; кхычахьа а гIулакхаш долаш да, аьнна; даха арадаьлар тхо. ТIаккха ахча доаллачоа наIарга дахар.

ХIетта чукхаьчав со, яхаш; цIагIа вар из. ХIанз бийса хиннай, аьнна; низагIа цо чу а даьха; котамаш йоаяь дика а хьегийта; царцига бийса а яьккха; Iурре гIайтта; фусам-даьга хьадала хIама а доацаш; цо, кастлуш Наьсаре вá везаш ва со, тарлой, Iодахьаргда аз, аьнна; цигара а дахар тхо. ХIама даа аьлча; тиганзар оаха; хьелургда, аьнна; башха тхо меца а дацар. Кхáча мукъагIа болла акхарна; цхьаннахьа сайцá, новкъа кхоалларгболаш, аьнна; тIорми белар тхога. Са новкъост,фусам-даьх бехк хеташ, юхагIертар. Аз хьаэца а аьнна, цо из хьа а ийца, талса чу Iочубеллар.

Цигара дахá, лоам хьал а Наьсаре Iо а долхача наькъий гоалмоарзагIе кхаьчар тхо. Цхьан кхай шоррал, хьун юкъе чувахача хоалургвоацаш, говрашта царг хьакха моттиг а йолаш, зIамиго къух дар. Воашта хIама а кхаьлла, говрашка са а лаIийта; гIоргда вай дIахо, аьнна; говраш дIачуерзайир оаха; гIийло хьун юкъе додача такилгах. Шиннена а йовзар тхона из моттиг, долхаш-доагIаш цига нийсделча, хийла салаIа тарлора тха. ХIанз а, баргалаш теха, яжа говраш дIа а хийца, тхо салаIа хайшар. Талсашкара хьабаьккха кхача баьста, хIама а диа, хьун юкъе дIачу-хьачу даьлар тхо; гаьна доаццаш доагIаш къаьга, шийла хий дар; из мала а кулг-юхь дила а.

Сай гIулакх даьккха, со къух тIа ваьлча; тхьовре хьавена; юкъаметтера бе йоаллаш топ йолаш; бос бахано латташ, са новкъост вар. «Фу даьд? – хаьттар аз. – Аькха-хIама денадар къух тIа?». Со ва а вар, борз яле а, ча яле а, цаI хоаенна из хьувз мотташ. Саббаре цо аьлар: «Хьона ховргда-кх фу даьд. КIордадаьд садийтта, хIанз тоъаргда. Хьона садийтта яхац аз. Из-м дитача а доккха хIама дацар, нáха вутаре. ХIанз аз дитача, хьадаккха къонах воацаш, кхеравенна дитад аргда. ЦIагIара аравоалаш, венав со; е декхар дахьаргда; е сай дакъа дойтаргда; е декхар доалла саг воалавергва, аьнна. Волле хьалха! Нийсса итт гIа хьалха гIоргва хьо. Ког Iа дехьа-сехьа боаккхе а, вада хьо воле а, меттахьа топ кхетаргья хьона. Духьала саг кхете, аз топ Iохецаргья, вай фу лело ца хайта, хьо аз аьннача тайпара дIахогIоргва. Мискхал миссел аз аьнначара Iа болар хувце, е духьалкхийттача нахага бIарга-кулга оамалагΙа баь а, вай фу лело ховргдолаш хоам бой, тIаккха а топ кхетаргья хьона. Со дукха а ма леве; къамаьл дIаьх-делча, эзделаца доаца дош нийсдала а тарлу».

Цунгарча хьалах кхийтта; Даьллахь, со Iовдала хуле, юхь-Iаьржо хила тарлу-кх; новкъа долхаш, хьоастаргва-кх аз ер, тIаккха воаставала а тарлу, аьнна; цо оттадаьча низама айса духьале ергйоацалга дIа а хайта; урагIдоладелар тхо. Долхош, хаьттар аз: «Малашб хьога уж хабараш дувцараш, цу юрта-м мича бах цу тайпара нах?» Цо аьлар: «Хьанаьхка-наькъан ба». Аз аьлар: «Ай, цар хIама аьннад аьнна воал селлара корзагIа? Уж-м, боарам боаццаш, хала нах ма бий; кхы царна садетта кIорда а даь, Iо ма верий со Наьсаре. Хьога цар ду къамаьл-м соцарча моастагIалла а хила тарлу, хьога гIолла сона цатоам бе. Дош дац хьона из цар дувцар, хьай уйла хувцалахь!»

