Мазмұны кіріспе түркі халықтары дүниетанымында «әйел» бейнесінің өзіндік ерекшеліктері


Қазақ және түрік тілдерінде «әйел» концептісіне қатысты



бет10/44
Дата28.11.2023
өлшемі0.63 Mb.
#484648
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   44
Диссертация НАЗИРА

2.1 Қазақ және түрік тілдерінде «әйел» концептісіне қатысты
лингвомәдени бірліктер

Тіл – тек мәдениетті танушы құрал ғана емес, тілдің бойында оның (мәдениеттің) арқауын құрап, негізін қалайтын ұлттық рухтың ізін айқындап тұратын ұлы күш анықталады. Тіл рухының ұлы күші халықтың ой-танымында, мінез-құлқында, әлеуметтік өмірінде сақталған. Өйткені адам баласының ой-санасы, сол арқылы істеген еңбегі, мінез-құлқына сай табиғатын қалыптастыруы, өз танымына сай өмір салтын қалыптастыруы тұтастай бір мәдениеттің дүниеге келуінің үлкен себепшісінің бірі. Осымен байланысты этностың психологиялық жайын тілге қатысты болжаулармен дәлелдеген В.фон Гумбольдт концепциясында: “Тілдің табиғаты мен тегі тіл мен ойлаудың халық рухымен байланыстылығында” деген құнды пікірмен бағаланды. Осы пікірді ғылыми жолға сүрлеп түсірушілер Г.Штейнталь мен М.Лацарус. Олар өз еңбектерінде халық психикасының этнотанымдық мәні, тілдің ішкі мазмұны адамның мінез-құлқымен байланысты деп түсіндіріп “тіл мәдениетке қатысты алғанда индивидтің творчествалық әрекеті”, “халық рухы алдымен тілде” деп түйіндеген.


