Мамандығына арналған «Қазақстан республикасының азаматтық ҚҰҚЫҒЫ»

7. 
   ҚР Азаматтық Кодексі, 2007.
   
8. 
   «Мемлекеттік кәсіпорын» туралы ҚР Заңы
   
9. 
   Беспалова А.И. Право оперативного управления. А.,1969.
   
10. 
    Венедиктов А.В. Государственная социалистическая собственность,-М-Л,1948.
    
11. 
    Сулейменов М.К. Коментарий к закону Республики Казахстан «О собственности», 1993.-1.
    
12. 
    Жанайдаров И.У. Проблемы реализации права государственной собственности. А.,1994.
    

Осы заманғы заң әдебиеттерінде "заттық құқықтар" ұғымы жиі қолданылатын, бірақ жеткілікті талданбаған ұғым болыл табылады. Заттық құқықтар кезінде рим құқығыңда да егжей-тегжейлі қарастырылғанына қарамастан, осы уақытқа дейін орнығып қалыптаспаған және барлық құқықтық жүйелер тани қоймаған ұғым. Заттық құқықтың көптеген қырлары постулат ретінде үсынылып, төориялық түрғыдан тиісінше дәлелденбеген.

Алайда кеңестік заң әдебиеттерінде ең қолайсыз жағдайлар қальпттасгы. Мүның себебі, заттық құқықтардың барлығы кеңес өкімегі жыддарында азаматіық құқықтан біртіңдеп ығыстырылып шығарылды да, онда меншік құқығы ғана қадды. Сондықтан заттық құқықтар туралы бөлім азаматтық заңдардан шығарып тасталды, ал көптеген заңгерлер табиғатта заттық құқықтар деген жоқ, мысалы, кепіл заттық құқыққа жатпайды, абсолюттік құқық ретінде меншік құқығы ғана бар деп дәлелдей бастады.

Қазіргі уақьпта жағдай өзгерді. АК-ның II бөлімі "Меншік құқығы және өзге де заттық құқықтар" деп аталады, АК-ға меншік иелері болып тәбыпмашын адамдардың заттық құқықтарына арналған арнайы бап (195-бап) енгізілген, заттық құқықтардың жекелеген түрлері реттелуде.

Алайда заң әдебиеттеріңде заттық құқықтар ұғымы мен олардың белгілері анық шешілмеген. Оның үстіне, заңгерлер осы уақытқа дейін заттық құқықтар санаттарын боліп көрсету қажеттігіне күмән келтіреді. Сондықтан заттық құқықтар ұғымына және олардың белгілеріне толығырақ тоқталамыз.

Заттық құқықтар ұғымы зат, мүлік, құқықтық қатынастар объектісі, мүліктік құқықтық қатынастар және басқа осы секілді үғындармен ажырамастай байланысты; бұл окулықта олардың бәрі толық талданады. Сондықтан тек мыналарды атап өтеміз: запық құқықтар мүліктік құқықтардың бір түрі болып табылады, зат мүліктің бір түрі ретінде заттық құқықтың объектісі болып табылады, заттар мен мүлікгік игіліктер құқықтық қатынастар объектісі ұғымының негізі болады.

Осындай бастапқы ұғымдарға сүйене отырып, заттық құкықтардың мынадай негізгі белгілерін аныктауға болады:

Мүліктік емес өзіндік құқықтардан өзгеше, заттық құқықтар мүліктік құқықтар болып табылады. Бұл заттық құқықтарды міндеттемелік құқықтармен біріктіреді;

"Тәнсіз мүлікпен" байланысты міндеттемелік құқықтар мен интеллектуалдық меншік құқықтарынан өзгеше, заттық қүқыктар белгілі бір айтарлықтай дара заттарға қатысты пайда болады. Сонымен бірге, заттарға қатысты міддеттемелік құқықтар да туындайтынын үмьпуға болмайды. Тектік белгілерімен анықталатын заттарға қатысты заттық қатынастар туындай алмайды, тек міндетемелік құқық пайда болады.