Шоана а дагабоагIа хургба уж, тIабаьхка ба, оалар-кх царех цу юрта бахача наха, цхьа бокъо йоацар цар дича. Массанена а дика ма бовзарий уж, – аьлар Наьсара, шийга ладувгIача хьаьшашка.

– Даьра, бовзар, дукха дика-м, – йистхилар цаI. – Тха даь-дас оалар, ший дас дувцар аьле. Шийна дага-доагIаш, баьхкар уж вай мехка, тIабаьхка нах ба оалар царех тха даь-дас. Шоай мехка дов хинна саг а вийна, цига Iе йиш йоацаш, юрто а мехко а арабаьха, нийсбеннабар уж вайцига. ЦIéнах бéха, цаI тIакхаьча арабаьнна нах ба-кх ераш, аьнна; моггача тайпара гIулакх а даь; цхьа бахьан тхов кIийле а яь; бáха Iо а ховшабаьбар. ТIехьагIа, кIеззига шоашка саденнача дийнахьа денз, хьалбаьнна малх чубузийтацар цар, юрта цхьа цатоам ца беш. Юххера, цхьаннахьа вахáча, пхьена из дá а юхавийра акхар саг вийначáр. Цу хана, цкъарчоа шоай мехка дIабаха хьежá, тхона чIоагIа лайнадар уж цIабахар, сайцар уж вайцига. Къувса а дувца а тхоца аттагIа хийтта хургдар-кх царна. ДIахо тха даь-дас оалар: «Цхьаккха тайпара бIехача хIамах хьаж ца йоагIаш; нах ба уж; лоралелаш царех; тарлой, царца цхьаккха гIулакх а ма леладелаш». Цу Iа вувцача зIамигача сага даьша чIоагIа гIулакх даь нах а ма бар уж.

Гулбенначарех цхьаькхане аьлар:

– Гой, шоаш кIалбисача хана тIаийца; эша новкъостал деш, селлара дика лелабаь болашше а; кIалхарча нахá цар хьатIаберза ца туга. Саготалла яьхадац вай даьша, ниттий овлан тIа буц яьннаяц.

ТIаккха кхоалагIчо аьлар:

– Из хиннадоад из, се кхаьбар вийна воагIа со, яха вай дай кица. Вай-м, гIулакх-эздел долаш, кIалвисачох къахеташ, ворххIе даь хана денз, хьадоагΙаш дар, цу тайпарча наха телха ца доре.

ТIаккха Наьсара лоткъам дIахобир:

– Иштта тхо долхаш, Жабала аьлар: «Цу ахчах доккха хIама хеташ хьувзац со. Цкъа-дале, наьха тIехбеттамаш а лá магац; шозлагIа, Iа сайх са цаяр а, сайх хьона дош цахетар а новкъа да». Аз аьлар: «Ай, иштта дац из, харцахьа дегабуам бу Iа, воча нахах тийша а тийша. Хьох а шун цIенах а са, ца вашаш, цхьаккха хIама а хиннадац». ТIаккха Жабала аьлар: «ХIанз хой хьона сога декхар цIадохьалургдолга? Из Iайха бакъдича, хьааргда Iа, тIаккха аз хьо мукъавоалийтаргва». Цун хаттара жоп ца луш, кIеззига хьевелар со. Аз лаьрхIа а лаьрхIадар ала: «Хьо эсала а вац, сона шаьра хов Iа хьай хIама цIахьоргдолга, сел хьо корзагIваьнна хьовза везаш а дацар ер, бокъо йоацаш хьо сихвенна мара».