Тіл мен мәдениет ұғымдарының сыбайластығы әсіресе Е.М.Верещагин мен В.Т.Костомаровтың зерттеу еңбектерінде жаңаша қырынан танылады. Олардың: “Тіл – тек сөйлесу, қарым-қатынас құралы емес, ол Адам өмірінің материалдық және рухани мәдениетінің сол ұрпаққа тән тума қасиеттерін жинақтаушы, сақтаушы құрал, осы арқылы болашақ ұрпаққа жеткізуші құрал. Мұны тілдің кумулятивтік қасиеті деп танимыз. Тілдің тағы бір қоғамдық қызметі - әлеуметтік өмірде адамдарды жеке тұлға ретінде, ұлт өкілі ретінде қалыптасуы” деген ойлары бүгінде лингвомәдениеттану пәнінің қоғамдағы әлеуметтік орнын нақтылай түскендей.
Тіл ғылымында тілді ұлтпен байланыстыра қарастыратын салалар қалыптасты. Олардың бастылары – лингвомәдениеттану мен этнолингвистика. Бұл салаларды білу өзге тілді аудиторияда қазақ тілін үйретуде өте маңызды. Өйткені тіл арқылы ұлтты танудың мүмкіндігі мол.
Лингвомәдениеттану (лингвокультурология) латынның Lingua- тіл, Gultura –мәдениет, Logos – ілім деген терминдердің жинақталуынан туындап, лингвистика мен мәдениеттану пәндерінің тоғысуында пайда болып, халық мәдениетінің тілдегі әсерін, ерекшелігін, жаңаша көзқараспен салыстыра зерттейтін сала.
Лингвомәдениеттану – ұлттық сипаты бар деп танылатын әлеуметтік, танымдық, этика-эстетикалық, рухани және тұрмыстық қатынастар мен олардың заңдылықтарын тілдік құрал арқылы зерттейтін тіл білімінің бір бағыты. Осы тұрғыдан алғанда лингвомәдениеттанудың негізгі мақсаты-ұлттық болмыстың тілдегі көрінісін, халықтың танымдық рухани болмысын, мәдениетін таныту.
Лингвомәдениеттанудың өркениетте, қоғамдық ғылымдармен қатар дамуын тілдік тұрғыдан сөз ету пәнінің зерттеу объектісін нақтылай түседі. Осы жайт тұрғысында, сондай-ақ, көне тіл деректері лексикамызда сөзжасам саласының қызметін арттыруда халқымыздың мәдени өмірімен байланысты екенін тілші А.Салқынбайдың мына пікірі толықтырады: “Тілдік деректерді лингвомәдени аспектіде зерттеу – ең әуелі тілдер арасындағы жалпыадами гуманитарлық, мәдени, өркениеттілік қырларды айқындау болып табылады. Табиғаттағы, әлемдегі құбылыстар, қоғамдағы сана мен салт, бәрі де тілде өз көрінісін табатындықтан, атау мен оның жасалу сипаты лингвомәдени аспектіде қарастырады”
Қазіргі тіл білімінде ұлттың рухани-мәдени қазынасы ретіндегі тілді зерттеудің ауқымы кеңейе түсуде. Оның себебі: әр тіл өз бойында ұлт тарихын, тіл мәдениетін, танымы мен талғамын, мінезі мен санасын, кәсібі мен салтын, дәстүрі мен даналығын тұтастықта сақтаған таңбалық жүйе. Осындай мазмұнды құрылысына сәйкес ол жай таңбалық жүйе емес, мәдениет. Сондықтан оны зерттеуде дәстүрлі құрылымдық лингвистиканың мүмкіндігі шектеулі. Себебі бұл арада тілдің қызметі тек коммуникативтік емес, ол (тіл) – этномәдени ақпаратты жинап, сақтаушы, жеткізуші, келесі ұрпаққа жалғастырушы, сайып келгенде бір бүтін етіп тұтастырушы. Сондықтан да қазіргі қазақ тіл білімінде тіл мен мәдениет сабақтастығын, атап айтқанда, тілдің бойындағы ұлттық сипатты, ұлттық рухты тануға негізделген когнитивтік лингвистика, оның лингвомәдениеттану, этнолингвистика т.б. салалары өріс алып келе жатыр.
Тіл мен мәдениет әр түрлі семиотикалық жүйеге жатқанымен, олардың өзіндік ұқсастықтары да бар. Мәдениет тіл тәрізді халықтың дүниетанымын, оның қоршаған ортаға деген қатынасын бейнелейді. Тіл мен мәдениет өте күрделі қарым-қатынаста болады. Бұл күрделілік, біріншіден, тілдің мәдениеттің құрамдас бір бөлігі болып табылатындығында болса, екіншіден, сол тіл арқылы мәдениеттің өзіндік көрініс табатындығында және бұған қоса, тіл өз алдына дербес жүйе түзейді. Жалпы “мәдениет” ұғымына мәдениеттанушылардың берген анықтамалары баршылық, солардың қорытындысы ретінде және зерттеу бағытына сәйкес ғылыми еңбекте төмендегі ғылыми анықтаманы негізге аламыз: “...белгілі бір өмір салты немесе белгілі бір дәстүрді ұстанатын адамның айырмашылық меже өлшемдері” /26/. Тіл мен мәдениет қоғамдағы тарихи өмір сүру процесінде бір-бірінен ажырағысыз. Өйткені тіл мәдени контексісіз, ал мәдениет өзінің құрылымында тілсіз толыққанды жүйе ретінде қабылдануы мүмкін емес.
Мәдениет – қоғамдық фактор, бірақ оның мәдени тұғырға көтерілуіне әлеуметтік ортаның ықпалы зор. Өйткені бір этностың мәдениеті екінші халыққа оның тілдік деректері арқылы баяндалады. Ал тілдік деректер деп отырғанымыз – мәденитті сипаттаушы сөз символдары мен тілдік таңбалар.
Кез келген тілдік құбылыстың табиғатын оның тек тілдік заңдылықтарына сүйеніп қана қоймай, сонымен қатар халықтың дүниетанымына, салт-дәстүріне, ұлттық болмысына назар сала қарау лингвомәдениеттану пәнінің үлесіне тимек.
Қазақ тіл білімінде Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова т.б. мәдениетті тілден бөліп алып қарамай, тіл-мәдениеттің бір көрінісі, ол екеуінің арақатынасы ерекше де маңызды деп санайды. Себебі, кез келген мәдениеттің түрлері, атаулары тіл арқылы бейнелеп көрінетіні, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілетіні белгілі. В.Гумбольдт айтқандай: «Ұлттың өзіне тән, іштей дамитын рухы бар, сол рухтың ерекшелігін сыртқа шығарып, сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа беруші күш – тіл».
Лингвомәдениеттанудың ең негізгі мақсаты – ұлттық болмыстың тілдегі көріністерін, тіл фактілері мен халықтық танымдық, этика-эстетикалық категориялары арқылы рухани мәдениетін танытып, олардың қызметі мен орнын анықтау деп түйіндеуге болады.
Ғалымдардың лингвомәдениеттануға берген ғылыми тұжырымдары, пікірлері мен дәлелдері:

  • Лингвомәдениеттану ғылымы тілдік фактілерді мәдениеттану аспектісі негізінде халықтың рухани, материалдық мәдениетін зерттейді;



  • Лингвомәдентиеттану тарих, этнография ғылымдарымен тығыз байланысты, өйткені осы пәндердің деректерінсіз мәдениетті тану мүмкін емес;




  • Лингвомәдениеттанудың зерттеу объектісі – ұлт, этнос, тұлға, менталдық, дүниетаным;




  • Лингвомәдениеттану халықтың өткені мен бүгінін қазіргі күн тұрғысынан қарастырады;




  • Тіл-қоғамдық құбылыс, ал мәдениет – адамзат баласының жемісті еңбегі, демек, тіл, мәдениет – ғасыр тарихы;




  • Лингвомәдениеттану ғылымдары халықтың мәдени өмірін туыстас халықтардың этнографиялық мәдениетімен байланыстыра қарастырады;

Лингвомәдени бірліктер дегеніміз – тіл мен мәдениеттің тоғысуынан пайда болған сөдер жиынтығы. Кез-келген сөздің белгілі бір мағынасы бар екені мәлім. Соның ішінде ұлттық реалийді білдіретін сөздердің орны бөлек. Сондай сөздердің шығу тарихы яғни этимологиясы түбі терең тарихта, салт-дәстүрде жатыр.
Негізгі тақырыбымызға келер болсақ, әйел - өмірінің әр сатысында қоғамда белгілі бір орынға ие болып отырады. Уақыт өте келе әйелдің қызметі мен деңгейі өзгеріп отырады. Әйел өміріндегі негізгі сатылар:


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   44




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет