ЕСКЕН ЕЛУБАЕВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ БАЛАЛАР ӘЛЕМІ

Балаларға әдебиет жасаушы ақын болсын, жазушы болсын бала күнінен табиғат ананың құшағында, ыстығына - күйіп, суығына - тоңып, қырға - өрмелеп, еңіске - құлдырап, даланы - кезіп, орманда - адасып, суына - шомылып, шалғынына - аунап, шаңына - тұншығып, батпағын - кешіп өскені абзал. Балалар ақын - жазушыларының өмір жолына, шығармашылық лабораториясына қарап отырсаңыз, осы құбылыс әр жерде - ақ кездеседі. Толық үйлесімде дамып, өмір сүретін табиғаттай Е.Елубаевтың да балаларға арналған шығармалары жинақы, шағын әрі жұп-жұмыр боп келеді. Ақын «Өзен» деген өлеңінде:

Тау басынан,

Құзардан,

Тасты соғып

Бұза алмай,

Тау өзені

Келеді,

Бұзаудай.

Ал еңісте ағады

Жайбарақат жұлынбай,

Маң-маң басқан,

Жай басқан

Сүтті сауын сиырдай /2,335/ - деп, өмір фактілерін образға бөлеп елестетеді, табиғат суреттерін баланың күнде көріп, өзі ішінде жүрген құбылыстармен астастырып, шебер суреттейді. Бір - ақ ауыз сөзді қысқа ғана өлеңде балаға таныс, бірақ, көркемдеп, образға салып, салыстыра сипаттағанда өзгеше бір әсем әлем бейнесі көзге елестейді. Қазығынан шығып, арқаннан босаған ерке бұзаудың ойнағындай құзардан құлап аққан тентек өзеннің еңіске түскенде арыны басылып, ағысы тежеліп, өрістен қайтқан сауын сиырдың жайбарақат күйіне түсуі сияқты ауыл баласының күн құрғатпай көз алдында өтетін оқиға поэтикалық бейнелеуде ерекше сұлу образдық суретке айналған.

ХХ ғасырдың 60-70 жылдарында көркем әдебиетіміздің кенжелеп қалған саласы балалар әдебиетін өркендету ісі жаппай қолға алынғаны сол кезеңде өндіріп еңбек еткен ақын - жазушыларымыздың шығармаларынан анық байқалады. Коммунистік партияның кейбір идеологиялық ұстанымдарына иек артып алған солақай сыншылардың жадағай, біржақты пікірлеріне қарамастан, бала психологиясын, олардың дүниетанымын түсіне білген көптеген ақын - жазушылар қазақ балалар әдебиетінің алтын қорына енетіндей асыл мұраларын қалдырды. Жас ақын ретінде Е.Елубаев та сол уақыттарда әдебиетте белең алған схематизмге, стандарттылыққа ұрынбай, өз шығармашылығында соны өріс тауып, жаңа леп әкелді. Е.Елубаев – өз шығармаларын баланың жас ерекшелігіне қарай жазған алғашқы қаламгерлердің бірі. Бөбектер мен жеткіншектердің қабылдау ерекшеліктерін, ойлау және табиғатты тану қабілеттерін ескере отырып жазған қысқа өлеңдері мен тақпақтары, әдеби жұмбақтары мен ертегілерінің балалар сүйіп оқитын шығармаға айналуының себебі де осы. Бұл туралы белгілі әдебиет сыншысы С.Қирабаев былай дейді: «Бөбектерге арнап кітап жазу, әрине, оңай жұмыс емес. Оқушы жас болған сайын, ол оқитын кітаптың да ерекшеліктері айқындала түсуі керек... Балаларға арналған кітаптың ерекшелігі – оның мейлінше қарапайым, нақтылы, әдеби образға бөлеп жазылуымен байланысты. Бөбектердің кітабы оқушыны әрі көңілдендіретін, қуанышқа бөлейтін, жеңіл оқылатын, оның үстіне баланың санасын оятарлықтай ойға құрылуы керек» /3,387/. Ақынның «Күзде», «Шатыр», Екі қол», «Жау, жаңбыр», «Қарап тұрсам өзім», «Қақ суы», «Қар» сияқты өлеңдері - мектеп жасындағы балалардың таным көгжиегін кеңітетін, табиғат сырларына үңілтіп, өмір шындығын танытатын ұтымды шығармалар. «Шатыр» өлеңінде:

Теміржол бойы бағана,

Сымында көктем құстары.

Жып-жылы қазір далада,

Дала да үйдей қыстады...

Жапырақ жайған бүр жарып,

Емендер – жасыл қол шатыр.

Көктемнің бала жаңбыры

Көшеге шықса жүгіріп.

Астына емен шатырдың,

Қаламыз біздер тығылып – деп, немесе, «Күзде» деген өлеңінде:

Қайтқан құсты көрдің бе,

Қаптай ұшқан әуелеп.

Күткен күзбен келдің бе,

Сыңсып бағың мәуелеп.

