С. Х. Тойкин, Ә. Т. Жайнақова, Қ. Б. Тәмпішева.Маркетинг негіздері:- Астана : Фолиант, 2007. - 252 б

1.С. Х. Тойкин, Ә. Т. Жайнақова, Қ. Б. Тәмпішева.Маркетинг негіздері:- Астана : Фолиант, 2007. - 252 б.

3.С.Қ. Тойкин. Маркетинг курсы бойынша ойын, тесттер, тапсырмалар. Семей, 2002.54б.

5.Ж. Ж. Тоқбаева, Ж. Тасқынбай.Маркетинг негіздері:/- Астана: "Фолиант" баспасы, 2008. 190 б

6.Есімжанова С.Р. Маркетинг практикумы.–Алматы: «ЭКО» Баспа үйі, 2007. – 136 бет
Модуль 2. Маркетингтік және нарықтық зерттеулер

Дәріс №4. Тұтыну нарығындағы сатып алушылырдың мінез құлқы

1. 
   Сатып алушының мінез құлқының үлгісі
   
2. 
   Сатып алушының мінез құлқына әсер ететін факторлар
   
3. 
   Сатып алу туралы шешім қабылдау процесі
   

1 Сатып алушының мінез құлқының үлгісі

ұтынушылардың мінез-қүлқы нарықтың әр түрлі тауарлармен толыгу мөл-шеріне қарай өзгеріп түрады, сондықтан оларды мақсатты түрде зерттеп отыру керек. Түтыну тауарлары нарыгының ерекшелігі өздерінің талаптары, талғамдары, сүраныстары, дәстүрлері, мәдени өзгешеліктері, төлем қабілеттілігіне байланысты шектелген сүранысы бар белгілі бір сатып алушылар категорияларынан түратын көптеген сегменттерге бөлінуінде.

Тұтынушылар түпкі тұтынушылар және тұтынушы ұйымдар деп үлкен екі топқа бөлінеді.

Тұтынушылар - тауарларды өздері жеке қолдануы үшін алатын түтынушылар, яғни жеке түлғалар, отбасылар, неке немесе қаны бір туыстыққа негізделген шағын қауым, үй шаруашылықтары (бір немесе ортақ шаруашылыққа біріккен бірнеше отбасы).

Тұтынушы ұйымдар - тауарларды өндіріс процесінде пайдалану үшін сондай-ақ, қайта сату үшін алатын көтерме тұтынушылар. Олардыц мінез-құлқы түтынушылардан:

• 
  тауарларды сатып алу мақсаттарымен;
  
• 
  алу себептерімен;
  
• 
  сатып алу туралы шешім қабылдау әдістерімен;
  

• 
  тауарды сатып алғаннан кейінгі қызмет керсетуге
  қойылатын талаптарымен;
  

Қазіргі кезенде қогамның әлеуметтік қүрылымы қаркын-ды дамуда, әлеуметтік топтар саны үнемі өсу үстінде. Бүл түтынушылардың жаңа сүраныстарының пайда болуына эсер етеді. Адамдар бір-бірінен жасы, жынысы, табыс деңгейі мен мәдениеті, калыптаскан салт-дәстүр, әдет-ғүрпы, өмір сүру қалпы жағынан ерекшеленеді. Осы сипаттамалар негізінде олардың әр түрлі тауарларға деген ықтимал реакциясын анықтауға болады. Бүл тауарды сатып алу процесіндегі түтынушынын мінез-қүлкын зерттеуді керек етеді. Өндірушілер адамдардын сатып алу себентерін білуі кажет, оларда тауар, оньвд бағасы, ынталандыру формалары жэне жарнама ақпарат болуы керек. Сатушы тауарды түйсікпен қабылдауға ғана эсер етпей, сатып алу туралы шешімге де ықгіал етеді. Сондықтан да сатып алу актісіне жағымды эсер ету үшін түтынушының тауарды қалай қабылдауын зерттеу

Сатып алу туралы шешім қабылдау эр түрлі сыртқы және ішкі ынталандыру әсерінен болады. Мүндай факторлар әсерін Ф. Котлер сатып алушы мінез-қүлқының жай және кеңейтілген үлгісі түрінде көрсетт.

Сатып алушы мінез-қүлқының кеңейтілген үлгісінде негізгі ынталандырулар мен сатып алушының қайтаратын жауабы туралы толық сипаттама беріледі. Маркетингтің түрткі болатын факторлары ретінде 4 Р элементтері алынады. Ал басқа да эсер етушілер ретінде экономикалық, ғылыми-техникалық, саяси және мәдени секілді маркетишті қоршаған орта факторлары болып табылады.

Сатып алушы санасының «қара жәшігінде» маркетингтік ынталандырулар және басқа да факторлар ықпалымен тауар­ды сатып алу туралы шешім қабылданады.

Қажеттіліктер адам санасы арқылы өтіп, саналы түрдегі қажеттіліктер болып шығады. Олар тауарлар мен қызметтер арқылы айқындалған болғандықтан заттай түрде ғана емес, сонымен қатар абстрактілі де. Мысалы, әлеуметтік немесе психологиялык факторлар да (махаббат, мэртебе) қажетті-ліктер түрінде көрінеді.

2 Сатып алушының мінез құлқына әсер ететін факторлар

Тауарды тандауға және сатып алуға эсер ететін факторлардың барлық түрін маркетинг жүйесінде анықтауға болады.Олар:

I. Психологиялық факторға - мотивация, түлға типі, қабылдау, қүндылыктар, наным, қатынас жатады.

1. Сатып алушының себептерін (мотивтерін) түсінуге оның нарыкгағы мінез-қүлқын сипаттауға мүмкіндік береді. Психологтар адам мотивациясын эр түрлі теориялар арқылы түсіндіреді. Олардың ішіндегі ең танымалы - 3. Фрейдтің және А. Маслоудың мотивация теориялары.

3. Фрейдтің мотивация теориясы адам мінез-қүлқын калып-тастыратын, бірақ кейде өздеріне байқалмайтын белгілі бір психологиялық күштердің әрекетін мойындауға негізделген. Ол психика өз бетінше дербес, материалдық процестермен қатар жүретін және де санадан тыс жатқан ерекше психолоі иялық күштермен басқарылады деп карастырады. Яғни, 3. Фрейдтің айтуынша, сатып алу кезінде адам өзінің мінез-құлққын жеткілікті түсінбейді, көп жағдайда ойланбай әрекет жасайды. Өз әдісінің қарама-қайшылығына қарамас-тан, Фрейд адам мінез-күлқының әлеуметтік-психологиялық механизмдерінің бірқатарына талдау жүргізді. Осының негі-зінде маркетингтің көптеген стратегиялық бағдарламалары жасалды.

Түтыну мінез-қүлқының тағы бір теориясы - бихе­виоризм, (ағылш. behavior - мінез-қүлық) бүл - АҚШ-та XX ғасырдың басында пайда болған психологичный зерттеу пәні ретінде сананы емес, мінез-қүлықты қарастыратын психологиялық бағыт. Маркетингте пайдаланылатын бихе­виоризм түтынушылардың тауарды таңдау және сатып алу процесінде олардың дэлелдерін айкындауға және мінез-қүлқының психологиялық аспектілерін зерттеуге негізделген. Бихевиоризмнік басты міндеті - бақыланатын адамды тікелей «ынталандыру-ре акция» (S-R) қатаң сьзбасы бойынша зерттеу. Бихевиоризм мотивацияның негпі ретінде тиісті ынталандыруға шартты рефлекстердің қүрылуын карас­тырады. Алғашкы бихевиористердің бірі - Авраам Маслоу 40-жылдары адам кажеттіліктерін канағаттандыру сатысы негізінде қүрылған мотивация теориясын жасады

Оның ойынша, адамдардың түрлі қажеттіліктері бар, мүмкіндігінше оның бірін канағаттандырғаннан кейін келесі деңгейдегі қажепіліктер пайда бола бастайды. Қазіргі жағдайда А.Маслоудың теориясы негізінде тауарларды өндіру және өткізудің статус, мэртебе, махаббат, сыйластык және мойындау сияқты факторларға негізделген көптеген багдарламалары жүзеге асырылуда. Сонымен бірге түтыну-шылык мотив жүйесіне адам мотивтерінің бастапқы (туа біткен) және екінші ретті (жүре пайда болған), рационалдық және эмоциялық деген түрлерін жатқызуға болады.

Зерттеушілер түтынушылар мінез-қүлкыньщ эмоциялық жоне рационалдық мотивтерін де қарастырады.

Эмоциялық мотивтер - көбіне алабүрткан (импульсивті) және өзін-өзі артық көрсету, елден ерекшелену, қорқыныш, қанағаттану, еліктеу, отбасы берекесі, ақша жұмсағысы келу сияқты қисынды (логикалық) ойларға негізделмеген табиғи эмоциялар, сезімдер.

