Магас 2011 шу б бк к84. 09(=Инг)6-44

ВЕННА САГ КОРАВАР

Кхо говрбаьри вар, лоам водаш. Уж болхар никъ лоацагIа бола моттиг нийсъяь, хьун юкъегIолла. БIаьшераш даьнна нажа, попа, хьеха, къахььэсте хенаш дагIар ширача наькъа йисте. Лоамаш тIара чутийкха, йоккхий чхараш ядар. Тамашне бар наькъа йисте баьгIа попа хи, ши-кхо пхьагIат лакхе тоъал йоккха чхар йоаллаш. Хоалуш дар; га, зIамига йолаш, чхара юкъегIолла тIаяьннилга; тIаккха, йоккха хулаш, урагIа ме йода, цо из урагIйихьалга. Цига мел хинначул тамашнегIа бар йоккхача чхара тIа баьгIа нажа хи. Аргдар, из вокх хенех бедда, цу тIа баьннаб.

Ераш хьун чу баьнна сахьат гаргга ха хургьяр. ЦIаьхха, лоацъелча мо, совцаелар акхар говраш. Пурхаш беш, юхайовда гIертар. Гуш дар говрашта цаI хоаденнилга. Дика IотIачIоагI а бенна, гош тоIадаь, дирста ганаш юхаэза, говраш човхайир баьреша. КIеззига хьалхояьнна, юха а сайцар уж. Цхьатарра шодамаш теха, дикка човхаяь, хьаллаьхкар тIабагIачар говраш. Шодамий кIаьдаша, тепча яьлча мо, тата дир. Из дΙадаьржар хьунагIа гIолла лувкхера хинна.

Хьалхьежача, гаьна йоаццаш уллаш, цхьа хIама яр. Герзашка кхайдар ераш. ВоккхагIчо аьлар:

– Топ ма кхоссалаш, фуд а ца ховш, цига денз, кийча-м хила!

– ДIа уллар-м саг ва! – аьлар царех зIамагIчо.

Цунна дикагIа гора, вокхарел хьалха хиларах. Даггара юхагIерташше; хьалаьллар цо ший говр; хьалхашка фуд а хайна, боккхагIчарга хоам бе лаьрхIа. Иштта хулар зIамагIа кхераме, хала моттиг нийсъелча. Оаш сабарделаш, аьнна; чехка говра тIера Iо а весса; наькъа йистерча гаьнах из дIа а тесса; топ хьалхалаьца; хийцца тIавахар из; ше саг ва аьннача хIаманна. Вокхар топий чаккхамаш хьал-Iо техар кийча хилара. Iокхайка зIамагIа аьлар новкъосташка:

– Саг ва ер, бакъда хьовш-м вац!

Iолохвенна, къамарге кулг диллар укхо; пха бетталой хьажа. Из шийла яр. ДегIаца Ιонийсдаь улла кулг лаьцар, из а тхьовре дувладеннадар. Дийна хилара куцах хIама дацар белгалдоалаш. Гуш дар, саг кхелха дикка ха хилар.

Новкъостий, говрашта тIера Iо а бесса, уж дIа а тайса, хьалтIабахар.

Ераш хьалтIакхаьчача, акхар новкъоста аьлар:

– Дала гешт долда укхох, дийна вац ер.

Кодам а баь, воккхагIчо аьлар:

– Новкъост хила везаш ва укхунца. Гой шоана, IотIатоIадаь бIаргаш, хьалчIоагIдаь мочхал, дегIаца Iонийсдаь кулгаш. ХIанз саг тIавоагIий хьожаргда вай, – тIаккха, кхайкаш, аьлар: – ТIавола дакъанна, тхо новкъостий хургда хьона. Хьа къайладар къайла, гучадар гуча хургда, тхогара зе даргдац хьона!

Дикка баьгIар ераш дакъанна йисте. Саг тIаванзар. ВоккхагIчо аьлар:

– Дала вайна бокъо луц иштта дакъа улладе, чехка гаргагIа йолча юрта Iочувахьа веза ер.

