МҰҚанова арна назымқызы құрбанғали Халидтың «Тауарих хамса» еңбегі қазақ тарихының дерегі ретінде

Екінші тарау, Құрбанғали Халидтың «Тауарих хамса» (Бес тарих) еңбегіндегі қазақ тарихы – деп, тарихта қалыптасқан құрылым бойынша көне, ортағасыр, жаңа дәуірлерге бөлініп қарастырылды. Аталған кезеңдерге қатысты мәліметтер «Тауарих хамсада» ғылымда қалыптасқан жүйемен ұсынылмағаны ескеріліп, мәліметтер топтау жұмыстарынан өтті.

Бірінші бөлімде көне және ертеортағасырлар деп, жер бетінде адамзаттың пайда болуы, «Тауарих хамсада» ұсынылған нұсқамен беріліп, автордың осы кезеңді жазуда пайдаланған деректерінің шығу тегі анықталды. Сондай-ақ, «Тауарих хамсада» берілген адамзат тарихының пайда болу процесі тарихта қалыптасқан нұсқамен салыстырылып, ұқсастықтары мен айырмашылықтары көрсетілді. Соның ішінде, археологиялық кезеңдер, олардың ерекшеліктері, алғашқы адамдардың ерекшеліктері мен айналысқан кәсіптері, нәсілдердің пайда болып жер-жерлерге таралуы және т.б. мәселелері шығыс деректері негізінде жазылған «Тауарих хамса» мысалында іске асты.

Кезекте қола, темір ғасырларына қатысты мәліметтер өзіндік ерекшеліктеріне қарай топтастырылып, қосалқы деректермен және ғылыми тұжырымдармен салыстырылып, шыншылдықтары анықталды. Әсіресе, шығыстық деректер сорабында «Тауарих хамсада» берілген темір дәуіріндегі алғашқы тайпалық одақтық бірлестіктер тарихына байланысты мәліметтер, сақ заманы мәселелерін қайта қарау жөніндегі сұрақты жандандыра түседі.

Сондай-ақ, ертеортағасырлар кезеңінің «Тауарих хамсада» берілген нұсқасы, талдау жұмыстарынан өтіп, автордың осы кезеңді жазуда пайдаланған деректері анықталды. Нәтижесінде, автордың тарихты, әдеттегідей шығыс деректерінің негізінде жазғаны белгілі болып, шығыс авторларының тарихты жазудағы ұстанымдары талдау, салыстыру жұмыстарынан өтті. Ерте ортағасырлар тарихы «Тауарих хамсада» VІ-VІІІ ғғ. аралығымен шектеліп, алғашқы түрік хандарының тарихына қатысты мәліметтер ғылымда қалыптасқан тұжырымдармен сабақтасатыны белгілі болды. Әсіресе, «Монғол», «Татар», «Түрік», «Оғыз» атауларына қатысты мәліметтер реті талқылау жұмыстарынан өтіп, тарихта тағы бір нұсқа деректер ретінде қабылдану керектігі мәселесі көтерілді.

Сонымен қатар, шығу тегі ежелгі дәуірге кететін «ғұн», «қыпшақ», «қырғыз» сияқты этникалық топтарға қатысты еңбекте берілген деректер, қосалқы деректермен салыстырылып берілді.

Ортағасырлар тарихына қатысты мәліметтер, Алтын Орда мемлекетінің құрылып, қызмет етуі, ыдырауы, нәтижесінде пайда болған мемлекеттердің қызмет еткен жылдары мен басшыларына қатысты. Осы кезең аралығы, автор тарапынан он төрт кезеңге бөлініп қарастырылған. Он төртінші кезең қазақ хандығының құрылуымен аяқталып, заман тарихы қазақ хандығы дәуіріне ауысқан. Алтын Орда және оның ыдырау нәтижесінде құрылған мемлекеттер тарихы осы кезеңге қатысты құнды деген деректердегі («Түрік шежіресі», «Жами ат-тауарих») мәліметтермен салыстырып, «Тауарих хамсада» кеткен кемшіліктер анық басып көрсетілді. Әсіресе, Қазан, Астрахань, Сібір және т.б. хандықтардың қызмет еткен жылдарына байланысты берілген көрсеткіштердің, қосалқы деректер мен ғылыми зерттеулердегі жылдық көрсеткіштермен сәйкес келмейтіні анықталды. Жалпы, заман тарихы әдеттегідей, автор тарапынан шығыс деректерінің негізінде іске асқаны салыстыру жұмыстарының негізінде белгілі болды.