"Абсолюттік құқық объектісі қашан да дара анықталған болады. Атап айтқанда, мүның заттық құқықтарға, оның ішінде, меншік құқығына қатысы бар. Егер затты дараландыру мүмкін болмаса, онда осыған байланысты заттық құқықтық қатынас емес, тек мшдеттемелік құқықтық қатынас туады;

3. Заттық құқықтар абсолюттік құқықтар болып табылады, бұл оларды интеллектуалдық меншік құқықтарымен біріктіреді және міндеттемелік құқықтардан ерекшелендіреді. Заттық құқықтардың иесіне баршаның және әркімнің осы құқықтарды жүзеге асыруға кедергі
келтірмеу міндеті қарсы түрады.

Біздің пікірімізше, заттық салыстырмалы қатынастар болады (ортақ меншік қатысушылары арасында, мемлекет пен шаруашылық жүргізу құқығында мүлікті иеленетін кәсіпорын арасында және т.с.с). Алайда мұндай қатынастар тобы көп емес, анық көрсетілген және заттық құқықтардың басым көпшілігінің сипатына әсер етпейді. Оның заттық құқықтық қатынастарғаіқатысушылардын "сыртқы" емес, "ішкі" қатынастарына қатысы бар;

4. Бұл белгіден келесі белгі - заттық қүкықтарды корғаудың абсолюттік сипаты, яғни заттык құқыққа кол сүғатындардан қорғау құқығы келіп шығады. Заттық құқықтарды ерекше заттық-құқықтық талаптардың көмегімен арнаулы қорғау құралдарының болуы осыған байланысты;

5. Заттық құқықтарды заңнын белгілеуін олардың белгісі деп есептеуге болады. Заңда көзделмеген жағдайларда да пайда болатын (АК-ның 380-бабы) міндеттемелік құқықтардан өзгеше, заттық құқықтар заңда бекітілуі тиіс (АК-ның 195-бабының 1-тармағы).

Бұл ретте нақтынай түсетін екі жағдай бар. Біріншіден, олардың заңмен бекітілуі бұл құқықтар заңда заттық құқықтар деп аталуы тиіс дегенді білдірмейді. Олардың мүліктік құқықтар санатына жатқызылуы және заң актілеріңде көзделуі де жеткілікті. Олар заттық құқықтардың белгілері болғанда заттық қүкықтардың санатына жатқызылады. Мысалы, кепіл немесе сервитут заңда заттық құқықтар деп аталмаған. Кепіл АК-ның "Міндеттемелік құқық" бөліміне орналасқан, бірақ бұл оны заттық құқық деп тануға кедергі келтірмейді. Мұндайжағдай мынаған байланысты: кейбір құқықтар қатынастардың бір түрінде заттық құқық ретінде (кепіл үстаушының барлық басқа адамдармен қатынастарындағы кепіл құқығы), келесі түрінде — міндеттемелік құқық ретінде (кепіл үстаушы мен кепіл берушінің қатынастарындағы кепіл құқығы) қолданылады.

Екіншіден, заңда практикада кездесуі мүмкін деп саналатын заттық құқықтардың түрлеріне сілтеме ғана баянды етіледі. Нақты заттық құқықтар, әрине, нақты заңдық фактілердің негізінде пайда болады;

Ілесе жүру құқығы. Заттық құқық заттың соңынан ілесе жүреді. Мүлікке меншік құқығының басқа адамға өтуі мулікке басқа заттық құқықтардың тоқтатылуына негіз бола алмайды. Бұл ереже РФ Азаматтык кодексінде тікелей бекітілген (216-баптың 3-тармағы). ҚР Азаматтық кодексінде мұндай жалпы норма жоқ. Мұнда жекелеген заттық қүкықтарға қатысты нормалар баянды етілген: кепілге салынған мүлікке құқық басқа тұлғаға көшуі кезінде кепілдің сақталуы (АК-ның 323-бабы), жалға берілген мүлікке меншік құқығының, шаруашылық жүргізу құқығының немесе оралымды басқару құқығының басқа тұлғаға ауысуы кезінде мүлік жалдау шартының сақталуы (АК-ның559-бабы);

Артықшылық кұқығы - заттық және міндеттемелік құқық бәсекеге түскенде ең алдымен заттық құқық жүзеге асырылуы тиіс.