Вожаш раьза хилар. ЗIамагIчо, шалта хьаяьккха, наькъа йистера дIахо а ваха, хьеха дахчан ши геми яьккхар. ТIаккха талса чура гамажа цIоках яьха, пхьагIат хиллал йIаьха а ши пIелг шера а хургйола оасаш хьа а яьха, цу гемех уж дIа-хьа а етташ, парпа йир. Из венна саг цу тIа IотIавиллар зIамагIволча шинне. КхоалагIчо, аьрдагIа йолча говрах вож ши говр дIа а тесса, волавала мара ца везаш, кийчо йир. ТIаккха, говра юхь лаьца; хьалха Iоволавелар из; вож шиъ, парпа хьал а ийца, тIехьабахар.

КIаьдвенначо говра юхь лоацаш, ворда новкъа баьлар уж. Эггара хьалха кхийттача вордаца воагIар соцаваь,акхар дар долчча тайпара дIадийцача, вокхо аьлар:

– Долче, дакъа ворда тIа дилла, юрта IочугIоргда вай.

Юрт цигара гаьна яцар, цу сахьате Iокхаьчар уж. ПхьегIа хулача метте ворда соца а яь, аьлар ворда дас:

– ХIанз юрта хоам бергба вай; иштта нийсъенна моттиг я, аьнна.

Геттара чехка гулбелар юртара нах. Цар соцам бир из гIулакх мехка дIахайта. ТIаккха говрашца нах дIа-хьа бахийтар Наьсаре, Лоам, Буро тIа а.

– Таханарчул хьалха, хьога ер къамаьл дIаде йиш йолаш яцар со. ЧIоагIо яйтаяр сога хьа воIа; кхо дии кхо бийсеи даллалца сагага хIама аргдоацаш; нагахьа ше цIа ца воагIе; из ха яьлча хоам бергба Iа, аьнна. ТIеххьара ше водаш, аьлар цо: «Цу ханал хьалха хьайга аз аьннар Iа сага хайте, цатоам боккха хургба хьона». Мара мутIахьа хилар духьа, яьгIай со, хIанз цо йийца ха хьакхаьчай, цудухьа аз хьога хоам бу, хьа воIа аьннача тайпара.

– Дала йоахайойла, са Нувса, хьо; тIехьагIа а делахь хьайга са воIа яххар; сона дика хетаргда хьона, – несийга аьнна, араяьлар йоккха саг.

Из йодар воккхагIа вола маьр-воI волча, шийга несас баь лоткъам дIабе. Иштта Эса-чIожера дена хабар хеза воагIа Аьлабоарз духьалкхийтар цунна. Ди дика а дийца: «Нани, фу ду Iа?» – хаьттар цо. Йоккхача сага, бIаргашка хий а этта, аьлар:

– Даьллахь, хац, кIаьнк цIагIа воаца диълагIа ди да-кх. Водача хана сога аьннадар цо, тух тIа вода, хIаьта из Наьсаре ваха хиннав, декхар хьадеха. Дукха хьелу-кх из; хьалха цига вахача, хIанз яьккхачох ах ха мара яккхацар цо.

Мелла хало кхачарах, ГIайгIата бIаргашка хий этта дайнадацар Аьлабоарза. Даьллахь, укхо дувцачунга ладийгIача; сона хезар а хилча; гIулакх вIаштIехьа хургдий-хьогI тха, аьнна; хийтар цунна. ТIаккха дог а чIехкар. Ше йоккхача сагá хо ца валийта, дIавийрзар из. Юха тIа а вийрза, аьлар:

– Вай хIанз хьалчугIоргда, хьа нус а йоал чай деш!

«Тхаи» «саи» яхар вIалла оалаш вацар из, цунна кIезига а хетар из ала. Цу ханна ший нанна тара хийтар Аьлабоарзá даь-сесаг, наьна сурт а духьалдера. Цунна-м цIаккха хийттаяцар цох даь-сесаг. Бокъо а ярий цун хета, хIамма а наьнал вогIа йоацаш, шийчарел хьамсарагIа цун уж хилча.

ГIайгIат цIагIа хьалчуйига Iо а хоаяь; цIен-наьнага, нáнáйга чай малийталахь, аьнна; араваьлар Аьлабоарз. ТIаккха, шийл зIамагIча веший коа Iочуваха, хьагулбир беррига коара нах. Шоай саг цIагIа воацилга ховш-м шеввар а вар, бакъда бокъонца из сенга вахав хацар. Вешта, дукха терко яьяцар цар цу белха, из каст-каста Наьсаре базар тIа а лоам тух тIа а ухандаь.

– Сов чехка ши-кхо саг ваха веза, нахá ца хойташ, цу дакъанга хьажа, – аьнна, соцам бир цар. – Цига хIа-ма деце, воай сага фу леладу а мичав ха а Наьсаре гIоргболаш.

– Ма хилда цига хIама! – йоахар массане а.

ХIаравар ше-ше ваха сагота вар. Цу белхах сакхувш а, дегабуам беш а волча; Жабалга иштта даьгIа даргдий вай, яьхача; даь-веший воIа Сихачо аьлар:

– Оаш вохийтаре, цаI со гIоргвар!

Кхы дIаьх ца деш, цох сабарегIа вола ши новкъост дΙа а теха, кийчбир уж, фуд-малад хьажа баха. Делкъа ха яр из. ПаргIатта, лора а луш, гIоргда шо, аьнна; арабалийтар Аьлабоарза наькъаболхараш. Ваха низткъала долаш, баьдъяллалца никъ а баь, цхьаннахьа отараш теха бáхача наьхацига кIеззига са а леIа, дIахобахар хьажа болхараш.

– Таьзет юрта юкъе майдан тIа да, шо цига доагIаш дале!

Из яр сатоссаш латта ха. Духьалкхийттачарна шаьра хайра, уж нах шоай юртара боацилга. Юрт йоккха ца хиларах; цига мел вáха саг, зIамига а воккха а, шоайла дика бовзаш бар.

Салам а денна, дуIа даь ераш баьлча, акхарна тIавера ши-кхо саг.

– Дакъанга хьажа шоана лойя, ца талхийта дIачу-дихьа дIа шабоалларга чу улл из, – аьлар царех цхьанне.

Хьалха цхьа саг волаш, дIачубахар, лакхе тхов болаш, лохе Iочудолхаш лагIаш долаш, тола хьисаперча гIишлон чу.

Хьалха водачо дIауллача дакъанна тIера киси Iотеттар. Акхар кхаьнне а кодам бир, тIаккха аьлар цхьанне:

– Бехк-гунахьа доацаш, хьай хIама бахьане, нахá гIулакх де вена, хилар хьона ер! Къайла ма гIолва хьо! Дáла хьа чIир леха низ лулба тхона!

– ЧIир леха-м хала дацар, фуд-малад хайча, – аьлар шоллагΙчо.

Жабала даь-веший воIа Сихачо тIатехар:

– Фуд а ховргда, бехкевар а лохаргва, укхун пхьена ер хIама даьчар бIарзагIвар юха а вувргва!

ТIаккха цхьатарра кхаьннена бIаргех хий даьлар. Акхарга дакъа хьахьокха веначун а догьийшар. Хатта ца дезаш гора; из, хийра а воацаш, цар саг хилар.

КIеззига гIаь-метта бахккалца сабар а даь, дIаарабаьлар ераш. Акхар Iаьржъенна йовхьамаш а чудаха кортош а дайча; йистхила ца безаш, ара багIа-чарна хайра; веннар акхар саг волга. Таьзете багIачар уйла чIоагIъеш, царна хийттар бакъде воаллаш мо, дIатIехьа а кхайка, кодам бир шабоалларга чура тIехьа хьалъаравоагIачо. Шеввар хьагIетта, бейоахкаш Iолув-заш Iасаш а йолаш, боккхий нах хьалха а болаш хьатIа а баьхка, кодам бир наха.

– ХIама дергдац, Даьла кхел иштта хиннай, сатоха деза, кастта фуд-малад а ховргда, шеддола хIама метта а оттаргда, – аьлар, безамерча, наькх тIа отташ кIай модж йолча, цу юртарча воккхача сага.

Цо алар тамаш йолаш, саббаре, царна баркал оалаш, Сихачо аьлар:

– Веннар цIавагIац, цудухьа къахет-кх къаеннача наьнах а дена дукха ха йоацача нускалах а.