ДIаходолхаш, хало тIавала везаш, ира баламг бар. Биъкогара увтташ а; галг-хIама лоацаш а, хьалтIавала воаллача хана; аз хьалаьца галг, со Iовожа а теркá, ахка ца ваха аз низ тIабахийта, каг а енна; со тIехьашкахьа чутекхар; ши-кхо гIа мара Жабала гаьна воацаш, цунна юххе IотIакхоачаш. «Ай, аз гарга ма гIерта аьннадеций хьога», – цо оалашше, урагIхьежар со. Из моттиг сов ира хиларах, кхы хьалаца хIама а йоацаш, со кхы а цунгахьа IотIатекхар. ТIаккха цо топ техар. ГIаттий теха хургьяр из; пхо, шок а етташ, гаьнна лакхе гIолла бахар. Цигга, юхь шийгахьа а лаьца, ший болча низаца, топа хи техар цо сона. ХIа аьнна цо юхь шийгахьа ерзошше, хи тоха воаллалга хайна, со кийчвелар топ лаца. Иззаморг хьалхарча хана дукха ма нийсденнадий, саг ве лаьрхIа воацачо деш. Сона ховра, ховш се цо вувргвоацалга, цудухьа со а вацар духьала дов де лаьрхIа. ЙоаггIача бесса IотIа ца кхетийташ, топ лаьцар аз; хIаьта а, шоана гучча тайпара, ер са корта боаттIабеш, – кий Iояьккха, гойтар чов, – ер пIелг лозабеш, – бийста аьрда кулга боккха пIелг а дIахьекхар, – топа хи кхийтар сона, цкъарчоа бIаргашка боад тохаш. ТIаккха шинна а бе тоIIаяь лаьца, топ хьаозайир аз. ХIетта яьнна, юхь йIайха йолаш, мело лаьца хила тарлора цо из, цунгара хьаяьнна, топ са бе йисар.

Цигга, геттара корзагIваьнна, тIатоссавелар из; аз топа юхь, дIадухьаллаьца, чен тIа дIатIаоттайир. Из, дехьа-сехьа лелхаш, даггара сона тIакхача гIертар; топ дIаяккха гIийрта хургвар-кх из. Аз, из ваьн-ваьннача топ духьалъувттаеш, дегIала ца вайташ, тоъал иштта даьхкар тхо. Шоашта ма хой шоана, иштта хьувзача сага кхетам мишта хургба. Юххера, из тIатоссалушше а, аз дIадухьаллаьца топ, са кара хIама доацаш, ца ховш, цун чен тIа латташ яьлар. Из шорто ше латтача IовIашкавахар. Хьалъураийккха, бера топ Iо а кхесса, из хьамархIа а велла, даггара цун цIи йоахаш, айса леладер фуд ца ховш, корзагIваьнна хьувзаш цхьа юкъ яьккхар аз. Боарам боацаш во киртиг яр сона тIаэттар, адама ма нийслойла из! ГIийла хьабIарахьежа, цо аьлар: «Сох цхьа хIама хеташ; хьо воккха хилча паргIатаяргья-кх со, яхаш; хьийзача йоккхача сагах къахет-кх, хIанз кхы а совбаьккхар аз цун бала». Дага-м кастта нана хила еза ший нускал а даьлла хургдар цунна. ТIаккха аьлар: «Со-м сай ха кхаьча водаш саг ва, хьона бала бир-кх». Кхы дош ца оалаш, саувза волавелар, - хийцца бIаргех Iоухаш хий а долаш, велхар Наьсар. КIеззига сабар а даь, дIахо цо дийцар:

– Саг тIакхоаче а, тхоаш гургдоацаш, из дIа хьун юкъе а вихьа, сайна ховш йола Даьла цIи йоахаш, садаллалца цунна юхе ваьгIар со. Бокъонца дог сеца, из кхелхалга хайча, дакъа ийрча ца хилийта, бIаргаш IотIатоIадаь, мочхал хьаллаьца, кулгаш Iо а нийсдаь, юхь къайлайоаккхаш, сайна тIера хьадаьккха чокхи IотIадиллар аз. Цу юхе яьгIа, листа ткъоврош йоахка пхаьн-галг шалтаца йожаяь, из цу тIа виллá, IокIалваьнна, наькъа тIа хIама дий хьежá, юхавена, га оззаяь Iонаькъа тIа яьккхар аз. Нахá гургволаш, из наькъаца Iо а вилла; лечкъа, цхьан хена тIехьашка Iохайра со, аькха а оалхазар а тIадоагIе дIаэккхадерг-долаш.

