Мазмұны Кіріспе Негізгі бөлім І – тарау. Мемлекеттік қызмет пен басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас жемқорлық қылмыстарының мәселерінің түсінігі

Елдегі бүгінгі таңда қалыптасқан жағдайға орай мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмысын қорытындылай келе сыбайлас жемқорлықтың қауіптілігі сол – мұндай қоғамды қауіпті іс - әрекет орын алған кезде мемлекеттің жергілікті өзін – өзі басқару органдарының беделіне зор нұқсан келтіру, нәтижесінде олардың әлсіреуіне әкеп соғады. Сыбайлас жемқорлық қылмысы әлемнің барлық елдерінде орын алып отырған әлеуметтік және экономикалық, саяси халықаралық проблемаға айналды. Қазақстан Респуликасы өз тәуелсіздігін алғаннан кейінгі ел экономикасы өсіп өркендеуде өмірді жаңа реформаға көшу жолында хылқымыздың әл – ауқаты артып, табысты саяси реформалар жүргізілді. Қазақстан Республикасының азаматтарының құқықтарымен бостандықтарын қорғауда, зорлық – зомбылық қылмыспен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес тиімілігін арттыруында бірнеше нормативтік заңдар қабылданды. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі 1998 жылы 1 қаңтарда, Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 2 шілдедегі заңы «сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Заңы қабылданды, Қазақстан Республикасының 2005 жылы 23 желтоқандағы сыбайлас жемқорлықпен күрестің 2006 – 2010 жылдың бағдарламасы қабылданды. Бұл, әрине, дауасыз дертпен күресте дәрменсіз болып қалмақ. Сондықтан сыбайлас жемқорлыққа қарсы кешенді түрде коррупциогенді нормалар қабылдау қажет¹⁹.

Бүгінде сыбайлас жемқорлық қылмысы мемлекетке кері әсерін тигізіп отырған бірнеше себептер бар. Олар:

Біріншіден, қолдағы билікті бас пайда үшін пайдалану, ондай қылмыстың әшкереленуі билік беделін түсіреді, демократияға нұқсан келтіреді, тіптен диктатураға алып келуі мүмкін. Екіншіден, сыбайлас жемқорлық өзінің ресурстардың бөлінуіне тигізетін теріс әсерінің нәтижесінде жалпы экономиканың дамып, нығаюына кедергі жасайды.

Үшіншіден, сыбайлас жемқорлық, басқа да келеңсіз әлеуметтік құбылыстар сияқты, өзіне-өзі жағдай тудыра отырып, келешек әлеуметтік-экономикалық және саяси тәртіпті шайқалтады, ол неғұрлым тамырын жайған сайын онымен күресу қиындай береді.

Төртіншіден, елде етек алған сыбайлас жемқорлық шеттен келетін жәрдемнің, инвестициялардың жолына тосқауыл болады.

Сыбайлас жемқорлықпен күресудің көптеген әдістері бар. Біріншіден, заңды қатайтып және оның орындалуын қатаң қадағалау, сол арқылы жазалау қаупін күшейту. Екіншіден, лауазымды адамдарға ережелер мен заңдарды бұзбай өздерінің кірістерін көбейтуге мүмкіндік беретін экономикалық механизмдерді туғызу. Үшіншіден, нарық пен бәсекелестіктің рөлін күшейту, сол арқылы сыбайлас жемқорлықтан түсетін ықтимал пайданының көлемін азайту. Соңғысына мемлекеттік қызмет көрсетудегі бәсекелестік, яғни бір мемлекеттік органдардың басқа оргаңдардың функцияларын орындауы да жатады.

Жоғары айтылғандарды есепке ала отырып, осы тұрғыдағы қылмысқа қарсы бағытталған заңдылықты жетілдірудің негізгі ұсыныстары мынандай болуы керек:

1. Мемлекеттік қызметтер атқаруға өкілетті адамның және лауазым адамының өз қызмет бабы бойынша берілген мүмкіндіктерін пайдалана отырып жасаған кезде қылмысы оны жасаудың жеңілдетеді және оның қоғамдық қауіптілігін арттыратынын есепке ала отырып "лауазым иесінің, сонымен қатар лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлердің өздерінің қызмет өкілеттілігін пайдалана отырып қылмыс жасауын" жазаны ауырлататын мән-жай ретінде қарастырған дұрыс болар еді (ҚРҚК- 54бабы).

2. Қызмет бабын пайдалана отырып қылмыс жасағандарға соттар белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру сияқты жаза түрін өте сирек қолданады. Жазаның осындай түрін негізсіз сирек қолдану сыбайлас жемқорлыққа жататын қылмыс жасағандардың қызметіне өзінің негізгі жазасын өтеп келгеннен соң тағы да орналасуына мүмкіндік береді. Осын дай мүмкіндікті, әрине олар"бұрынғы байланыстарын және сонымен қатар оларға "қарыз" адамдарды пайдалана отырып іске асырады. Осының бәрі халықтың әлеуметтік әділеттілікке деген сенімін қалпына келтіре алмайды, сонымен қатар жазаның өз мақсаттарына жетуіне көмегін тигізбейді.

Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, өз қызмет бабын пайдаланып қылмыс жасаған адамдарға міндетті түрде белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір кәсіппен айналысу құқығынан айыру сияқты жазаны қолданған өте дұрыс болады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 41 бабын осыған байланысты тиісті мазмұнда толықтыру ұсынылады.

3. Заң шығарушы әділ түрде келтеген қылмыстарды тұлғаның өз қызмет бабын пайдалану арқылы жасайтынын көрсетеді. Осының өзі бұл қылмыстың қоғамдық қауіптілігін арттырады.

Бірақ та біздің пікірімізше, заң шығарушының бұл мәселеде белгілі бір дайектілік ұстанымы жоқ, Кейбір қылмыс құрамын белгілеген кезде - қызмет бабын пайдалану іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін арттыратын белгі ретінде көрсетілмеген. Адамның қызмет бабын пайдаланып қылмыс жасауы белгілі бір іс-әрекеттің қоғамға дәрежесін арттырады сондықтан бұл белгі заңда тиісінше көрініс табуы қажет. Мысалы мұндай құрамдарға ҚК-тің 181 бабы 3 бөлігі, 180 бап 2 бөлігі, 196 бап 3бөлігі, 206 бап 3 бөлігі, 207 бап 3 бөлігі, 251 бап 4 бөлігі, 259 бап 4 бөлігі және т.б. жатады. Осындай құрамдардың ауырлататын түріне қызмет өкілеттілігін теріс пайдалануды жатқызу өте орынды болар еді.

4. Сыбайлас жемқорлық көлемінің өсуі билік органдарын
бұл құбылысқа қарсы күреске бағытталған көптеген нормативті-құқықтық актілерді қабылдауға мәжбүр етеді. Бірақ мұндай шаралардың тиімділігі, оны бірінші болып міндетті түрде орындауға тиісті лауазым иелерінің оны
елемеуіне байланысты өте төмен. Бұны соңғы кездері
жүргізілген келтеген зерттеулер дәлелдеп отыр.

5. Сыбайлас жемқорлықпен ұйымдасқан қылмыс бөлінбейтін, бөлшектенбейтін криминалды одақты құрады. Ұйымдасқан қылмыстың қанатының кең жайылуына сыбайлас жемқорлық себепші. Осы тұрғыдан қарағанда Қазақстандағы сыбайлас жемқорлық дегеніміз ұйымдасқан қылмыстың негізі.

Осылайша мемлекеттік билік органдарында сенімді және ең сыбайлас жемқорлық байланысы болмаса, ұйымдасқан қылмыс өмір сүре алмайды.

Мемлекеттік аппарат қызметін жетілдіру үшін олардың қызметкерлерінің жалақысын көтеру және әлеуметтік қамсыздандыру, мемлекеттік апараттың ашықтығы, сыбайластыққа қарсы заңнаманы жетілдіру мемлекеттік қызметке қатаң түрде іріктеу, шенеуніктердің табыс шығыстарын бақылау механизімін енгізу сайланбалы шенеуніктер санын арттыру болып табылады²⁰. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жүргізетін арнайы орган құрып, оның қызметін дұрыс жүргізу оңай шаруа емес, ол ұзақ мерзімге бағытталған мемлекеттік шара екені рас. Ең бастысы осы кеселге қатаң бағытталған мемлекеттік бағдарлама жоғары деңгейде жауаптылықпен іске асырылуы және онымен күрес барлық қазақстандықтардың ісі болуы тиіс.

1. 
   Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылдағы 30 тамыздағы.
   
2. 
   ҚР – ның Қылмыстық кодексі Алматы 2005 ж.
   
3. 
   КСРО Жоғары Сотының 1990 жылғы 30 наурызындағы Пленумының қаулысы.
   
4. 
   Қазақ КСР – ның шаруашылық қызметінің бостандығы және кәсіпкерлікті дамыту туралы 1990 жылғы 11 желтоқсандағы қаулысы
   
5. 
   ҚР – ның Жоғарғы Сот Пленумының парақорлық үшін жауапкершілік туралы. 1995 жылғы 22 желтоқсандағы №9 қаулысы
   
6. 
   ҚР – ның Перзидентінің «Ұйымдасқан қылмыс пен сыбайлас жемқорлық күресуді өрістету шаралары» 1997 жылғы 5 қарашадағы жарлығы.
   
7. 
   ҚР – ның сыбайлас жемқорлыққа күресу туралы заңы 2003 жылғы 25 қыркүйек
   
8. 
   ҚР – ның Президентінің сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті нығайту туралы жарлығы 2005 жылғы 14 сәуір
   
9. 
   ҚР – ның Президенті мен Үкімет актілер жинағы 44 құжат 2006 жылғы №5 48 - 68 бет.
   
10. 
    ҚР – ның Мемлекеттік қызметтуралы заңы 1999 жылы 23шілде
    
11. 
    Ағыбаев А.Н., з.ғ.д. пр. ҚР – ның Қылмыстық құқықығы ерекше бөлім. Алматы, «Жеті жарғы» 2003 жылғы 560 бет.
    
12. 
    Ағыбаев А.Н., з.ғ.д. пр. Парасат журналы №4 2007 4,5, 10 беттер.
    
13. 
    Ағыбаев А.Н., з.ғ.д. пр. «Заң газеті №6 11, 13,16,18,20 қыркүйек 3 беттер.
    
14. 
    Алауханов А. з.ғ.д.пр. «Қылмыстық құқық ерекше бөлім» Алматы 2004 ж.
    
15. 
    Ағыбаев А.Н., з.ғ.д. пр. «Заң журанлы №1 2008 жыл 25 бет»
    
16. 
    Александр, Тасболатов, «Егемен Қазақстан газет» №37 1 бет.
    
17. 
    Ахметжанов А. «Заң журанлы» №9 2007 жыл 15 бет.
    
18. 
    Әпенов С.М., Серік Мейрамұлы «ҚР – ның Қылмысқа қатысушылар нысандары» 2007 ж. 28 бет.
    
19. 
    Бейсенова М. «ҚР – ның Қылмыстық құқығы» қылмыскерлердің ниетін саралау Алматы 2004 ж. 26 бет.
    
20. 
    Волженкин Б.В. «Кволификация взяточниство» Ленинград 1984 г.
    
21. 
    Голохва А.В. «Превишение власти и служебних полномочий» Москва 1978 г.
    
22. 
    Егізбаев Н. «Қылмыстық құқық» Алматы 2002 28 бет.
    
23. 
    Здравомыслов Б.В. «Понятие и квлификация» М. 1975 г.
    
24. 
    Қазақстанның Ұлттық энциклопедиясы IV том 163 бет.
    
25. 
    Қожаниязов А. «Мемлекеттік билік қызметкелерінің қылмысы»Алматы 2004 ж.
    
26. 
    Лысов М.Д. Ответственность по советскому угаловному праву Казань 1972 г.
    
27. 
    Рахметов С.М., Бапанов Т.Ә., Балтабаев, Әбдиров Н.М. «Қылмыстық құқыққа түсініктеме» Алматы 2005 ж.
    
28. 
    Сыдықов З. Діл газеті №8 (275) 2008 жыл
    
29. 
    Тұрсынбаев Д. Заң газеті №7 2008 3бет.
    
30. 
    Шектібаев Т.Т., Әбілезов Е.Т. «Парақорлық қылмысы» Алматы 2003 ж.