Орал қаласының негізгі капиталындағы инвестиция көлемі

2005-2009 жылдар аралығында инвестиция құрылымы нақты өзгерістерді бастан кешірді. Олар капитал салымының үлесі 2009 жылы жалпы қалалық көлемнің 25,6%-ын құраған көлік және байланыс секторының бірінші орынға шығуымен түсіндірілді.

Үлесі бойынша инвестициялаудың келесі бағыты несие қаражатын пайдалану арқылы жеке бизнеспен дамытып жатқан (2008 ж. – 25,2%) жылжымайтын мүлік, жалға беру және тұтынушыларға көрсетілетін қызмет (25,5%) операциясы болды.

Соңғы екі жылда ауыл шаруашылық, құрылыстағы инвестиция айтарлықтай қысқарды.

1-сурет

2008-2009 жж. негізгі қаражаттағы инвестиция құрылымы, %

Қайнар көздері: Қазақстан Республикасының статистика бойынша агенттілігі, Интернет ресурсы: www.stat.kz
Машина жасау, құрылыс материалдарын өнеркәсіптік өндіру, ағаш өңдеудегі инвестициялардың төмендеуі аталған салалардағы өндірістердің қысқаруымен байланысты.

Қарастырылып отырған кезеңде қаржыландыру көздері бойынша қаланың негізгі қаражатындағы инвестиция құрылымы инвесторлардың жеке құралдарының жоғары үлесімен сипатталады. Инвесторлар займ құралдары нарығының жағдайына жақсы мән беріп отырады. Займ құралдарының үлес көрсеткіштері 2007 жылғы 17,2%-дан 2008 жылы 16,2%-ға кеміп, ал 2009 жылы олардың мүлдем жоқ болуы осыған дәлел бола алады. Жеке қаражат үлесінің өсуі Республикалық және жергілікті бюджет қаражатының қысқару негізінде жүрді. Қаланың негізгі қаражатындағы шетел салымдарының үлесі азғантай болды.

2015 жылға дейінгі кезеңде елдің жеделдетілген индустрилизацияның негізгі басым саясаты экономиканың дәстүрлі экспортқа бағытталған секторларындағы ірі инвестициялық жобаларды жүзеге асыру болады.

2010-2014 жылдарға арналған Қазақстан республикасының жедел индустриялық-инновациялық дамуы бойынша мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру мақсатында Батыс Қазақстан облысының жедел индустриялық-инновациялық дамуы бойынша аймақтық Координациялық Кеңес жұмыс жасайды, индустриализациялаудың республикалық және аймақтық Картасы жүзеге асырылуда.

2-кесте

Кәсіпорын белсенділігінің инновациялқ деңгейі инновациялық-белсенді кәсіпорындар санының қатынасы ретінде анықталады, яғни қаралатын кәсіпорындардың жалпы санындағы инновациялық іс-әрекеттің қандай да болмасын түрімен айналысатындары.

Талдау кезеңінде бұл көрсеткіш өзгермей, 1,5%-дық деңгейде қалды. 2005-2007 жылдармен салыстырғанда 2009 жылы инновациялық өнімдердің көлемі отра есеппен 37,3%-ға қысқарғандығы байқалды. Мұндай инновациялық белсенділік көлемінің қысқаруы тек қалаға емес, жалпы облыс пен Қазақстанға тән. Соңғы екі жыл ішінде инновациялық істің қысқаруының себебі қаржы құралдарының жеткіліксіздігі және кейбір жағдайда оның болмауы.

2009 жылғы қаладағы инновациялық-белсенді кәсіпорындардың саны 12 бірлікті құрады, оның ішінде 10-ы зерттеу мен дайындауды орындады. Инновация саласындағы қала кәсіпорындарының белсенділік деңгейі 4,5%-дық құрады және олар негізінен жаңа технологияларды енгізумен, «ноу-хау» технологияларын иеленумен байланысты.

Орал қаласындағы технологиялық инновациялармен айналысатын ірі ғылыми-зерттеу институттарына «Микрография» ҒЗИ» ЖШС, «Гидроприбор» ЖШС жатады.

«Гидроприбор» ЖШС-нің құрылған шағынан бастап кәсіпорын батып кеткен нысандарды (кемелерді, ұшақтарды және басқаларды) іздеу мен зерттеу үшін қолданылатын өзі жүретін және тартатын су асты аппараттарын жасауға арналған 10 жоба дайындады. Қазіргі уақытта кәсіпорында кемені, робот техникасын, энергияның қайта қалпына келтіру көздерін, мұнайгаз саласына арналған стандарттан тыс құрылғыларды жасау бағыттары бойынша жобалау, ұсақ сериялы өндіру және инжирингтік қызмет көрсету үшін қажетті өндірістік және зертханалық-зерттеу базалары (әуединамикалық тұрба, көлемі 69х5х6 м гидродинамикалық бассейн, 1000 кг/кв.см қысымға арналған автоклавтар, климотермобарокамералар, виброқабырғалар, механикалық сынақ қабырғалары, сонымен қатар Шалқар көліндегі сынақ базас) бар.

Ұйымдардың тауарларды, жұмыстарды және қызметтерді сатып алуы кезіндегі пайда болатын қазақстандық мазмұндағы сұрақтардың негігі міндеттерін іске асыру мақсатында 2009 жылдан бастап ұлттық компаниялар мен кен өндірушілерді сатып алуда қазақстандық мазмұндылықты өсіруге, ұлттық өндірушілермен байланысты нығайтуға, отандық өндірушілерді қолдауға қатысты кезекті жұмыстар жүргізіледі.

Өнімнің өтіміне байланысты мәселерді шешуде қаладағы өнеркәсіптік кәсіпорындарға қолдау көрсету мақсатында кәсіпорындарды қазақстандық мазмұндылықты кеңейту шеңберіндегі тапсырыспен қамтамасыз етуге байланысты белсенді жұмыстар жүргізіліп жатыр.

Сапаның халықаралық стандарттарын енгізуге байланысты кәсіпорындарды жігерлендіру, сапа менеджменті жүйелерінің мәселелері бойынша мемлекеттік саясатты насихаттау мақсатында, үстіміздегі жылы қалада Техникалық реттеу комитетінің және ҚР-ның МИНТ метрология өкілдерінің, сонымен бірге бірқатар мемлекеттік органдардың, өнеркәсіптік кәсіпорындарында және шағын және орта бизнес кәсіпорындарында сапа жүйесін енгізумен айналысатын компаниялардың өкілдерінің қатысуымен семинарлар өткізілді.

Халықаралық стандарттардың талаптарына сай келетін сапа жүйесін енгізу Кедендік одақ жағдайындағы кәсіпорынның экономикалық потенциалын көтеруге мүмкіндік береді. Қазіргі таңда бұл фактор жауапты кәсіпорындар үшін өте маңызды, себебі ол Бүкіл әлемдік сауда ұйымдарының қатарына кіруге өзінше бір рұқсатнама болып табылады.

Өз кәсіпорнында сапа менеджментінің жүйесін құрып, оның халықаралық стандарттарына келгендігі туралы сертификат алса, кәсіпорын халықаралық нарыққа табысты шығу кепілдігі мен өз тұтынушыларының сеніміне ие болып қана қоймайды, сонымен бірге бірқатар артықшылықтарға да қол жеткізеді.

Сала БҚО–ның барлық ауылшаруашылық өнімінің 4% шамасын, оның ішінде өсімдік шаруашылығының барлық өнімінің 12,1%-ын, мал шаруашылығының жалпы өнімінің 20,8%-ын қамтиды.

2009 жылы ауыл шаруашылығын дамыту мақсатында ауылшаруашылық тауарларын өндірушілерге республикалық бюджет қаражаты есебінен 144,7 млн.теңге көлемінде қаржы төленді. Ауылшаруашылық тауарларын өндірушілер АӨК-нің мамандандырылған қаржы ұйымдарынан 34,5 млн. теңге соммасында несие алды.

Ауылшаруашылық тауарларын өндірушілердің негізгі категорияларына зерттеу мерзімінде саны өзгеріссіз қалып отырған халықтың үй шаруашылығы, ауылшаруашылық кәсіпорындары, жеке қожалықтар (фермерлік шаруашылық) кірді.

Қаладағы ауылшаруашылық тауарларын өндірушілерінің негізгі өнімдері – қой шаруашылығының өнімдері, картоп және бақша өнімдері, сүт, ет, жұмыртқа.

2009 жылы облыс өндірісіндегі қаланың өсімдік шаруашылығы өнімдерінің үлесі: картоп – 12,64 мың тонна, көкөніс өнімдері – 7,83 мың тоннаны құрады. Бұл өндірушілердің өз-өздерін қамтамасыз етуге, сонымен қатар ішкі нарыққа жеткізуге кетеді. Тамшылап жер суару 16,7 гектарлық ауданда қолданылады.

2009 жылы ауа райының жайсыз жағдайына байланысты (ұзақ атмосфералық және топырақтық құрғақшылық) дәнді дақылдар алаңының 40% (7,3 мың.га) шамасы қурап қалды. Барлығы 11,1 мың га дәнді дақыл жиналды және оның барлық жиналғаны 4,3 мың тоннаны құрады. Бұл орташа егін шығымдылығының 3,9 ц/га-на тең. Қаланың ауылшаруашылық тауарларын өндірушілеріне сақтандыру компаниялары 13,1 млн.теңге төледі.

Дәнді дақыл саласы жазғы және күзгі бидайды, арпаны, тарыны және күзгі қара бидайды өсіруде мамандардырылады. Табиғи-климаттық жағдай құрамында ақуызы мен ұлпасы көп, дәнді дақыл нарығында үнемі сұранысқа ие бидайды өсіруге мүмкіндік береді.

Жеміс-көкөніс өнімдерін сақтауға арналған сыйымдылығы 4-5 мың тонналық қазіргі заманғы 1 көкөніс сақтау орны бар. Бақ шаруашылығын қайта жандандыру мақсатында жұмыс жүргізілуде.

Өсімдік шаруашылығын дамытуға кедергі болатын негізгі мәселелер қатарына оңайлатылған технологияларды қолдану, ауылшаруашылық машиналардың және техникалық құралдардың жоғары дәрежеде істен шығуы жатады. Бұлар төмен дәрежедегі еңбек өнімділігіне, дәнді дақыл және көкөніс өнімдеріне зиян тиетін карантиндік, зиянды және аса қауіпті организмдердің таралуына негіз болады.

2009 жылы қалалық ауыл шаруашылықтың мал өсіру саласында облыстық ауылшаруашылық өндірісінің жалпы көлемінің 2% шамасында ет, 2,5% сүт, 54,2% жұмыртқа өндірілді.

Ет пен сүттің негізгі көлемімен – сәйкесінше 70% және 97%-бен шағын тауарлы үй шаруашылығы, қалалық ауылшаруашылық өндірісіндегі жұмыртқа өндірісінің жалпы көлемінің 94%-мен қалалық ауылшаруашылық кәсіпорындар қамтамасыз етеді.

Шағын тауарлы өндіріс, малдың аз дәрежедегі өнімділігі, әлсіз азық базасы қаладағы мал шаруашылығының қарқынды дамуын баяулататын факторлары болып табылады. Қазіргі заманғы бордақылау алаңдарын, сүт тауарлары фермаларын және мал шаруашылығы кешендерін құру үшін мемлекеттік қолдау мен инвестицияларды тарту көлемін ұлғайту, ірі масштабта мал селекцияларын жүргізу мал шаруашылығын жедел дамытудың қажетті шарттары болып табылады.

АӨК-нің ғылыми потенциалы саланы дамытудың негізі болады және ауыл шаруашылық ісінің тиімділігін арттырудың алғы шарттарын құрады. Аграрлық ғылыммен агро-өнеркәсіптік кешендері үшін мамандар дайындайтын Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті және Орал ауылшаруашылық тәжірибелік станциясы айналысады. Жәңгір хан атындағы БҚАТУ инновациялық-консалтингтік орталық тайпалық мал шаруашылығын және облыстағы ветенарияны дамыту бойынша ғылыми-практикалық көмек көрсетеді. Орал ауылшаруашылық тәжірибелік станциясында малдың етті сортын бөлуге байланысты жұмыстар жалғасуда, дәнді дақыл өнімдерінің сорттарын байқау жүргізіледі, майлы өнімдерді және көп жылдық шөптерді өндеудің технологиялары жасалды.

Өңдеу өнеркәсібі саласының ішінде дәнді дақыл және ет өнімдерін өңдеу дамыған. Қалада 8 мал сою цехы жұмыс істейді, оның біреуі Круглоозерное ауылында орналасқан. «Ел- Ырысы» коммуналды базарының территориясында мал сою цехының құрылысы басталды. Оған бюджеттен 76 млн. теңге бөлінді, оның құрылысын 2010 жылдың аяғына дейін аяқтау жоспарланып отыр. Мал сою цехының өнімділігі – тәулігіне 10 бас.

2005 жылмен салыстырғанда 2009 жылы астық өндіру 1,7 есеге, жарма – 1,6 есеге, макарон өнісдері – 3,1 есеге көбейді. Ет және азық-түлік субөнімдерін өндіру 5,8 есеге, шұжық өнімдері және ақ май (қаймақтан жасалған май) 2,3 есеге өсті. Бұл ол облыс көрсеткішінен жоғары болды. Дегенмен сүт саласында өңделінген сүтті және қаймақты алу 80%-ға жақын, ірімшік пен сүзбені алу 70%-ға кеміді. 2009 жылы жылдық қуаттылығы 7,4 мың тонна өсімдік майын өндіру зауытын, жылдық қуаттылығы 38 мың тонналық астық диірмені кешенін салуға байланысты ірі инвестициялық жобалар жүзеге асырылды.

Шығарылатын өнімдердің сапасын жақсартуға және кәсіпорындардың халықаралық стандартқа, қазіргі уақытта қалалық сала кәсіпорындарының барлығы енгізген ИСО мен ХАССП халықаралық стандарттарына негізделген сапа менеджменттік жүйесіне ауысуға байланысты жұмыстар жалғасуда.

Шикізат ресурстары (дәнді дақыл, майлы дәндер, ет, сүт, жүн) өңдеу өнеркәсіптерінің қажеттіліктерін толық көлемде қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Астықтың, макарон өнімдерінің, ет өнімдерінің өндірістің көлемі қала мен облыстың ішкі қажеттілігін толықтай қамтамасыз етеді, артығы облыс сыртында іске асырылады. 2009 жылы 32,3 мың тонна астық, 1,0 мың тоннадан астам макарон өнімдері экспортталынды.

Сонымен қатар, сүт өндіру үлесі аз болып қала беруде (өндіріс көлемінің 8%-ы), ішкі сауда нарығына көп мөлшерде ет-сүт, май өнімдері және жеміс-көкөніс консервалары сияқты импорттық өнімдер келіп түседі. 2008 жылмен салыстырғанда 2009 жылы өңделген ауылшаруашылық өнімдерін импорттаудың жалпы көлемі 1,2 есеге өсті. 2009 жылы жалпы соммасы 2,8 млрд.теңгелік ауылшаруашылық өнімдері мен сауда тауарлары экспортталды. Дәнді дақыл мен оның өңделген өнімдері ең ірі экспорттық позициялар болып табылады.

Ауылдық округтерде 3916 бас ірі қара мал, 244 бас жылқы, 200 мыңнан астам құстың барлық түрлері бар.

2010 жылдың басында ауылдық елді мекендерде 9 мектепке дейінгі ұйымдар, 5329 оқушысы бар 9 мектеп жұмыс істеді.

Желаево ауылында №2 мектептен тыс жұмыс орталығы ашылды, Зашаған ауылдық округінің «Болашақ» шағын ауданында 280 орындық «Болашақ» бала бақшасының құрылысы аяқталды, өңдеу жұмыстарынан кейін «Жазира» және «Алтын сақа» бала бақшалары ашылды. Зашаған ауылында 200 кереует-орындық көп бейіндік балалар ауруханасы пайдалануға берілді, Жазира және Круглоозерное ауылдарында дәрігерлік амбулаториялардың құрылысы жүргізіп жатыр. Ауылдық елді мекендерді сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету мақсатында Круглоозерное, Серебряково ауылдарында, Желаев ауылдық округінің «Жұлдыз» шағын ауданында, Зашаған ауылының «Жақсы ауыл» шағын ауданында жеке құрылыстарды сумен қамту бойынша жұмыстар жүргізілді. Зашаған ауылында насос стациясы салынды, су бағаналары қондырылды.

Деркөл ауылдық округінің Ливкино ауылынан басқа барлық ауылдық елді мекендер телефонмен, электр жарығымен қамтамасыз етілген. Ауылдық мекенде тұтынушылардың көп бөлігі газбен қамтылған.

Ауылдағы қоғамдық қауіпсіздікпен саны нормативке сәйкес келетін учаскелік бөлімшелер қамтамасыз етеді.

Қаланың селолық округтерінде ауыл жолы және электр желілердің істен шығуы, білікті мамандардың, соның ішінде дәрігерлердің таптышылығы сияқты мәселелер шешімін таппай отыр.

Құрылыс. Дағдарысқа дейінгі кезеңде құрылыс қызметі қала экономикасының қарқынды дамып келе жатқан салаларының бірі еді, дегенмен 2008-2009 жылдар аралығында құрылыс жұмыстарының көлемі 2008 жылғы 52%-ға қысқарды, ал 2009 жылы тек 3,6%-ға ғана өсті.

3-сурет

Қаланың құрылыс индустриясындағы маңызды сегмент тұрғын үй құрылысы болып табылады: 2005-2009 жылдар аралығында 765,9 мың кв.м жаңа тұрғын үйлер, оның ішінде 297,3тыс. кв м. ипотекалық және коммуналдық тұрғын үйлер және 2010 жылы 100 мектеп, 100 аурухана Бағдарламасы бойынша 11328 кв.м. тұрғын нысандар енгізілді. 5-суретте көрсетілгендей жеке құрылыстың жалпы көлемдегі үлесі өсіп отыр және ол негізгі болып табылады.

7-кесте

Орал қаласы бойынша мемлекеттік бағдарламалар шеңберінде тұрғын үйлерді енгізу

Тұрғын үй құрылысының инвестиция құрылымындағы халық қаражатының үлесі жеткілікті дәрежеде жоғары.

5-сурет

Жаңа тұрғын үйді іске қосу, жалпы ауданның мың шаршы метр





Қайнар көздері: Батыс Қазақстан облыстық статистика департаменті, Интернет ресурсы: www.stat.kz
Жеке тұрғын үй құрылысы халықты тұрғын үймен қамтамасыз етілуінің өсуіне мүмкіндік берді. Дегенмен, жеке тұрғын үй құрылысын жүргізуге арналған жер учаскелерін алуға 50127 азамат кезекте тұр. Қазіргі таңда мемлекеттік бағдарламалар бойынша тұрғын үйлерді, бала бақша, мектеп, емхана және т.б. сияқты халыққа қызмет көрсету әлеуметтік нысандарын салуға арналған жер учаскелерінің жеткіліксіздігіне байланысты мәселелер туындап тұр. ҚР үкіметінің Қаулысы бойынша Зеленов, Теректі аудандары территорияларының бөлігі Орал қаласының қала сыртындағы аймаққа ауысты.

Қазіргі кезде Деркөл, Зашаған ауылдарында ЖЖҚ жасалды, жеке тұрғын үй құрылысына 1,5 мыңнан астам жер учаскелерін беру жоспарланып отыр.

Инвестиция мен тұрғын үйді пайдалануға беру көлемі көрсеткішінің қалыптасқан динамикасы үрей туғызады. Бұл жаңа құрылыс жұмыстарының жоқтығын, ал бұрын басталған нысандарды аяқтағаннан кейін құрылыс көлемі тез қысқаратындығын білдіреді. Бұл қорытынды құрылыс индустриясын дамытуға бөлінетін қаражат шығындарының айқын төмендеуіне байланысты шығып отыр.

Шағын кәсіпкерлік

Негізінен ауылшаруашылық өндірісімен, ауылшаруашылық өнімдерін өңдеумен, металл конструкцияларының, жиһаз, құрылыс материалдарының өндірісімен, құрылыспен, саудамен, қонақ үй, көлік және басқа да қызметтермен айналысатын шағын бизнес секторлары қала экономикасында басты орынды алады. Қазіргі кезде Орал қаласында 21 мың адамнан астам жұмысшылары бар шағын бизнестің 19 мыңнан астам субъектілері тіркелді. Ол экономикадағы жалпы жұмыспен қамтылғандар санының 18%-ын жұмыс орындарымен қамтамасыз етеді.

Қаладағы жалпы тіркелген шағын кәсіпкерліктердің ішінде 01.01.2010 жылы 74,1%-дан астамы ғана шынайы жұмыс жасады, оның 45,3%-ы белсенді болып табылады. Осыған қарамастан, өткен жылға қарағанда жұмыс жасап отырған шағын кәсіпорындар саны 1,3%-ға өсті, сонымен қатар шағын бизнестегі өндіріс пен жұмыспен қамтылғандар саны да көбеюде.

Өндірілген өнімдердің көлемі 98,3 млрд. теңге шамасын құрады. Оның жалпы көлемінде сауданың жоғарғы үлесі – 45,4% сақталды.

Қаладағы өнеркәсіптік өндіріспен ет және дәнді дақылды өңдеумен, нан, макарон және кондитерлік және т.б. өнімдерді өндірумен мамандандырылатын 79 шағын өңдеу цехтары айналысады. Нақты тіркелгендер ішінде 357 адамды жұмыспен қамтитын 37 шағын цехтар қызмет атқарады.

8-кесте

Шағын және орта бизнестерге кең көлемде жасалған мемлекеттік қолдау шағын кәсіпкерліктің дамуына жайлы жағдай, инвестициялық климат жасады, 2007 жылға дейін шағын кәсіпорындар қызметкерлерінің орташа айлық жалақысының өсуіне ықпал етті.

6-сурет

Шағын кәсіпорын жұмысшылары жалақыларының динамикасы


Қайнар көздері: Батыс Қазақстан облыстық статистика департаменті, Интернет ресурсы: www.stat.kz

Аймақта бизнес өкілдерінің құқығын қамтамасыз ету үшін «Бизнесті қорғау» блогы жасалды. Шағын және орта кәсіпкерлікті қаржылай қолдауды екінші деңгейлі банктердің 16 филиалы жүзеге асырады, дегенмен өндіріс, ауылшаруашылық шикізат өнімдерін қайта өңдеу, инновация секторларындағы шағын бизнесті несиелендіру қысқарды.

7-сурет

Екінші деңгейлі банктердің шағын бизнес кәсіпорындарына берген несиелерінің динамикасы

2006 ж. 2007 ж. 2008 ж. 2009 ж.

Кәсіпкерліктің дамуына кедергі болатын бір қатар факторлар бар. Олардың ішінде шағын және орта кәсіпкерліктің іс-әрекетін реттейтін заңнамалық базаның жетілмегендігін, өзіндік қаражат пен айналымдық құралдардың жеткіліксіздігін, банктік несиелерді алуда туындайтын қиындықтарды, білікті мамандардың жеткіліксіздігін, әкімшілік кедергілерді атауға болады.

Қалада облыстағы іске асып жатқан, экономиканың шикізаттық емес секторларындағы аймақтық кәсіпкерліктердің тұрақты және теңестіріліп дамуына, сонымен қатар қалыптасқан жұмыс орындарын сақтап қалуға және жаңасын құруға бағытталған «Бизнестің жол картасы - 2020» бағдарламасы бойынша 15 жоба жүзеге асырылуда.

Талдау келесідей мәселелерді анықтауға мүмкіндік береді.

Біріншіден, іс-әрекеттің дәстүрлі формасы қамтылып болды. Өсу жаңа бағыттарда ғана болуы мүмкін, дегенмен олардағы өңдеу мен мүмкіндіктер көп емес. Қазіргі уақытта өнеркәсіптік кәсіпорындар шағын бизнеске айтарлықтай қуат пен орын ұсынбайды, яғни шағын бизнес үшін инновациялық идеялар мен технологиялар нарығы жоқ.

Екіншіден, әлемдік қаржы дағдарысынан кейін екінші деңгейлі банктер барлық клиенттерді, соның ішінде шағын бизнесті несиелеуді лезде қысқартты.

Қалада 1282 сауда нысандары (дүкендер, сауда үйлері және дүңгіршіктер) және 31 базар қызмет етеді. 2009 жылы сауда саласнда 15770 адам жұмыспен қамтылды.

Соңғы бес жылда халықтың төлеу қабілеттілік сұранысының өсуі мен құрылымының өзгеруі, көтерме буынның жалпы тауар қорына енуіндегі үлесінің біртіндеп өсуі кезіндегі бөлшекті және көтерме сауданың тауар қорларымен қамтамасыз етілу деңгейінің жақсаруы қаладағы тұтыну нарығының дамуына әсер етті.

Меншік формалары бойынша бөлшекті және көтерме тауар айналымының құрылымында жеке меншік формасы басымдылыққа ие. Осыған орай 2009 жылы бөлшекті тауар айналымының құрылымының 98,3%-ы жеке меншік формасына тиесілі болса, оның ішінде 53,5%-ы азаматтардың меншігінде, 0,2%-ы басқа мемлекеттер меншігінде, ал 1,7% -ы мемлекеттік коммуналды мекшікте болды.

Тұтыну нарығына қызмет көрсету қала шаруашылығындағы сауда мен қызмет көрсету саласында жұмыспен қамтудың негізгі көздері болды. Батыс Қазақстан облысы бойынша қаланың бөлшектік сауда көлемі жалпы көлемнің 83%-ын немесе 64,8 млрд.теңгені құрады. Ол 2005 жыл деңгейінен 33,1%-ға өсті.

Бөлшектік тауар айналымында ірі кәсіпорындарының үлесі азғантай. Ол бөлшектік саудадағы жалпы тауар айналымының 4,9%-ын құраса, 18,4%-ын орташа кәсіпорындар, 57,5%-ын шағын кәсіпорындар, 19,6%-ын жеке кәсіпорындар, 19,2%-ын базар құрайды.

2009 жылы көтерме тауар айналымының көлемі 158,4 млрд. теңгені құрады. Бұл 2005 жылмен салыстырғанда 2 есеге жоғары. Бес жыл ішінде қаладағы көтерме нарығының айналымы 528,7 млрд. теңгені құрады. БҚО облысы бойынша барлық көтерме айналымның 92,9%-ы қалаға тиесілі.

9-кесте

млрд. теңге

Кәсіпорындардың мөлшерлігі бойынша 2009 жылы көтерме тауар айналымы құрылымында шағын кәсіпкерліктің үлесі басым, яғни - 85,3% болса, ал ірі кәсіпорынның үлесі - 0,5%, орташа кәсіпорынның үлесі – 14,8%.

10-кесте

млн. теңге

Сыртқы экономикалық қызмет саласында қала әлемнің 105 елімен ынтымақтасады. Жалпы облыс көрсеткіштеріндегі қала бойынша сыртқы сауда статистикасының бөлінуінің болмауы қаланың сыртқы сауда айналымын, оның сапалық сипаттамасын бағалауға мүмкіндік бермейді.

Үлес көрсеткіші жоғары болып келетін машина мен құрылғыларды импорттаудың көлемі мен құрылымы ең маңызды параметрлер болып табылады.

8-сурет

11-кестеде көрсетілгендей, жалпы алғанда, импорттың тез өсуі байқалады.

11-кесте

Орал қаласындағы азық-түлікті импорттау қарқыны *

млн. АҚШ долл.

Экспорт құрылымында (минералды жағармай эскпортынан) қара және түсті металдар экспорты басымдылыққа ие (2009 жылы - 46,2% экспорт, азық-түлік пен оны дайындауға арналған шикізат – 17,6%).

9-сурет

Структура экспорта г. Уральск в 2009 г.



*БҚО-ның тауар топтары шеңберіндегі импорт көлемінің мәліметтері бойынша құрылды

Бәсекелестіктің дамуы

Орал қаласындағы бәсекелестікті дамыту мақсатында кәсіпкерлік қызметті дамыту мен бәсекелестік ортаны жақсарту бойынша қажетті инфрақұрылымды құруға байланысты шаралар іске асырылып жатыр.

Облыс орталығының ішкі нарығында жеміс-көкөніс өнімдерін толтыру мақсатында, сонымен бірге көтерме делдалдарының сауда орындарын жаппай сатып алуларын болдырмау үшін жергілікті ауылшаруашылық тауарларын өндірушілерге базар территориясынан тегін және жеңілдетілген бағамен сауда орындары беріледі, көлік үстіндегі және жол бойындағы сауда ұйымдастырылып отыр, ауылшаруашылық өнімдерінің жәрмеңкесі жиі өткізіледі. Ағымдағы жылдың басынан облыс орталығында нарық бағасынан төмен баға бойынша қала мен облыстағы ауылшаруашылық тауарларын өндірушілер өнімінің жәрмеңкесі үнемі өткізіліп тұрады. Өз өнімдерін арнайы бөлінген жерлерде сатуға рұқсат берілді, осыған орай бұл делдал саудалары үшін тосқауыл қояды.

Сонымен қатар, қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының «Сауда қызметін реттеу туралы» Заңындағы тауардың шекті үстемесін белгілеу бөліміндегі нормаларды орындауға байланысты мәселелер қарастырылып жатыр.

Ішкі нарықты толтыру мақсатында ай сайын облыс аудандарынан, Қазақстанның басқа облыстарынан, жақын және алыс шетелдерден жеміс-көкөніс өнімдері (картор, пияз, орамжапырақ, сәбіз, қызылша, қызанақ, қияр, жемістер, цитрустік жемістер) әкелінеді.

Ауылшаруашылық малдарын союды жүзеге асырудың рұқсатын 15 нарық субъектілері алды. Бұл қызмет нарығындағы бәсекелестіктің дамуының алғы шарттарын туғызады.

Шағын және орта бизнес субъектілерінің қызметіндегі әкімшілік тосқауылдарды төмендету мақсатында Батыс Қазақстан облыс әкімінің жанындағы рұқсат беру жүйесін оптимизациялау бойынша Сараптау Кеңесі (консультативті-кеңесші орган) жұмыс жасайды.

Бұдан басқа, адал бәсекелестіктің артықшылықтарын түсіндіру мақсатында өкілетті органдардың, бизнес, «Атамекен» қоғамының өкілдерінің және БАҚ-ның қатысуымен дөңгелек үстелдер өткізіліп отырады. Бұл тақырып бойынша материалдар газет беттерінде жарияланады.

Сонымен қатар қала экономикасының кейбір салаларында мәселелер туындап отыр.

Мұнай өнімдерін бөлшектеп жүзеге асыру нарығындағы бесекелестіктің дамуы бойынша негізгі мәселелер республикалық нарықта бәсекелестіктің дамымағандығының жаплы деңгейіне байланысты.

Электр энергиясның (энергиямен қамтамасыз ету) көтерме және бөлшекті сауда нарығындағы бәсекелестікті дамыту үшін құрылғылардың ескіру дәрежесінің жоғарылығы, электр энергиясын есепсіз тұтынудың жоғарғ деңгейі, салада алдыңғы қатарлы энергия сақтау технологияларын енгізу жүйесінің, жағармай-энергия балансындағы дәстүрлі емес энергия көздерінің үлесін көбейтуге ықпал ететін жігерлендіру шараларының дамымағандығы; энергия ресурстарын өндіру, тарату және тұтыну саласындағы технологиялық қажеттіліктер мен ысыраптарға кететін энергия шығындарын азайтуға бағытталған шаралардың жоқтығы, энергия сақтау саласында білікті мамандардың жоқтығы үлкен проблема болып табылады.