Къамаьл хедалора, дIадулуцар. Из дIахеза саг Iанзар, цатоам ца хулаш.

Цхьаькхане аьлар:

– Укх Тоасос ма аллара, – къамаьл даьча воккхача сага цIи а яьккха, – сатохаш, сабаре хила деза шо. Дийнар нийсса хоттаденнадац, яьхад вай даьша.

Цхьатарра шоаш латтача, борд-бордагIа а дагахьа а кодам бора наха, бакъда йистхилацар. Сатем эттар. Нах хьежаш бар боккхийчар фу оал.

Шийца эгIа-магIа юрташкара ши воккха саг а волаш, юстараваьлар Тоасо. ГIар гаьна хозаргйоацаш, къамаьл шорттига шоайла дора цар.

ЦIаккха а хиннадац, хьаькъал долча нáха къамаьл чIоагIа а сиха а деш, къаьстта иззамо хIама нийсделча хIаьта а, е юстара латтачар из кхетадергдолаш цу къаьмаьлага ладувгIаш а.

Гулбенначарна дагабоахкар биса нанеи нускали. Къа хетар наха царех.

Саббаре хьа а хьежа, Iаса лостайир цхьанне, саг дIавехача хьисапе. Царна эшача, кийча хила лаьрхIа латтачáр, дIатIавахийтар цхьа зIамагIа. Воккхача сага, сих а ца луш, Iаса Iо а етташ, аьлар:

– ХIара юртарча цхьацца сагага хьавола ала!

Из Iаса, билтIинг яьккха йоацаш, хоза кийчъяьяр. Гуш дар, ко дола оагIув овла болчахьара йолга. Ко а дар тамашне. Хьалаццал моттиг дIаяьлча, шолгоара доалар из, шозза хьайзáча кома муIех тарадийрзе, лоацца аьлча, комá тара хетар Iаса бейоалла къоаночун бийи из кои. ГIадж Iотехача хеталора, кур тоха ка тIахьада боаллаш мо. ШоллагIчун бейоаллача Iасá ко дохьаж тоха кийчбеннача бIехала куце дар. Кхоала-гIчун Iаса Ιам тIарча гIургIажа сурт дар. ХIаранена бустамаш доахка зипа а маьша а чокхеш дувхар, кортош тIа дарзах яьнна кийнаш тухкар, когаш тIа пезгаши царна тIагIолла маьчеши яр. Юкъах хьерчар дото тIехкараш, Iодадаш меттáш а кIовжамаш а долаш хоза кийчдаь. Цу тIехкарех ядар, дотоца-дошоца кхаьла, гáраш мо йола шалташ, шоашта кIалха доккхий доаца урсаш а долаш, хаьнех йоахкар моакхаза тепчаш.

Геттара кIезига кховдар цу хана шалташкеи тепчашкеи. ЧIоаггIа хоарцо котъяьлча мара яхацар уж беттара. Цу хана гIалгIашта юкъе кIезига нийслора цу тайпара моттигаш, кIезиг-мезига долчоа сатоха низ кхоачар, дукхагIа цар хьадоахаш хиннараш шалташта кIалхара урсаш дар. Цу урсашка кховдар цхьацца шоай вахара эшача гIулакха. Довна дагахьа кIезига хулар къонахий.

БоккхагIаша яххача тайпара, нах дIатIабахар. Къамаьлах боахкаш лоадам боаца юкъ яьккха, кхо воккха саг хьалха волаш, юхахьатIабаьхкар уж, гулбенна латтача нахá. Тхьамадá Iаса аййир, адам цхьатарра Iимад йоацаш сецар. Са а доахий-хьогI аргдолаш, сатем эттар майдан тIа. Наггахьа хозар кхайкаву могаш воацар а са ца тохалуш белха нах а. Цар оазаш гаьнаялацар. Нахá новкъа ца хилийта, лаьтта Iоберзар, юхьмараж тIа кулгаш тоIадора цар.