Адамға табиғаттың өзі берген, эмоциялық негіз салушы сезімдепдің бірі - атакқұмарлық, мақтансүйгіштік. Адамдар езгелерге ұнап, таң қалдырғысы келеді. Кебікесе адамдар тауаріс рды өз беделін көтеру немесе табысыньщ көп екенін Kepcevj үшін сатып алады. Өзін баскалардан артык көрсету сезімдері көптеген тауарларды сатып алуға итермелейді. Шаңсоргыштар, ыдыс жуатын ас-үй комбайндары, сондай-ак басқа да көптеген тауарлар адамдардың өмірін жеңілдету үшін сатылады.

Көніл қөтеру - адамдарды бірсарынды өтетін өмір қалпын өзгертуге керекті тауарларды сатып алуға бағыттайтын эмоциялык дәлел. Теледидар, бөлме моншалары, бассейн, музикалық техникаларды және спорттық жабдықтарды сату кезінде бүл тауарлар клиенттердің коңілін баурауы қажет екеніне назар аударылуы тиіс. Рационалдық мотивтер. Осы типтегі мотивтер бәрінен бүрын бір нәрсені үнемдеуге, тиімді және жоғары сапалы затты сатып алуға негізделеді. Тауар сатып алу үшін адамдар оның үнемділігі, пайдалы-лығы, сапасы, тәуекелділігінің төмендігі, қызмет көрсету кепілдігі сиякты рационалдық дэлелдер болып келетін күндылықтарға көп назар аударады.

Көптеген дүкендер түтынушылардың үнемдеуге тыры-суын ескере отырып, тауарларға жеңілдік жасайды. Түтыну-шыларды кызықтыру үшін көбінесе «бір заттың бағасына екі зат сатып any», «бүл бағалар сіздерге» сияқты безендірілген шақырулар колданады. Маркетингтік көзқарас түрғысынан өзара мүддеге басты назар аударылады, түтынушы мүндай мәмілеге үнемдеу түрғысынан қызықса, ал сатушы бір ғана түтынушыға тауар санын арттыру сатып, шығындарын қысқартады, пайданы көбейтеді.

Сатып алушылар жоғары сапалы тауар сатып алғысы келеді. Бұл тілекті қанағаттандыру үшін сатушылар сапа кепілдігін, ол туралы куәлікті, сатып алғанға дейінгі және одан кейінгі қызмет көрсетуді үсынады.

Тауардың мақсатына қарай түтынуына сәйкестігі, оның пайдалылығы сатып алу туралы шешім қабылдауда үлкен рөл атқарады. Маркетингтің білікті мамандары өнімді шығаруға дейін оның пайдалану мүмкіндігін мүқият зерттейді.

2. Сатып алушының мінез-қүлқын таңдауда түлга типі маңызды мәнге ие. Әр адамның өзіне тән қоршаған ортада көрсететін психологиялық қасиеттері бар. Психологияда адамдарды мінезінің типіне қарай холерик, сангвиник, флегматик жэне меланхолик деп жіктейтіні бәрімізге мәлім. Маркетингте түтынушылардың ыкыласын айқындау үшін дәл осы түлға типтерін айкындау орынды.

Сонымен қатар қарым-қатынас сипаты бойынша доминангты (үстемшіл), доминантты емес (сенімсіз), мобилді (адамға үйір), экстраверт (араласуды үнатады), интроверт (түйық) сияқты адам типтері бөлінеді.

Тауар немесе марканы таңдау мен түлғалар типтері арасында белгілі бір байланыс бар. Мысалы, сыра компаниясының мәліметтері бойынша, сыраны үнемі түтыну-шылар аптық мінезді, бірақ агрессивті адамдар болып келеді. Бүл осы компаниянын сыра маркасының бейнесін және жарнамадағы кейіпкерлер сипатын таңдауды жеңілдетеді.

3. 
   Тауарды сатып алғанда оны қабылдау үлкен рөл атқарады. Қабылдау - келіп түскен ақпарат түсіндіріліп,іріктелінетш процесс. Адам тек өзінің сенімін қолдайтынақпаратты гана есінде сақтайды.
   
4. 
   Сенім - адамның позициясына ықпал ететін біліміне,ойына, жеке басының қүндылықтарына, пікірге илануынанегізделген. Сенім адамның мінез-қүлқын белгілі бір жүйегебағыттайды. Сенген адам жігерлілігімен, белсенділігіменжәне мінез-қүлқының түрактылығымен көрінеді.
   