Қаладағы дәрілік құралдардың көтерме және бөлшектік сауда нарығының дамымауының негізгі себептеріне фармацевтикалық қызмет көрсету үшін алғашқы маңызды капиталдық қаржы бөлуді талап ететін сәйкес материалдық-техникалық базаның (құралдардың, орынның), сонымен қатар бұл саладағы негізгі білімді игерген мамандардың болмауы жатады. Сондай-ақ фармацевтикалық қызмет көрсетуді жүзеге асыру үшін қиын әрі ұзақ лицензиялау үрдісінен өту қажет.

Бәсекелестікке қабілеттіліктің жаһандық көрсеткіштері (БЖК) шеңберінде қала әкімдігі Батыс Қазақстан облысы әкімдігімен бірлесе отырып, жергілікті бәсекелестікті дамытуға байланысты әрекетті шараларды, соның ішінде әкімшілік тосқауылдарды қысқарту, бәсекелестік қатынастардағы жайлы жағдайды қалптастыру шараларын үнемі қабылдап отырады. Осы жұмыс жүру турасындағы ақпараттар тоқсан сайын ҚР-ның Бәсекелестікті қорғау жөніндегі агенттілікке (Монополияға қарсы агенттілік)жіберіліп отырады.

Облыстағы өнеркәсіп кәсіпорындарының жоғары концентрацияда мұнай-газ өндіру себебінен, автокөліктің салдарынан, тазарту құрылыстарының қанағаттанарлықсыз жағдайынан және т.б. себептерден Орал қаласында қоршаған ортаның ластану қаупінің жоғарғы дәрежесі сақталып отыр. Ресми статистика мәліметтері бойынша ластану көздерінің саны жылдан жылға өсіп келеді. Мысалы, қала атмосферасын ластайтын заттардың қалдық көздерінің саны 2005 жылмен салыстырғанда 2009 жылы 85%-ға ұлғайды.

Аса маңызды экологиялық мәселелер:

Орал қаласының канализациялық тазарту құрылыстарының ескіруі, ағынды суларды тазартудың тиімділігін арттыру;

Жайық, Деркөл, Шаған өзендерінің экожүйесінің сақталуы;

өндіріс және тұтыну қалдықтарын жинау, қайта өңдеу және пайдалану, жер ресурстарының ластануын алдын алу.

12-кесте

Орал қаласының атмосфераны ластайтын заттардың қалдық көздері

бірлік

13-кесте

мың тонна

Атмосфераға таралатын көмірсутек қышқылдары (1,4 мың тонна немесе 21,5%) мен (0,6 мың тонна немесе 9,3%)азоттың мөлшері жоғары.

10-сурет

2009 ж. ластайтын заттардың таралу көлемі, тонна

Қайнар көздері: Батыс Қазақстан облыстық статистика департаменті, Интернет ресурсы: www.stat.kz

Су ресурстарының ластануы, ағынды суды тастау көлемі. Қалада ағын суларды тазартатын құрылысы бар кәсіпорындар қызмет етеді. Олар қалдықтарын жергілікті рельефтерге, су жинақтағыштарына, фильтрлеу алаңдарына тастайды.

Жайық өзенінде суды шартты түрде тазартып шығарудың 2 құрылысы бар: «Орал Су Арнасы» МКК-ның ауыз су дайындау станциясы және Орал ЖЭО-ның №2 ПР-10/35 турбинасының салқындату жүйесі.

Орал қаласында 2 ағын су жинағыштары, сонымен қатар екі ағын су аккумуляциясы бар.

Орал қаласындағы ағын сулар (шаруашылық-тұрмыстық және өндірістік) канализациялық тазарту құрылыстарында механикалық тазартудан, жасанды тоғандардан био тазалаудан өтіп, № 2 су жинағышына тасталады.

Полигон жерінің жалпы ауданы 33 га-ды құрайды және периметрі бойынша дамбамен қазылған.

Полигонды қолдану санитарлық ережелерға сай келмейді. Жобада қаралған ішкі алаңдық жолдар мен темірбетоннан жасалатын кіреберістер толық көлемде салынып болмаған. Қазіргі уақытта күзгі-көктемгі мезгілдерде ҚТҚ қою орнына кіру, полигон сыртына бару мүмкін емес. Онда дезинфекциялық кедергілер мен мал мәйіті жоқ. Артезиандық скважина құрылғылары, автокөлік жуу орындары, электрлік подстанция, электр өткізу желісі 90-жылдардың аяғында қираған, 2000 басынды жартылай қалпына келтірілген. Қойма орындары мен әкімшілік ғимараты күрделі жөндеуді қажет етеді.

Егер 2008 жылы ҚТҚ түсуінің орташа жылдық көлемі 83,0 мың тоннаны, орташа тәулік көлемі 227,2 тонна құраса, 2009 жылы сәйкесінше - 100 мың тоннаны және 274 тоннаны құрады. Жергілікті кәсіпорындардың экономикалық қызығушылықтарының әлсіз болуына, техникалық дәреженің төмендігіне, қажетті құралдардың жоқтығына байланысты қалдықтардың 4%-дан азы ғана өңделеді және екінші рет қолданысқа беріледі. Қазіргі таңда күл-қоқыстарды іріктеу мен қайта өңдеу кешендерінің құрылысы өзекті мәселе болып отыр.

2005-2009 жылдар аралығында қоршаған ортаны қорғау шараларына 3855,9 млн. теңге, оның ішінде 2009 жылы – 3294,2 млн. теңге бөлінді.

14-кесте

Облыстық бюджет қаражаты есебінен Орал қаласының №1 және №2 ағын су жинағыштарының арасында салынатын №2 био тоған құрылысына қаражат бөлінді.

Орал қаласында туризмнің эстримальді бағыттан басқа барлық бағыттары дамыған. Әсіресе, мәдени-ағартушылық, көпшілік спорт және тарихи-өлкетану істерін біріктірудегі спорттық туризм мен өлкетану туризмі белсенді дамып келеді. Бұл бағытта Облыстық балалар және жасөспірімдер туризм станциясы, «Атмекен» туристік орталығы, «Дарын» мәдени-оқыту орталығы, бірнеше мектептердегі туристік-өлкетану үйірмелері қызмет атқарады. Спорт туризмі оқушы жастардың демалысын ұйымдастыру саласында жақсы дамып келеді.

Соңғы кезде экологиялық туризм белсенді дамып келе жатыр, бірақ ол да мәдени-оқыту бағыты мен балалар және жасөспірім қатысушылары құрамына ие.

Қалада коммерциялық туризм белсенді дамып келеді. 2006-2009 жыл аралығында қаладағы туристік фирмалардың саны 10-на 20-ға дейін өсті. «Атамекен» туристік ортылығы, «Мечта» кемпингі, екі спорт-туристік база, қаладағы бар 16 қонақ үй мен отельдер ақылы туристік қызмет көрсетеді. Бұл қызметтер орналастырумен, тамақтанумен, тұрмыстық қызмет көрсетумен, инвентарьді жалға берумен, нұсқаушылардың қызмет көсетуімен шектеледі.

Ақша жағынан алғанда, қызметтің негізгі көлемі сыртқы туризмге кетеді (шамамен 60-65%). 20 туристік фирмалардың ішінде тек 2 фирма сыртқы туризмнен гөрі ішкі туримге бағытталған. Қалада толық көлемде қала немесе аймақ ішінде туристік-экскурсиялық қызмет көрсететін ешқандай мекеме, қызмет, фирма жоқ.

Қалада облыста кездесетін минералды су, ем лайлары, қымызбен емдеу тәжірибесі есебінде емдеу-оңалту туризмі дамып келеді. Көлемі мен мұндай аулан түрлі туристік қызметті көрсету материалдық-техникалық және маман базасына қарамастан, бүгінгі күнгі көрсеткіштерді біршама басып озады. Самара, Саратов, Орынбор сияқты Ресей қалаларының жақындылығы, материалды-техникалық және маман базаларын нығайту мақсатында тартылған Батыс Қазақстан облыстарындағы дамып келе жатқан мұнай-газ өнеркәсіптік өндіріс орталықтарындағы, Қарашығанақтағы шетел жұмысшылары мен мамандары қалада туризмнің ең перстективті бағыттарының бірі – туристік-рекреациялық бизнесті дамытып отыр.

2005-2009 жылдары аймақта туристік ұйымдардың 5 бірліктен 19 бірлікке (3,8 есе) дейін, туристік ағынның 1,1 есеге (9,5 мың адамнан 10,1 мың адамға) көбею тенденциясы белгіленді.

15-кесте

Туризм саласында оң тенденцияларға қол жекізгенге қарамастан, білікті басқару мен қызмет көрсету персоналдарының жеткіліксіздігі, туризм инфрақұрылымының дамымағандығы, бұқаралық ақпарат құралдарында және шетел туристік операторларында қала мен аймақтың туристік тартымдылығы туралы ақпараттың жоқтығына байланысты шешілмеген мәселелер әлі де қалып отыр.

Туризмді одан әрі дамыту мақсатында 2010-2012 жылдарға арналған туристік кластер дамуының шебер жоспары іске асырылып жатыр. Ондағы негізгі мақсат – отандық нарықта бәсекелестікке қабілетті туристік индустрия қызметін құру, сондай-ақ қаланың туристік келбетін қалыптастыру.

Туристік саланың дамуының артықшылықтары – халықаралық туристік көрмеден бастап спорттық жарыстар мен фестивальдерге дейінгі барлық мүмкін бағыттар мен құралдарды қолдана отырып, Орал қаласының тартымды келбетін, сонымен қатар Орал қаласының кең және алуан түрлі туристік-экскурсиялық ортасын құру, яғни тақырыптық этнографиялық саябақтар, архитектуралық музейді, сафари филиалы бар қазіргі заманғы хайуанаттар бағын, туристік кемпингтер желісін салу.

Сыртқы және ішкі қалалық және аймақтық туризм дамып келеді. Егер қала облыс бойынша туристік маршрут орталығы болса, бұл сала одан әрі дамыр еді. Оралда коммерциялық туризмнің барлық түрлерінің дамуына арналған бастапқы жағдайдың бәрі бар.

Сыртқы және ішкі қалалық және аймақтық туризм дамып келеді. Егер қала облыс бойынша туристік маршрут орталығы болса, бұл сала одан әрі дамыр еді. Оралда коммерциялық туризмнің барлық түрлерінің дамуына арналған бастапқы жағдайдың бәрі бар.