– ХIа-а, нах, ладувгIалаш, – аьлар Тоасос. – Укхаза гулбеннар мохк ба, вай мело е йиш яц, гIалатдовла а йиш яц. Дакъо лахьтийга сатосс, йоах, дийшача нáха. Веннар малав хайнад, ший нах тIабаьхкаб. Укхун нахá харцахьа ца хете, укх юртарча кашамашка дIаво-лларгва вай ер. Дикка цIихеза къонахий боахкаш кашамаш а да укх юртара дараш.

Уйла еш мо, цхьа кIеззига сабар а даь, тIатехар:

– ДIахо, цу хьаькъехьа, дийшача нахага къамаьл дайтаргда вай!

– Хьахьалхашкавала укхазахьа, Салауддин - аьнна, юхатIавийрзар из, гаьна воаццаш шийна тIехьашка латтача сага.

Юккъерча дегIара, ханна воккха воацаш, тессано Iаьржа модж йолаш, кIайча юхьара зIамига саг вар воккхача сага белгалваьр. Хьаькъал долаш саг волга гойтар цун сабаро, лостам гойтар, дукхагIа-кIезигагIа йоацаш, цхьатарра тессача можо, тIерча гIирсо. Цунна ювхар аба, тIатуллар туркий фаз, юкъах хьерчар чиллан таьх даь тIехкар, когаш тIа кIаьда маьчеш ювхар. Боккъал хоза товра цунга из гIирс.

Из яр гIалгIаша има дилла дукха ха яланза зама, цудухьа бацар боккхийчарна юкъе дийша нах.

Сих а ца луш, дийшача сага саббаре аьлар:

– Хьехам укх Соандрога бойтаргба вай, – шийна юхе латтача сага бIара а хьежа. – Ер воккхагIа а ва, со ваггIача деша а вагIа.

Уж дéшаш бар БагIдаде, бусулба дин Iомадеча. Воккхача сага белгалваьр деша вагIа кхо шу дар, шоллагIвар вагIа ши шу мара дацар. Ши хи тIадам мо шоайла тара а бар уж тIабувхача гIирса а кхыдолча хIаманна а, шоллагIчун модж кΙеззига къаджъийнагΙа я ца аьлча. Цо хьахьокхар из воккхагIа хилар.

– «Iилма кIоаргагIа ховр воккхагIа ва». Хьехам Iа бе беза, – аьнна, юхагIертар вож.

ФуннагIа дирах зIамагIчо ла а ца дийгIа, цхьа гIа дIахьалха а ваьнна, йистхилар воккхагIвар. Цкъарчоа нах ца кхетача меттала дир къамаьл. ТIеххьа маIан дир:

– «Дакъа дIадоллара сихо елаш», йоах Дала, – аьнна.

ВIаший юх-юхе латтачар йоахар, шоайла лерге а ухаш:

– Iарбий мотт ба цо бувцар!

– Ховргдар хьона, къамаьл дер вож валаре, мишта шаьра бувцар мотт!

– Хьона сенах хов цо из во бувц е дика бувц, хьайна из мотт ховш ца хилча?

– Аз-м яхац, цо во бувц, дукхагIа дийшачоа дикагIа хов яхар аз-м.

Шортто лувра уж, юхерчоа а халла мара ца хозаш, хIаьта а, боккхагIашта хо а бенна, бехк баккхар кхераш, сайцар.

Тоасос аьлар:

– Мехко шийна хетар аьннад, хIанз ладувгIаргда вай саг волча нахага!

Латтачара цхьа гIа хьахьалхашкаваьнна, Жабала даь-веший воIа аьлар:

– Шоай дезараш а дитá, таьзет а дилла, хоза гIулакх хьахьекха хьувзача шоана духьала хIама ала бокъо-м яцар, мегаьд, алар мара. Боккъал аьлча, къамаьл ца дича бакъахьа а хургдар оаха. ЦIагIа, мехка соцам тIа сайцар тхо, аьлча; тхогеи шугеи хIама а аргдацар. ХIаьта а тхоай боккхагIашца дагадовлар ловра тхона. Къаьстта укх венначун нанна фу тов хьежача а бакъахьа хетар.

ХIама-м цо а аргдацар, йоккхача цунах къа а бехк а хета мара, цига денз, шо мохк ма бий, шоана товр дергда вай.

Тоасос аьлар, къамаьла юстарбаьнна хиннача юрта боккхагIашка:

– Хьадувла, шоашца дIара дийша ши саг волаш, дича бакъахьа долчун хоадам бергба вай.

Чехка яьлар кхетаче. Шоаш баь хоадам нахага хьакхайкабе айттар уж. КIай модж йолча къоаночо аьлар:

– Массане укхаза даьча къамаьла кIоарга уйла а яь, къаьстта саг волча нáха аьнначоа терко тIа а яхийта, оаха соцам баьб, нагахьа шо раьза дале, саг ма хулла чехка ший юрта, лоам хьалвахьа. ХIанз шоашта хетар ала!

Цхьанне оалаш мо, массане а, тхо оаш яхачоа тIехьа да, аьлар.

– Долче, – аьлар Тоасос, – сов чехка ши-кхо саг лоам вахийта веза, дар долчча тайпара дIа а хойтаргдолаш, саг дIаволла кийчо е а аргдолаш, дакъа дахьаш боагIа-раш хьалкхоачашше.

Из тIадиллар цар саг волча нахá. ТIаккха Сихачо аьлар:

– Тхона ловра укх юртара цхьа саги, дакъанна тIа-кхаьчарех цхьаькхеи, тхох цаIи – кхо саг лоам вахар.

Цо яххача тайпара, хоам бе нах хьал а бахийта, дIахо аьлар Тоасос:

– Бахьа безар бIаьха а хала а никъ ба, дукха моттигаш я наькъа така, халла мара цхьа саг а воха ца луш, готта долаш. Цудухьа вайца хила веза, хийцца цхьан оагIорахьара парпа лоацаргйолаш, низ бола иттех саг, кIаьд-кIаьдвеннар хувцалуш, ца сувцаш гIоргдолаш. Никъ шерагIа болча виъне хьоргья парпа, уж юкъера низ бола ткъо саг хила веза. Иттех говрбаьри а веза. Кхы а ше мукъа вола вá ловр вола, тхо ткъаьх воккха саг а воагIаргва, тхоашца дийша нах а болаш. Живарий! ФуннагIа даь а тахан ер дIаволларгвоа оагIув е еза.

ЧIоагIа доаккхал дора Тоасос а цигарча наха а дийшача нахах. ГIалгIай мехка уж кIезига хиларах, боча а бар цар уж. Ше чакхвоалаш цо аьлар:

– Тоъал бIаьха, биткъа муш а хила беза, из эшаш а моттиг хургья!

Виъ-пхи говрбаьри хьалхеи, боккхий нах царна тIехьеи, юкъе парпа лаьца боагIараши, бисараш хьалха а тIехьа а болаш, Эсаца урагIболабелар таьзета бIу. Из яр малх гIадж кхоссал лакхбенна ха.

* * *
Наькъа така, Эсаца лестá, цхьаццанахьа ира гола тохаш, додар. Цхьайола урхенаш хулар, мухь ийца вода саг ше вохалургвоацаш. Цу метте новкъостал дора, муш бе боаллаш, хьалхаболхачар. Из тхьовре а дIатессабар парпах, эшача хана хьалъозабергболаш, мухь бахьачарна товчча тайпара. Эззано-м дилла а лоаттабора цар из. ХIа аьнна цхьа халача моттигах ма баьллинге, чехкка хувцалора парпа ийца болхараш. Говза а дора цар из: кхера хьабагIа моттиг нийсйий, кIал гударг, чхарилг, га-ткъов нийсйий, Iоберза ца безаш, парпа цу тIа IотIа а оттайий. Хьалхашка хьалхаболхарех оттар, тIехьашка тIехьашкарчарех оттар.