Дукха ха ялале, говра баргий тата доагIаш мо хийтта со Iохьежача, кхо говрбаьри воагIар. Гаьннара денз пурхаш беш, лергаш лестадеш, саькха яр цар говраш. Баьреша уж човхайир. ЛадувгIа ца тугаш, говраш тIехьашкагIерта яьлча, хьалха воагIар: «Хьалла наькъа тIа цхьа хIама улл, из фуй хьожаргва со», - аьнна, говра тIера Iо а тоссавенна, топ хьалха а лаьца, хьалтIаволавелар. Топаш вокх шинне а кийчйир.

ХьалтIа ме кхоач, водачо топ Iохийцар. Юхекхаччалца хьалтIа а вахá, новкъосташка Iокхайкар: «Чехка хьалтIадувла, хьалъяхка ца туге, хIанзарчоа говраш дIа а тайсе. Ер саг ва, меттагIара воалаш а вац», – аьнна. Шортта Iолох а венна, цунна юхе горахайра из: «Даьллахь, ма во хIама да-кх хьо, хьан даьд-те ер», – аьнна. ХьалтIакхаьчача новкъосташка аьлар: «Шо марша, дийна вац ер, Дала гешт долда укхунна». Вокхар а бир кодам. Цхьанне аьлар: «Новкъост хила тарлу укхунца, воаш долга дIахойтаргда вай, – тIаккха кхайкар:

– Хозача саг вий укхаза, тхо новкъостий да хьа, тIавола!» - аьнна. Тоъал сабар а даь, дIахо кхайкар, хьалхагIа мо шорттига доацаш, сол пхезза-иттаза гаьнагIа волчоа а хозаргдолаш: «Адамашта хьалхашка хьа къайладар къайла хургда, гучадар гуча хургда, хьо моллагIа вале а, тхогара дала зе дац хьона, тIавола!». Цкъарчоа дIагучавала велар со, воалаваланзар. КIе-ззига кхы сабар даь, цар аьлар: «Ер укхаза аллийтá дIадаха бокъо яц, оакхарий тIакхоаче, вохаве а тарлу. ТIавоагIаш саг ца хилча, кхы укхаза сабар де а бокъо яц. ХIанз ер чехка гаргагIа йолча юрта Iочувахьа веза», – аьнна, кийчам бе айттар уж. Сиха бекъилгаш а даьха, царех батхараш а теха, из цу тIа IотIа а виллá, шоаш аьннача тайпара, гаргагIа йолча юртагахьа болабелар уж. Шинне саг вихьар, кхоалагIчо цхьан говра юхь а лаьца, вожаш цох хьа а тайса, тIеххьа говраш йигар. Iонаькъ тIа бовлашше а, ворда кхийтта, Iочубахар уж. Гаьно, царна тIеххьа со а вахар.

Укх чура дукхагIчарна йовзача Эса-чIожерча цхьан юрта чубахар уж, дакъа ийца. Се хоа а ца волийташ, цу юртара дукхагIа хIама гургдолча лакхе дIа а этта, царга хьожаш дикка ха яьккхар аз. Юрта юкъерча майдан тIа саг Iо а виллá, цаI цу юхе саца, вож шиъ цу юхе бáхача наьха коашка дIачубахар. Цу сахьте тIехьа нах болаш, юхабаьхкар. Цхьабараш сайца, шоллагIаш чехка коашкара коашка увтташ, юрта дIай-хьай бахар, хетаргахьа, нахага хоам беш лелар уж. Цу сахьате дукха адам гулделар юрта майдан тIа.