Ғалымдар міндеттемелік құқықтан кепілдің артықшылығы жоқ дегеңді негізге алып, бірқатар жағдайларда осындай белгінің болатынына күмән келтіреді.Бұл осылай да, бірақ бұл заттық құқық ретіндегі кепілге қатысты осындай белгінің жоқтығын дәлелдемейді, керісінше, кеңестік, одан соң қазақстандық құқықтың кепілге қатысты осы белгіні жүзеге асыруды шектейтінін ғана дәлелдейді. Басқа көптеген елдерде банкроттық кезіңде кепіл бойынша талаптар ең аддымен немесе кезектен тыс орындалады. Бұл процесс Қазақстанда да біртіндеп енгізілуде. Атап айтқанда, "Банкроттык туралы" 1997 ж. 21 қаңтардағы Заң бойынша кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемелер борышқордан ақы үшін мүлік өндіріп алуда үшінші кезектен екінші кезекке ауыстырылды;

8. Затқа нақты билік ету, яғни өз құқығын тікелей, үшінші жақтың ара ағайындығынсыз жүзеге асыру мүмкіндігі.

Бұл белгі бірқатар жағдайларда заттық құқықтың анықтамасына негіз етіп алынуда және оның болуы меншік, иелену, жерді пайдалану құқығын және басқаларды жүзеге асыруда күмән туғызбайды. Алайда, мүлік кепіл берушінің қолында болып, кепіл үстаушының нақты билігінен тыс қалатын жағдайда ипотеканы жүзеге асыру үшін осы белгіні қолдану проблемасы туады.

Затқа нақты билік ұғымына, біздіңше, үстірт қарауға болмайды. Бұл түста бізге Г.Ф. Шершеневичтің мынадай пікірі: "Заттық құқық, күнделікті айтылып жүргеніндей, тұлғаның затқа тікелей қатынасын құқық берілген субъект затпен қарым-қатынаста болуға тиіс деген мағынада емес, керісінше, өзінін затқа құқығын жүзеге асыру үшін ол басқа тұлғалардың делдалдық жасауына мүқтаж емес деген мағынада белгілейді".

Жылжымайтын мүлік ипотекасымен жағдайды қарастыру арқылы кепіл берушінің үйді жалға бере отырып, өзінің де сонда түруға қалатынын елестетіп көруге болады.

Алайда ипотекада затқа нақты билік меншік иесінің кепіл үстаушының келісімінсіз затка билік жүргізу құқығының шектеулі болатынын білдіреді. Сонымен, кепіл үстаушының кепілге салынған затқа билік жүргізуге тыйым салатын кұқығы бар болып шығады;

Әдебиеттерде заттық қүкықтың тағы бір белгісі, атап айтқанда, Қазақстан Республикасына тән бір белгісі аталмаған: заттык құқықтар иесінің иелену, пайдалану, билік ету өкілеттігі болуға тиіс. Оның үстіне, құқық иесінің заттық құқық түрлеріндегі өкілеттігі түрліше болады. Меншік, шаруашылық жүргізу, оралымды басқару құқығы субъектілерінің әр түрлі көлемде болса да, толық өкілеттігі (иелену, пайдалану, билік ету) бар.

Заттық құқықтарды меншік құқығына және меншік иелері болып табылмайтъш адаадцардың заттық құқығына бөлу олардың негізгі жікгелуі болып табылады (АК-ның 195-бабы).

Мүның екінші тобы рим қүқығьгада бөтеннің затына құқық (|ига іп ге аііепа) деп аталды. Осы замангы әдебиеттерде оларды кейде шектеулі заттық құқықтар деп атайды.

АК-ның 194 және 195-баптарында заттық құқықтардың кейбір түрлері аталған:

- шаруашылық жүргізу құқығы, оралымды басқару құқығы, жерді пайдалану қүқыгы, тұрғын үйге загтық құқықтар. Жерді пайдалану құқығына үқсас заттық құқық секілді, жер қойнауын пайдалану құқығы Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы жарлықта баянды етілген.

Кейбір құқықтар (жылжымайтын мүлікті мемлекеттік тіркеу) АК-ның 118-бабының 2-тармағында аталған: жалдау құқығы, ипотека (кепіл), сервитуттар (бөтеннің мүлкін пайдалану құқығы). Алайда, бұл құқықтар заттық қана емес, сондай-ақ міндеттемелік құқықтар болуы да мүмкін.

2. Заттық құқықтар түрлері

Заң әдебиеттерінде заттық құқықтардың алуан түрлі жиынтығы беріледі.

Әдетте, Азаматтық кодекстерде тікелей заттық құқықтар деп аталған құқықтарды тізбеге енгізеді. Бүдан әрі ала-қүлалық басталады: тізбеге алуан түрлі құқықтарды енгізеді - мекемеге тиесілі мүлікке дербес билік ету құқығы, кепіл немесе ипотека, кооператив мүшесінің пәтерге оны сатып алғанға дейінгі құқыш, тұрғын үйдің меншік иесі отбасы мүшелерінің құқықтары, нақты иесінің құқығы, су объектілеріне құқық және т.с.с.

Осымен қатар, заттық құқықтарды шамадан тыс үлғайтуға жол берілмейтіні туралы пікірлер айтылуда. Даулар негізінен жалдау құқығы төңірегінде өрбуде. Бір авторлар мүліктік жалдау шарты негізіңце пайда болатын мүлікті пайдалану құқығын заттық құқықтардың қатарына жатқызуға болмайды деп есептейді. Келесі авторлар жалгерге жалға алған мүлкін сатып алу құқығын беруден басқа жағдайларда жалдаушының құқықтарын, сондай-ақ мемлекеттік және муниципалдық тұрғын үй қорындағы тұрғын үйді жалға алу құқықтарын заттық құқықтар деп тану мүмкіндігін теріске шығарады.

Үшінші авторлар соңғыжылдары жалға алу (өсіресе жылжымайтын мүлікті) құқығы барған сайын заттық құқық белгілерін иеленуде деп атап көрсетеді: жалгердің қолындағы өкілеттік ауқымы заттық құқық иесінің өкілеттігіне өте жақын келеді, жалгерге тіпті меншік иесіне (жалға берушіге қарсы) өз иелігін қорғау құқығы берілген.

Заттық құқықтар тізбесін жасаудың жүйесіз және ретсіз сипатына назар аудармауға болмайды. Бірде ипотека, біресе тек жылжымайтын мүлік ипотекасы, бірде кепіл деп аталады. Жалдау заттық құқық деп танылмайды, бірақ кәсіпорыңды немесе жерді жалдау заттық құқық ретінде танылады. Тұрғын үйді жалга алушының құқығы бірде заттық құқық деп аталады, бірде мұндай шешімнің мүмкіндігі үзілді-кесілді теріске шығарылады. Суды пайдалану құқығы заттық құқық ретінде қарастырылады, алайда жер қойнауын пайдалану құқығы туралы бірде-бір жұмыста сөз болмайды.

Осының бәрі заттық құқықты бөліп керсетудің айқын өлшемдерінің жоқтығына немесе өлшемдердің біреуіне ғана өзіне-өзі басымдылық жасау маңызын беруге байланысты.

Біз заттық құқықтардың жоғарыда тұжырымдалған белгілеріне сүйене отырып, заттық құқықтардың мынадай тізбесін үсынамыз.