5. 
   Қатынас - белгілі бір объектіні немесе ойды (идеяны)адамның біліміне қарай бағалауы, олар туралы сезімі жәнеәрекеттерінің бағыты. Адамдардың қатынасы салыстырмалытүрде түрақты, сондықтан фирма тауарды өзгертугетырысқаннан гөрі, оны қалыіттасқан қатынас шеңберінде
   шығаруь! үтымды болады.
   

1. Мәдениет - адамның мінез-қүлқына ең терең эсер ететін фактор. Ол әлеуметтік норма жүйесі, рухани байлық, жеке тұлшның санасы және үстанған бағытымен сипатта-лады. Мәдениет - бүл адамдардың мінез-қүлқы мен қажетті-ліктерін анықтайтын негіз, көбіне адамның діни сенімімен, білім деңгейімен, интеллект, моральдық сана-сезімімен анықталады. Ол ғасырдан-ғасырға жетіп, өзгеріске ұшырап, үрпақтан-ұрпаққа бершеді.

Қазіргі кездегі зерттеулердің мәліметтеріне қарағанда, келешекте индустриалды-техникалық, қоғамдық прогреспен қатар мәдениетшілдік тенденциясыныц дамуы басым болады. Бүл дегеніміз, когамда материалдық қажеттіліктерден гөрі адамның рухани байлығына, оның творчестволық дамуына неғүрлым көбірек коңіл бөлінуі.

Қазіргі дәстүрлі казақ мәдениеті полиэтикалык және плюрализммен сипатталады. Ғалымдардың айтуынша, қазак-стандық әлеуметіік және мәдени дамудың негізгі пирадигмасы евразиялык мәдениет идеясы болып табылады. Сонымен қатар мәдениетгің қазіргі кездегі жаңа бағыты постмодернизм, ол элитарлық және жалпы мәдениеттің крсылуы, плюрализм және стильдердің араласуы, саяси нақтылық болып табылады. Осының барлығы қазақстандық түтынушылардың мәдени қүндылықтарға бейімделуіне ықпал етеді.

2. Үлттық мәдениет қүрамынан қосалқы мәдениетерекшеленеді. Қосалқы мәдениет - ортақ қүндылықтары менидеалдары және қарым-қатынаста_г,ы Зар үлттық мәдениетішіндегі қосалқы топтар. Мысалы, Америка мәдениетінде әр
түрлі қосалқы мәдениеттер орын алады. Қаралар, испандыктар, азиаттар деп Америка халкының бір бөлігінқүрайтын үш әр түрлі нәсілді-этникалық қосалқы мәдениеттібөліп көрсетеді.

Қазакстанда жүз отыздан аса үлттар түрады және мүнда жергілікті халықтың мәдениетімен қатар орыс, үйғыр, корей. татар мәдениетінің (әдебиеті, музыкасы, үлттық аспаздық ерекшеліктері) ыкпалы сезіледі. Сатып алушының талғамына - әсіресе, тамактандыру саласында корей және үйғыр косалқы мәдениетінің әсері басым. Күнделікті түрмыста мерекелерде әр отбасында дәстүрлі үлттық тағамдармен бірге үйғыр мантысы, лағманы, корей ащы салаттары, фунчозасы және т.б. қойылады.

3. Әлеуметтік таптар - қоғам шеңберінде сатылыктәртіппен орналасқан салыстырмалы түракты адам топтары.Сол немесе өзге әлеуметтік тапқа жатуы әрқашан сатыпалушылық таңдауға эсер етеді. Адамдардың белгілі бірәлеуметтік гапқа жататынын анықтауда жиі қолданылатынезгермелілерге табысы, байлығы, білімі, түрғылыкты мекенінің көлемі мен орны, меншігі, айналысатын ісі жатады.Қазақстан Республикасы халқының нақты білімі, табысыжәне жүмысқа қамтылуы жонінде мәліметтер болмауысебепті әлеуметтік жіктеу стратификация) жүргізілмеген.Сондықтан да бүгінгі Қазақстанның таптық қүрылым үлгісіжоқ. Осы тақырыпты түсіндіру үшін, АҚШ зерттеушілеріКолеман мен Рейнуотер үсынған Американың таптықкүрылымынын сипаттамасын карастырып керейік

SRI International әзірлеген VALS-2 үлгісіндегі түтыну-шылар үлгілеріне токталайык-

1. 
   Актуалайзерлер - өзін-өзі бағалауы жоғары, алдыңғықатарлы белсенді түтынушылар. Қызметте өсу мен дамуғажәне өзін-өзі танытуға талпынады. Актуалайзерлер үшінимидж олардың билігі мен мәртебесінің көрінісі емес,талғамдары мен тәуелсіздігінің көрінісі болып табылады.Олар - бизнестегі және мемлекет баскарудағы лидерлер.
   