ВIалла а лоам хиланза кагий нах бар царца, лоамара нах Iоъарабаьнначул тIехьагIа Наьсаре баь, цига хьалкхийна. Царна фуй хацар е лоаме а е Эса-чIоже а. Цар тамаш йора моттигех. Цецбувлаш хьежар ши-кхо бIаь шу даьннача, шишша-кхоккха сага а халла мара мархIа- хувшалургдоацача нажа, попа, эсте, хьеха хенашка. Иштта тамаш йора, хьал ме дода готтагIа долаш, хьунаш екош доагIача Эсах. Хеталора, доккха ца хилча, из тата мишта ду хиво, аьнна. ТIаккха дагадохар, ирача мухалех доагIаш, масса хилар хургда-кх из, аьле. Сакъердалора, лоамара IокIалъухаш, Эсах хьадетталуча хишца. Цхьадараш, шувнах Iочу а ца доагIаш, Iочулег, аьнна, хетар. Iочу ца леге а, Iочу-м хIаьта детталора уж, кIал моакхаз бохабеш кIоагаш доахаш.

Лохе шерагIа, хьал ме воагIа готтагIа хIанад-хьогI ер хий, аьнна, хетараша; Iо ме дода дукхагIа хиш хьадетталулга да из, йоахар. Дукха тайп-тайпара оакхарий хулар царна дехьа-сехьа босенашка: лийгаш, акха гаьзарий, хьагIаш. Ераш хоа а бенна, хьагI дIаийк-кхача; моттар, лаьттацара хьалкъаьста, из гIетта бодаш санна. ЧIоагIа сакъердалуш, хьежар уж, цхьан хена тIара кхычун тIа тоссалуш, доккха даьнна цIог лестош, гIетта йодача бIарашдуаргага. Лакхера хена тIара Iочутоссаелча, ткъо пхьагIат хиллал йодар из. Цхьа ча а яр лакхе гIолла босагΙа, во Iимадаш еш, акхарца хьалйоагIаш, наггахьа дахчан гударг чу а кхоссаш.

Сихо бола кагий нах топашка кхайдача, боккхийчар оалар:

– Йита, йита, човха ма елаш, цо вайна де зе дац. Нахаца сакъердалуш, аькха да из; шийна кIордадича, тIехьараяргья.

Цхьайолча хана цо, Iимадаш яь, гударг лостайича; хеталора, боккхийча нáха фуннагIа яхе а, хIанз-хIанз качйоагIаргья-кх из, аьнна. ТIехьа а юсаш, юха тIехьа а кхувш, тоъал нахаца хьал а ена, юххера дIакъаьстар ча.

Новкъа наг-нагахьа ягIаш гIала гора. ГIалаш ювцар мара, йовнза болча кагийчар безам хулар царга хьажа. Бакъда мукъа бацар цу безамо яхар де. «ЦIадоагIаш лаьрххIа хьожаргда, хьалкхаьчача цига а шортта хургья уж-м; воаш хьу никъ чакхбаьлча, ховр хьалхаваьккха хьожаргда вай», – оалар.

ЧIоагIа безам бар кагийча наьха шоай мохк тахка а дай мишта баьхаб хьажа а. Къаьстта из ловра Наьсарера баьхкачарна. Царца бар Россе шахьарашка дешаш а балхаш тIа бола а кагий нах. Уж нийсбеннабар Эса-чIоже гаргарча наьхацига гучабовла баьхкачча. Геттара тамаш йир цар, хьун юкъера баьнна, хьалболабелча. БIарчча гΙалай юрташ яр дехьа а сехьа а. Лаьттара хьалъарайоалаш а лаьттах йоахкаш а, цу гIалашта тара йолаш, корашта йита моттигаш йолаш, зIамига цIенош мо хIамаш а яр. Уж малхара кашамаш дар, цецбаьнна хьежар уж царга. Сигала гIайтта лелаш тайп-тайпара аьрзеш яр. Цхьаяраш гуллий, дукха лакха йоацаш лелаш хулар. Наггахьа цхьаь хулар, лакха урагIъяхе, вIалла ткъам а ца тохаш лелаш. Хеталора из ша тIа хохкаенна йода.

Делкъийга ТIаргиме кхаьчар дакъа ийца болхараш. Iоа а хьалла а гора доахана а же а Iулаш, говрий ремаш. Жена гонахьа жIалеш лелар.

Геланчий хоамах духьалбаьхка нах а бар. Цхьаццабараш, из гIулакх шоашта ма хеззинге, юхегIолла ядача гIалашкара хьаиха а бар.