Заттық құқықтарды екі үлкен топқа бөлуге болады:

1. Меншік құқығы;

2. Меншік иелері болып табылмайтын адамдардың заттық құқықтары (бөтеннін мүлкіне құқық, шектеулі заттық құқықтар).

Бөтеннін мүлкіне құқықты былайша жіктеуге болады:

1) иелік (ол меншік құқығымен және пайдалану құқығымен байланыссыз, дербес сипатта болатын жағдайларда);

сервитуттар;

меншік иесінің мүлкімен шаруашылық жүргізу құқықтары: шаруашылық жүргізу құқығы; оралымды басқару құқығы; өз мүлкіне дербес билік ету құқығы;

міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін құқықтар: кепіл құқығы; үстап қалу құқығы;

табиғатты пайдалану құқығы: жерді пайдалану құқығы; жер қойнауын пайдалану құқығы; суды пайдалану құқығы; өзге де табиғатты пайдалану құқықтары;

тұрғын үй алу құқығы: тұрғын үй жалдаушының құқығы; тұрғын үйдің меншік иесі отбасы мүшелерінің осы тұрғын үйді пайдалану құқықтары; шарт бойынша немесе өсиет қалдырудан бас тартуға байланысты басқа адамға тиесілі тұрғын үйде өмір бойы түру

шарттардың (алдыңғы тармақтарда көрсетілгендерден өзге) негізінде берілген затқа құқық: жалға алынған затқа құқық; сенімгерлік басқаруға алған затқа құқық; сақтауға алган затқа құқық; рента негізіяде берілген затқа құқық; басқа шарттардың (мердігерлік және

Бұлайша жіктеуде белгілі бір қайшылықтар бар, өйткені ол бір мезгідде мынадай екі санат бойынша жүргізілген: қолдданылу саласына қарамастан, заттық құқықтың мәні бойынша (мысалы, сервитут немесе жаддау шарты кез келген қатынас саласында қолданылады) және заттық құқықтың қолданылу саласы бойынша (табиғатты пайдалану құқығы, тұрғын үй алу құқықтары). Екінші өлшем айтарлықтай жасаңды болады, бірақ біз осы салалардың маңыздылығына және осы салаларда заттық құқықтардың кең таралуына байланысты оны қолдануға мәжбүр болдык.

Сондықтан табиғат қорғау саласында да, тұрғын үй қатынастары саласында да заттық құқықтардың көпшілігі шарттың (жалдау, тұрғын үй жалдау және т.с.с.) негізінде пайда болатынын ескеру керек, бұл қағидадан өзгешелік те кездеседі (жерді түрақты пайдалану, өсиет қаддырудан бас тарту және т.с.с.)

Жіктеудің басқаша нүсқалары да болуы мүмкін. Бөтеннің затына құқық иесі өкілеттігінің көлеміне қарай бұл құқықтарды мынадай үш топқа бөлуге болады: кепіл құқығы және құқық объектісінің айырбас қүнын алуға бастталған бөтеннің мүлкіне өзге де құқықтар; сервитуттар; бөтеннің мүлкін пайдалану құқығы.

Бөтеннін мүлкіне кукықгардын бірініш тобына дара анықталған мүлік кепілінен басқа, құқық объектісінің айырбас қүнын алуға бағытталған бөтеннің мүлкіне өзге де құқықтар жатады. Атап айтқанда, бұл үстап қалу құқығынан туыңдайтын затқа құқық. Үстап қалу құқығы міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету әдісі болумен қатар, субъективтік азаматтық құқық бұзылғанда өзін-өзі қорғау әдістеріне де жатады. Үстап қалу құқығының абсолюттілігі өзін-өзі қорғаудын мұндай әдісін заң актілерінде тікелей көзделетін жағдайларда ғана қолдануға болатына байланысты.