Отаршылдық заманға қатысты мәліметтер, бір бөлім мазмұнына топтастырылып ұсынылды. Алғашқы бекіністердің салыну тарихынан бастап олардың төңірегінде болған оқиғалар, яғни құрылу жылдары, атаулары мен маңызы, жергілікті халықтың жағдайы, көшіп келген өзге ұлттарға және т.б. байланысты берілген мәліметтер, жан-жақты талдау жұмыстарынан өтті. Қ. Халид, қазақ жерлерінде бекіністердің салынып, оның төңірегінде өрбіген тарихи мәселелерге байланысты жиған мәліметтерін, негізінен сілтемелерсіз баяндаған. Автордың жекелеген бекіністер тарихына байланысты жазбалары үстірт, әрі өте қысқа берілген. Бірақ, автордың Ресейдің отаршылдық саясатына білдірген көзқарасы мен пікірлері объективтілік танытады. Осындай жағдайлар, автордың отаршылдық саясатқа әділ баға бере отырып, фактілік материалдарды шамасынша ақиқат ретінде келтіруге әрекет жасағанын танытады.

Сондай-ақ, Қ. Халид отаршылдықтың қазақ жерлеріне ене бастауында Көшім хандығының құлауы мәселесіне байланысты берген пікірі, орыс тарихнамасында осы мәселеге байланысты туындаған пікір-таластың орынды екенін дәлелдей түсті. Және де, Сібір ханы Көшім мен казак атаманы Ермак арасында болған байланыстар, тарихтағы ашық мәселелердің бірі болып табылатынын айқындай түсті.

Кіші жүз ханы Әбілхайыр мен Ресей арасында жүрген келісім-шарттар және оның төңірегінде туындаған мәселелер, әлі күнге дейін бар деректердің назардан тыс қалуына байланысты, көптеген сұрақтардың тууына алып келеді. Осы тұрғыдан, Қ. Халидтың «Тауарих хамса» еңбегі де, жалпы отаршылдық заманға байланысты назардан тыс қалған. Автордың Кіші жүздің Ресейге қосылғаннан кейінгі екі ел арасында және ішкі қоғамда туындаған мәселелерге байланысты ойлары (астарлы) маңызды сұрақтардың тууына алып келеді. Автордың ойларын герменевтикалық әдіс арқылы ширату жаңа сұрақтардың тууына, назардан тыс қалған деректерді айналымға енгізуге жол ашты. Мысалы, бір Әбілхайырға арналып салынған бекініске Қ. Халид тарапынан берілген пікір, ғылымда қалыптасқан тұжырымға сын көзбен қарауға жол ашты.

Отаршылдық заманның салдарынан дәстүрлі хандық биліктің жойылуы, осы құрылымның ыдырауына алып келу мәселесін Қ. Халид құнды, әрі тарих ғылымы айналымына енбеген деректер арқылы жеткізген. Осындай мәліметтердің бірі Солтабайұлы Барақ сұлтанға қатысты. Бірақ, «Тауарих хамсаның» өзі зерттеу объектісіне алынып отырғаны ескеріліп, тұлғаға байланысты материалдар толықтай деректанулық талдау жұмыстарынан өтті. Осы мәселеге байланысты, зерттеу жұмысының барысында:

- Солтабайұлы Барақ сұлтанның осы заманға байланысты аталу керек тұлғалардың қатарында аталмай, есімі ақтаңдаққа айналуы;

- сол замандағы қоғамға, халыққа қызмет ету жолында атқарған қызметтері, осыған сәйкес қызмет еткен жері, елі, руы, шені, өмір сүрген, қызмет еткен жылдары және т.б.;

- тұлғаға байланысты мұрағат қорында, фольклор материалдарында немесе жекелеген зерттеушілердің еңбектерінде сақталған мәліметтер;

- тұлғаның есімімен байланысты оқиғалар реті анықталып, «Тауарих хамсада» берілген мәліметтермен салыстырылып, екі жақты материалдар толықтырылып, тұлғаның жалпы өмірі мен қызметіне байланысты, біршама толық қанды, шыңдалған сипаттау қалыптасты.

Бөлім мазмұны, автордың отаршылдық дәуірді жазу стиліне орай қазақ жерлерімен ғана шектелмей, территориялық, әрі саяси маңызы жағынан Шығыс Түркістан территориясына қарай ауысты. Зерттеу жұмысының барысында, «Тауарих хамсада» Ресейдің отаршылдық саясатының мақсаты қазақ даласы арқылы Шығыс Түркістан территориясымен жалғасатынын, жиған деректері негізінде, дұрыс тұжырымдармен жеткізе білгені белгілі болды. Автор, Шығыс Түркістан өлкесіне байланысты Қытай мен Ресей жүргізген құпия саясатты аңдай біліп, өз гипотезаларын нағыз тарихшы сияқты жасағаны назардан тыс қалмады.