2. 
   Орны анықталғандар - өмірге көңілі тоқ, жетілген,берекелі-ырысты, білімді және жауапкершілікті бағалайтынойшыл аіамдар. Жоғары деңгейлі ресурстары бар жоғарыбілімді. осіптік жағынан біліктілер. Бос уақыттарын үйлерінің маңында өткізеді. Жаңа идеяларға және әлеуметтікөзгерістерге қүмар.
   
3. 
   С нушілер - отбасы, шіркеу, жергілікті коғам, үлтсияқты деотүрлік күндылықтарға негізделген нақты сенімдерібар керітартпа қағидашылдар (консерваторлар). Олардыңөмір сүру принциптері бар болғанымен, ресурстарыныңдеңгейі жоғары емес. Бүл түрақты маркалар мен отандық
   өнімдерді түтынатын кертартпалар (консервативті) жәнеталғамдарын алдын ала болжауға болатын түтынушылар.
   
4. 
   Жетістікке жетушілер - өз өмірін жақсы жолғақойған, мәртебесі мен жүмыс орнының өсуін көздейтінадамдар. Ынтымақты, алдын ала болжауды және түрактылықты бағалайды, әлеуметтік қоғамда жақсы орын іздейді.Қоғамдық өмірі отбасының жағдайына және діни сеніміне орай қүрылады. Олар үшін ең бастысы - мэртебе, сондыктанда олар белгілі және танымал өнімдер мен. кызметтерді таңдайды.
   
5. 
   Ұмтылушылар - ездеріне сенімсіз, әлеуметтік және экономикалық ресурстары темен адамдар, басқалардың көзқарасы олар үшін өте манызды. Олар ойда жоқта сатып алатын түтынушылар, алғысы келген заттарына көбінесе колы жете бермейді.
   

6. 
   Экспериментаторлар - жігерлі, қүлшыныска толы,импульсивті, жарқын әсерлерді іздейтін, жаңалықтарға,тәуекелділікке, жаңа заттарға үмтылатын жастар. Саяси ойыбейтарап, үйден тыс ойын-сауыққа қүмар, спортпен шүғылданады. Табысынын басты бөлігін кчімге, тез дайындалатынтамақтарға, музыкаға, киноға жүмсайды.
   
7. 
   Мейкерлер - өзіндік табыстарын бағалайтын адамдар,отбасының және жүмыстың дәстүрлі жағымен өмір сүреді.Саяси консервативті, емлекеттің беделін сыйлайды. Күнделікті өмірде қолданбайтын басқа (күралдар, ғимараттар)материалдық мүліктерге селкос қарайды.
   
8. 
   Күнелтушілер - үзақ уақыт бойы кедейшілік зардабынтартқан, білімі аз, шеберлігі де жоктың касы. денсаулығын ойлаған, енжар, мсмын түтынушылар. Олардың кажеттіліктері күнделікті мүқтаждықтарымен шектелген.
   

Сатып алушының мінез-қүлқына эсер ететін барлык фак-торларды (сатып алу себебі, тауарды бағалау) зерттеу маркетологгарға сатып алу туралы шешім қабылдау процесін талдауға көмектеседі. Осыныц негізінде адам кажегтіліктерін түсіну, ақпараттарды іздеу, баламаларды бағалау, сатып алу туралы шешім қабылдау, түтынушының сатып алғаннан кейін-гі мінез-күлқын анықтау сияқты қадамдар қарастырылады.

Маркетиніте адамдардың белгілі бір тауарға қажеттілігін табу және пайда болуы зерттеледі.

Қажеттілікті түсінуге сыртқы факторлар (макроорта және 4 Р элементгері) мен қүрамына адамдардың тілегі мен қажеттілігі, мшез-қүлық себептері кіретін ішкі ынталандыру әсер етеді.

Сатып алу туралы шешім қабылдаудың келесі қадамы -ақпаратты іздеу. Бүл жүйеленген ақпаратты кажет етеді. Оның барлығы сатып алумен байланысты қабылданатын тәуекелдің мәнділігіне байланысты. Тәуекелдің 4 түрі бар -каржылык шығындар, тауар іздеуге кеткен уакыт және адам денсаулығы мен қоршаған ортаға қауіп тудыратын тауар-ларды түтынуда болатын физикалық тәуекел. Сонымен қатар сатушының көңілінен шыкпаған тауарды сатып алу оның беделін түсіріп, психологиялық ть ег хіді тудырады.

Сатып алу туралы шешім қабылдауға дейінгі тәуекелді азайту үшін түтынушы ақпараттың бірнеше түрін қолданады. Оларға - жеке адамдардың бір ауыз сөзі (отбасы, достары, көршілері, таныстары), коммерциялық (жарнама, сатушы, каталоітар, сауда өкілеттілігі және т.б.), бүқаралық (БАҚ, әр түрлі жарияланымдар, өсек-аяндар), эмпирикалық (тәжірибе) акпараттар жатады.

Қабылданатын тэуекел жоғары болған сайын ақпаратты іздеу үлғая түседі.

Баламаларды багалау кезеңінде әр түрлі тауарлар балама-сының варианты оларды сатып алу мақсатымен талданады. Бағалаудың ең танымал критерийлеріне баға, маркалық атау, сапа, өнімді шығарған ел атауы жатады. Ең күрделісі, түтынушылар өз талғамы бар баламалардың қайсысына беретінін анықтау болып табылады. Түтынушылардың тауар-ға деген көзқарасын талдай келе, фирмалар өздерінің маркетингтік стратегиясын өзгертуі мүмкін, бірінші жағдайда тауар сапасын жокарылатса, ал екінші жағдайда сүранысты және өткізуді ынталандыру керек.

Автомобиль, компьютер, түрғын үй, түрмыс жабдықтары сияқты үзақ қолданылатын қымбат заттар бойынша баламаны бағалау процесі өте күрделі.

Тауарлардың баламасын бағалау процесінен кейін сатып алу туралы шешім қабылдау процесі жүргізіледі. Сатып алу туралы шешім қабылдауды үлгілеу кезінде түтынушы санасындағы «қара жәшік» түсінігі белгілі ынталандыруларды таңдау ретінде ойластырылады. Осы ынталандырулар әсерінен сатып алу туралы шешім қабылданады.

Сатьш алу процесінің соңғы кезеңі - түтынушылардын тауарды дұрыс таңдауын бағалау. Маркетингтің жұмысы тауарды сату актісімен бітпейді, тандап алынған тауардың қажеттілікті қанагатгандыруьш анықтау қажет. Гұтынушылар тауарды бірінші рет сатып алғанда қанағаттанатын болса, кейіннен осы тауарды тағы да сатып алуға ұмтылады. Ал егер бүл алынған тауармен қанағатганбаса, екінші рет ол тауарды қайтып сатып алмайды. Түтынушынын көңілінен шығу үшін, тауар мен қызмег көрсету сапасын көтеру кажет.

Сатып алу процесі кезеңдерін талдау нәтижёлері фирмаға маркетинг іс-әрекетін түзетін ақпараттық базаны дайындауға көмектеседі.

Дгмыған елдерде тұтынушылар құқығы абсолютті және колсүкь чшылыққа ие. Бүл өз құқығын корғаудзғы түтыну-шылар козғалысынын дамуымеи байланысты.

Республикамызда қоршаған ортаның ластануы, тауар сапась мен кауіпсіздігінің төмендеуі сияқты сан түрлі себептерге байланысты консыомеризм дами бастады.

ҚР-да өз қүқығын қорғайтын түтынушылар қозғалысы дамуда. Импортты ырықтандыру, экономиканың жеке секторының дамуы, нарықтын сапасыз тауарларға толуы, іскерлік практикаға көптеген кәсіпкерлердің дайын болмауы, тауар қауіпсіздігі мен сапасын қамтамасыз ету проблема-ларын тудырып отыр. Осыған байланысты Қазаксіанда түтынушы күкығын қорғау бірлестіктері мен қоғамцары қүрылып, жүмыс істеуде. Олардың ең басты мақсаты -түтынушылардың сапалы тауарларды түтынудағы мүддесін қорғау болып табылады. Түтынушылар қоғамдары өнім туралы толық және накты ақпарат алудағы өз мүддесінде мемлекет түрғысынан қолдау туып отыр.

Қазіргі таңда түтынушылар қүқығын қорғайтын 100-ден аса коғамдык үйымдар калыптасқан.

1. 
   Сатып алушының мінез құлқының үлгісі
   
2. 
   Сатып алушының мінез құлқына әсер ететін факторлар
   
3. 
   Сатып алу туралы шешім қабылдау процесі