Сервитуттық үлгідегі құқықтар (сервитуттар) бөтеннің затына құқықтардың екінші тобыи қүрайды. Азаматтық кодекс бүрын өзінің 118-бабының 2-тармағында атап өткені болмаса, бұл терминді көп пайдаланбайды, ал Қазақстан Республикасының 1998 ж. 2 наурыздағы Заңы бойынша Азамапық кодекске өзгерістер мен толықтырулар енгізілуіне және осы тармақтың жаңа редакцияда баяндалуына байланысты ол мүлде алынып тасталды.

"Сервитут" ұғымы ҚР заңдарында Жер туралы заңның қабылдануъша байланысты пайда болды (Жер кодексіңде де сақталған), онда бұл ұғымға бөтен мүлікті шектеулі пайдалану құқығының - бөтен жер учаскесіне құқықтың бір түрінің өзіндік мазмұны берілген. Сонымен бірге, бөтен мүлікті шектеулі пайдалану құқығына қатысты "сервитут", "сервитугтық құқық", "сервитуттық үлгідегі құқық" терминдерін қоддануды заң ғылымында көпшілік мақүлдаған және заңдарда сервитупың жалпы заңи ұғымының жоқтығына байланысты одан бас тарту ағаттық болар еді.

Сервитут белгілі бір тұлғаның мүддесі үшін бөтеннің мүлкін пайдалану құқығы болып табылады. Сервитутты заттық құқық ретінде сипаттай отырын, оның меншік құқығының субъектісімен емес, затпен байланысты болатынын атап көрсету қажет. Басқаша айтқанда, субъективтік құқық затқа белгіленеді, сондықтан бұл құқықтың мүліктің меншік иесі тарапынан не өзге үшінші жақ таралынан қандай да бір белсенді әрекеттер жасау талабымен ешқандай байланысы жоқ. Бірақ бұл субъектілер арасындағы өзара қарым-қатынас мәселелерін қозғамайды. Абсолюттік құқық бола отырып, сервитут барлық азаматтардың енжар міндетін көрсететін, оның ішінде мүліктің меншік иесінің сервитут құқығын бүзудан аулақ болуын болжайтын абсолюттік құқықтық катынастардың пайда болуын көздейді.

Белгілі бір субъектінің белгілі бір объектіні пайдалану өкілеттігі сервитуттын негізгі мазмұны болса да, ол меншік құқығынан туындайтын туынды құқық емес. Бірақ меншік иесі мен сервитупық құқық иесі өкілеттіктерінің бірқатар үқсас белгілерімен қатар, айтарлықтай айырмашылықтары да бар. Сервитут құқығын пайдалану өкілеттігі белгілі бір пайдалану бағытымен және мақсатымен, сондай-ақ осы құқық белгіленген заттың табиғи қасиегтерін ғана алумен шектелген. Ал меншік иесі өкілеттіктерінің көлемі мен еркіндігі әлдеқайда көп болады.

Белгілі бір затқа барлық заттық құқықтар секілді, бір затқа меншік құқығы мен сервитут та өзара қарама-қайшынықта және қарсы әрекетте болады. Пайдалану өкілеттігін жүзеге асыру ксзінде меншік құқығы сервитут құқығы иесінің адал жүзеге асыратын пайдалану өкілеттігіне (белгілі бағытта және белгілі мақсатта) жол береді, яғни бұл жағдайда сервшугтық құқыққа артықшылық беріледі және бұл сервитупы жүзеге асыруға кедергі жасамашъщдықган, меншік иесі затіы пайдалана алады. Ал пайдалануды сервитут белгіленген бағыттан немесе мақсаттан тыс жүзеге асыратын жағдаңда, сондай-ақ сервитут объектісіне мүқтаждық болмаса да зиян келтіруце сервитупық құқық иесінің ешқаңцай құқығы болмайды, оның үстіне, ол келтірілген зиян үшін жауап береді, ал ауыртпалық түскен мүлікгің иесі сервитуттың тоқтатылуын талап етуге құқылы болады.