Говраша чé даккхалца са а леIа, дIахо болабелар нах. Духьалбаьхкараш а Iанзар дáкъа ца лоацаш, хIаравар новкъостал де гIертар, укх мо шаьрача метте тхога яхьийта парпа, шо кIаьдденна хургда, яхаш. КIаьд мишта беннабац, бIаьха а хала а никъ ма бий акхар бахьар, сиха а ма кхаьчаб ераш-м, яхаш, увззадеш конаш бера дIа а доахаш, новкъостал дераш а бар.

ТIаргимара хьал ме йола моттиг, шоаш бенача наькъага хьежжа йоацаш, шаьра хетар царна. Из я а яр тоъаргйолаш нийса. ТIаргим уллар IодоагIача Эса аьтта оагIорахьа, цунна малхбоаленгахьа. Цигара хьалйодар Эса атагIе, хьалхо ме йоал шерлуш. АтагIа гIолла, хин дехьа-сехьа ягIар геттара листа, саг чакхвоалалургвий-хьогI аргдолаш, наркаш. Тоъал хьалвахача, малхбузе босагΙа уллар Хамхе. Ира а, лайжа а, гувнаш долаш а, цхьаццанахьа шаьра йолаш а, массанахьа Iоухаш шийла хиш долаш моттиг яр гIалгIай шира мохк уллар. Хьалвеначахьа юхахьежача, геттара лакха лоамаш дар, наг-нагахьа лохера дикка хьалхояллалца дийхка а Iарждакха а хьу йолаш. Хьалхо лоамаш дерзана дар, кхыметтел лоа аллацар къилбаседа оагIо-рахьа мо.

Къулбехьера хьежача, бакъдулургдацар къулбаседа оагIорахьа лоа улл аьлча.

Малх кIезига кхеташ, хьовхье хиларах, Iай а аьхки а лоа уллаш, Наьсарера хьалхьежача гуш дола гIалгIай лоамаш дар уж: Маьтлоам, ЦIайлоам, Сеска Солсá тур теха лоам, кхыдараш а.

Цхьайолча зIогала бухье лоа мо кIай морхилг гора. Фо чутеха ахкарг мо, чехка йоккха хулар цу сахьате, бIаргагуш догIа Iо а долалора цу морхах, бошабаьча боамбех хи тIадамаш мо. Цхьадолча лоамашта юкъе дикъа дохк доаллар. Гаьна доаццаш, IоаходагIача лоамашта юкъе мух бар хьекхаш, цу моттига мелла гаьна вале а, цига мух хьекхалга ховра, морх яле а дохк дале а, меттагIдаьнна, цхьан низо теттача мо доладелча. Цхьайолча лоа уллар; цун гаьна боаццаш, тоссавелча IотIаоттаргволаш, баьццара бай а хулар.

– Воай никъ чакхбаьлча, лаьрххIа хьожаргда вай лоам, – йоахар кагегIчар.

Духьалбаьхкараша парпа кхы акхарга хьакхачийтанзар. Хьалхо ме воал, моллагIвар а вохалургволаш, шера а дукха урхе-мухале йоацаш а бар никъ. Са а леIа, тоъал никъ бича; хьалкхаьчар Жабал ваьхача юрта. Из а яр лоамарча кхыча юртех тара. ЛакхагIо, айеннача, вIовнаш яр. Лохе цхьаккха тайпара ниI яцар цар. Шин сага лакхалла, пенах саг хийцца чувоалалургволаш къорг яр, цига хьалъоттабаь лоами болаш. Цунца тIа-кIал бувлаш нах а бар – цох ховра из ниI йолга.

Сайре тIаеча, воалар тIаваьле, лоами хьалчубоаккхар, къахььэсте гáрех яь ниI къовлар, хоаттам боацаш саг чуваргвоацаш. ВIовна гаьна йоаццаш, цул лохагIа йолаш, кхерах яь гIишлош яр, наIараш а кораш а дагIаш, чу-ара ухаш нах а бар. Уж нах чуΙеш бола цIенош дар. ДIахо талмастта яь гIишлош яр: кхийнаш а, бежкарташ а, жéлаш а.