Айса фу дича бакъахьа да ца ховш, уйла йир аз. Цкъара дагадохар, Iо юрта а ваха, шеддар долчча тайпара дIадийцача фу дар-хьогI, аьле. ТIаккха кхыйола уйла чуйоссар, тешар а цатешар а хургва цу юкъе, сихабараш а хургба. Вийна саг Iо а виллá, кхы нахах эхь ца хеташ, хьайла, укхо дувцачунга, аьнна; хетадала тарлу нáхá, аьнна, дIагуча ца воалаш Iийра со. Се лозавари, вери-м кхерацар; нахага сай бакъдар дIадувца вIаштIехьа цадалар кхерар. Нах теше а ца теше а, Далла хьалхашка бакъдар нахá дIахайча кхоачам хеташ йола уйла сецар са. Иштта со латташ, юрта массе а оагIорахьара шишша говрбаьри араваьлар. Хийтар сона, уж нах, иштта кораваь саг ва, цIава хьелуш а мичав ца ховш а шоай саг вола нах цига дувла, ала болха хургба, аьнна. Саг тешаме, мегаргболча наьха кара ма вий, сов чехка IоцIа а вахá, мохк хьагул а баь, ер хIанз шуга бу лоткъам дIабича бакъахьа хургба-кх аз, аьнна, цIенгахьа вийрзар со, иштта дикагIа хила мег яха уйла дIачIоагI а енна.

Дуненцара чам дIабаьнна, айса лелор фуд ца ховш, цхьаццанахьа сувцаш, баргал техе дIахийце говр яжийташ, тIаккха нувр гIовга оттайий виже, дукха уйлаш еш, юха говра тIа хай Iоволалуш, халла маьркIа-жел тIехьагIа вай юрта кхаьчав со. Сийсара дезалга хIама дIа ца оалаш, фу даьд хьона, акхар аьлча; кхыдар юкъе а кхувсаш, сахиларга а ваьнна; Iуйрийна дезал хьа ма гулбаллинге а, лоацца сайна карахдаьннар царна дIа а дийца, шо хьадийхад аз, сай бакъдар шуга дIадувца а, шоана из хайта а, дича бакъахьа долчунна шуца дагавала а.

Сай лоткъам чакхбоалаш, аз фу аргдар аьлча, ер са хьаькъалах тийше а ца дуташ (иштта хIама тIакхаьча саг ше дувцар фуд ца ховш а хьаькъал дIадахе а хул), геттара сиха дича бакъахьдар оаш алар ловра сона. Кхы хье ца луш, саг веннача нахага хоам бича бакъахьа а хетар. Ер къамаьл аз дIаьх хΙана даьд аьлча, дар долчча тайпара мехка дIахайча бакъахьа хет сона, доккха хIама ма дий сона тIакхаьчар. Иззамо хIама аз ховш дергдар-дацар хáлла, шоана масссанена со вовза дукха ха а ма йий. Цудухьа, хьалхагIа дикка уйла а йий, тIаккха мара оаш сайна хIаране кхел ца яр а дех аз шугара.

Са къамаьл даьлар, – аьнна, фусам-да хьалвийрзача, из мел вовзача сага юхьа тIа яздича мо гуш дар, цу цIагIа мел вар цох тийшалга.

– Iаь, маьрж-яI, – аьлар, хьал а гIетта, цхьан воккхача сага, – дéза кхелла дуне, бáлай цIáй я-кх хьо! ХIанз дича бакъахьа долчун хоадам бергба вай.

ДукхагIа мел волчо шийна бакъахьа хетар, аьнна; тIеххьара къаьдас хоза хьехам а баь, соцам бир: лоам саг веннача нахага долчча тайпара дар дIадувца нах бахийта. Из гIулакх тIадиллар, лоаме а йовзаш, ваха а вá а ды болаш, Мехка мел нийсденнача къовсамашта юкъе латташ а уж дIадоахаш а йолча маслахьата тоабан воккхагIанна Мусáлимá.