Тарихи түрғыдан алғанда, рим құқығы заманынан бері сервитуттьщ нақты (предиалдық) және өзіндік сервитут деп аталатын екі түрін ажыратады. Мұның екеуі де заттық құқықтарға жатады, яғни мұнда заттың өзі құқық объектісі болады және заттық құқықтың әрбір иесін осы затпен байланыстырады. Нақты және өзіндік сервшуттардың арасындағы айьірмашьілықтар сервитуттық құқық субъекгісін анықтау тәртібі бойынша жүргізіледі, яғни бөтен затқа билік ететін тұлғаны анықтау бойынша жүргізіледі.

Нақты сервитуг көршілес екі жер учаскесінің болуын көздейді. Мұнда сервитут осы учаскелердің біріне белгіленеді, ол, әдетте, пайдаланылатын жер учаскесі деп аталады. Көрші учаскеге сервитут құқығы бар тұлғаның жер учаскесі басым жер учаскесі деп аталады. Әдетте, нақты сервитутты белгілеудің міндеті - бір учаскенің мұқтаждығына екінші (пайдаланылатын) учаскенің кейбір белгілі қасиеттері қызмет ететін басым учаскенің шаруашылыққа жарамдылығын арттыру болып табылады. Басым учаскеге меншік құқығын басқа тұлғаға беру, жаллы ереже бойынша, көрші учаскеге сервитут құқығын беруді де көздейді.

Өзіңдік сервитуттар болса, керісінше, белтіпі бір тұлғаның мүддесіне қызмет етеді және көрші учаскелердін бар-жоқтығына тәуелсіз болады (кейде көрші учаскелерге қатысты белгіленуі де мүмкін), олар белгілі бір тұлғаға ғана тиесілі және жалпы ереже бойынша, мейлі, ол ембебап немесе сингулярлық мүра немесе иеліктен шығарылған мүра болсын, құқық мирасқорлық тәртібімен басқаға өтпейді. Өзіндік сервитуттар, әдетте, осы құқық субъектісіне өмірлік тиесілі болады.

Сервитуттық құкықтардың тізбесі толық емес, өйткені заң актілерінде меншік иесі өзінің мүлкін басқа белгілі бір тұлғалардың пайдалануына рүқсат етуге міндетті болатын жағдайларға, шарттарға және шекке нүсқау беретін реттерде (яғни, егер осындай құқыққа абсолюттілік және меншік иесінің құқығынан тәуелсіздік берілетін болса, және егер бұл құқық пайдалану көлемі мен мақсаты бойынша затіың белгілі бір табиғи қасиетіне дейін шектелетін болса) тұлғаның бөтен затты пайдалану жөніндегі кез келген құқығы кең мағынада алғаңца сервитутқа жататын болады.

Жер сервитуты бөтен мүлікті шектеулі пайдалану құқығының жарқын мысалы болып табылады, бірақ оның заңда көзделген кейбір түрлері немесе анықтамалары дау туғызып отыр.

Жер кодексінде жер сервитутына жария анықтама беріледі, оған сәйкес Кодексте және өзге де Қазақстан Республикасының заң актілершде көзделген жағдайларда меншік иесі немесе жер пайдаланушы өзіне меншік немесе жер пайдалану құқығымен тиесілі жер учаскесін мүдделі жеке және заңдытұлғаларға шектеулі нысаналы пайдалану құқығымен беруге міндетті (Жер кодексінің 67-бабының І-тармағы).

Тұрғын үй қатынастары туралы заң бойынша сервитуттьіқ құқықтардың жаңа түрлері енгізілген, атап айтқанда, осы меншік иесінің үй-жайынан ғана жүргізуге болатын, кондоминимумның жалпы мүлкін жөндеу немесе ауыстыру үшін кондоминимумнын мүшесіне бөлек (дара) меншік құқығында тиесілі үй-жайға кіру құқығы енгізілген (нақты сервитут). Сөз жоқ, көршілес үй-жайдың меншік иесінің де осыңцай құқықтары болады.

Сервитупық үлгідегі жаңа құқықтар мүліктік айналымда әлі де кең қолдау тапқан жоқ, бұл құқықтарға қатысты құқықтық реттеу практакасы жеткілікті дәрежеде калыптаспаған және оларды түсіңдіру алдағы уақытта жеке зерттеулер жүргізуді қажет етеді. Сонымен бірге, бұл сервитуттарды құқықтық реттеудің көбіне жер сервитуттарын құқықтық реттеуге үқсайтынын атап көрсету қажет, өйткені олар әлеуметтік-экономикалық және құқықтық шығу тегінің табиғаты, өкілеттігінің бірдей көлемі мен мазмұны жонінен біріккен заттық құқықтардың біртүтас тобына жатады.

Сервитугтармен салыстырғанда пайдалану өкілеттігінің көлемі әлдеқайда үлкен болатын бөтен затты пайдалану құқықтары бөтен затқа құқықтардың үшінші тобына жатады. Жалдау құқығы, несие (мүлікті ақысыз пайдалану) құқығы, жер пайдалану құқығы, жер қойнауын пайдалану құқығы, тұрғын үйде өмірлік түру құқығы, секвестр белгілеудегі сақтаушы құқығы, затты мешиікке алғанға дейінгі иеленуші құқығы және басқа кейбір құқықтар осындай құқықтарға жатады.

Бұл топтың заттық құқықтарды пайдалану өкілеттігі айтарлықтай кең болады. Ол бірқатар жағдайларда көлемі женінен меншік иесінің пайдалану өкілеттіктеріне жуыктауы мүмкін. Атап айтқанда, жалдау құқығы, жер пайдалану құқығы, жер қойнауын пайдалану құқығы жағдайында меншік құқығы пайдалану өкілеттігінсіз, аталған құқықтармен қатар қодданылады, яғни меншік иесі өз мүлкін пайдалана алмайды.

Осы топтағы бөтен затқа құқық бірқатар жағдайларда құқық иесіне мүлікті меншік иесімен бірдей пайдалану құқығын береді. Атап айтқанда, егер меншік иесімен жасалған шартта пайдалануды шектеу жонінде қандай да бір ескерту көзделмесе, отбасы мүшелерінің тұрғынүйді меншік иесімен бірдей пайдалану құқығы осы құқықтарға жатады.

Сөз жоқ, отбасы мүшесінің тұрғын үйді пайдалану құқығы заңда абсолюттік құқық ретінде көзделген және ол бөтен затқа құқықтарға жатады. Мәселен, Тұрғын үй қатынастары туралы заңның 22-бабына сәйкес отбасы мүшелеріне өз құқығын үшінші жақтың, оның ішіңце меншік иесінің құқық бүзушылығынан қорғау құқығы беріледі.

Қарастырылатын топтага бетен затқа құқықтар көлемі, шегі немесе пайдалану өкілеттігінің нысанындағы мақсаты бойынша шектелуі мүмкін. Осымен қатар, құқық иесі құқықтарының сипаты, бөтен мүлікті пайдалану құқығын берудің белгілі бір заттық құқығы бар тұлғаға тәуелділігі бойынша да шекгеулер қойылған. Өзіне пайдалану құқығы белгіленетін тұлғанын жеке басы бөтен мүлікгі пайдалану құқығын алуда айтарлықтай маңызға ие болатьщцықтан, құқық иесі болып табылатын азаматтан қайтыс болуы не құқық иесінің - заңды тұлғаның таратылуы (бірқатар жағдайларда - қайта құрылуы) бөтен затқа құқықтың тоқтатылуына себепші болуы мумкін.

Тұрғын үйде өмірлік түру құқығы, сондай-ақ өсиет қалдырудан бас тартуға байланысты берілген бөтен мүлікті пайдалану құқығы осы құқықтарға мысал бола алады. Ренталық қатынастардың кейбір түрлерінің белгіленуіне қарай да тұрғын үйде өмірлік түру құқығы пайда болуы мүмкін.