Қамба толы астыққа,

Алғыс саған, алтын күз,

Бір уыс дән шаштық та,

Қап – қап қауын алдық біз – деп, табиғаттың, қоршаған ортаның сұлулығын, әсем көріністерін бала санасына жеңіл, ойнақы тілмен суреттей отырып, еңбексүйгіштік, тапқырлық сияқты жақсы қасиеттерді де насихаттайды. Ақын өлеңдерінде шұбалаңқылық, тіл шұбарлығы, баланың қабылдауына ауыр сөздер мүлдем ұшыраспайды деуге болады. Қайта, оның өлең, ертегілерінде нақтылық, қысқалық, кез келген суреттеулерді бейнелі образға тез айналдыра қоятын шеберлік көрініп тұрады. Оның бүлдіршіндерге арналған әріп жұмбақтары - тіл ұстартуда, баланың сөздік қорын қалыптастырып, молайтуда таптырмас құрал.

Қарда бар,

Шықта жоқ.

Жарда бар,

Ықта жоқ – деп, «Р» дыбысын жұмбақтай отырып, табиғатты, өзі өмір сүріп отырған қоршаған ортаны жаңа - жаңа тани бастаған балаға «шық», «жар», «ық» сияқты сөздерді таныстырады. Мағынасын білмейтін, жаңа сөзге тап болған бала оның мәнісін міндетті түрде ересектерден сұрайтынын, кішкентай баланың «бұл немене?» психологиясын жақсы білетін ақын осындай ұтқыр да тапқыр тәсілдерге барады. Бұл күндері жетпісті алқымдап, ақсақал ақын болған Ескен Елубаевтың шығармашылық қуаты әлі де болса сарқылмаған. Соңғы жылдары оның балалар мен бөбектерге арнаған көркем дүниелері «Балдырған», «Ұлан» сияқты белгілі басылымдарда жиі – жиі жарық көріп, жас ұрпақты тәрбиелеуде зор ықпал етіп келеді. Балалар мен ересектердің сүйсіне көріп, тамашалайтын, ол сценариін жазған «Саған күшік керек пе?» толықметражды көркем фильмі де қазіргі қазақ көркем өнеріне қосылған үлкен үлес.

Жас ұрпаққа өмірі өнеге, еңбегі үлгі болған, «балалар бағының бағбаны» атанған Е.Елубаевтың шығармашылығы әлі де болса жан – жақты зерттеуді қажет ететін мол мұра.

ӘДЕБИЕТТЕР

1. 
   Қазақ совет балалар жазушылары. Алматы: «Жалын», 1987
   
2. 
   Күміс кебеже. Қазақ ақындарының балаларға арналған өлеңдері. Алматы, 2003
   
3. 
   Қирабаев С. Көп томдық шығармалар жинағы. Алматы: «Қазығұрт», 2007
   
4. 
   Білгеннің пайдасы. Алматы: «Жазушы», 2009
   

ТҮЙІНДЕМЕ

Бұл мақалада белгілі балалар ақыны Е.Елубаевтың бөбектерге арналған кейбір шығармалары талданады.

РЕЗЮМЕ

Автор диалогты хабарламалық, прагматикалық, модальдік деп үш түрге бөліп қарастырып, оларды іштей әңгімелесу, хабарласу, пікіралмасу, сұхбаттасу, түсінісу, мақұлдау, талқылау, өтіну, қорытындылау т.б. түрлерге жіктейді.

Диалог феноменінің философиялық астары жанды тілді түсінуде ғана емес, алдымен өзіне және өзгеге деген қарым-қатынасын қалыптастыруда жатыр деуге болады. Демек, диалогтық тіл – репликалардан тұратын ұдайы қабылдаулар арқылы әсер ететін тілдік қызметте белсенді рөл атқаратын сөйлеудің түрі. Олай болса диалогтың өзіне тән ерекшелігі – екі немесе одан да көп тұлғалардың сөйлесудегі шұғыл сөз алмасулар болып табылады.

Диалогтық тілдің негізгі құрылымдық және мазмұндық компоненттерін құрайтын екі адамның сөйлесуін әдетте реплика дейміз.Диалогтық тілге мазмұндық (сұрақ, жауап, толықтыру, түсіндіру, пайымдау, тарату, келісу, өарсыласу), тілдік этикеттің т.б. түрлері және репликалардың құрылымды байланысына тән.

Репликаларға қатысты Д.Б.Абдыкаримованың «Типология реплик казахского и русского диологов» (1999) және Ж.С.Қаңлыбаеваның «Коммуникативтік акт шеңберіндегі жауап репликаның қызметі » (2006) атты еңбектерін атауға болады /3/.

20-ғасырдың орта шетінен бастап, диалог лингвистикалық зерттеулердің ғана емес, психология, психолингвистика, мәдениеттану, прагматика, сөйлеу актілерінің теориясы, тіл мәдениеті, лингвостилистика ғылымдары да тілдік қарым – қатынасты зерттеу барысында диалогқа жүгінді. М.Хайдеггердің пікірінше «тек диалогта ғана тілдің бар болмысы толық ашылады», – дейді. Диалогты тұтастай және диалогтық тілдің бірліктері ретінде қарастырғанда да зерттеушілер алдымен оның коммуникативтік позициясынан гөрі мазмұндық, құрылымдық, грамматикалық ерекшеліктеріне баса назар аударады.

Ал 20-ғасырдың екінші жартысынан бастап жедел дамыған лингвистикалық прагматика диалогтың коммуникативтік қырларын, коммуникативтік үдерістегі субьектілердің (адресат пен адресант) бір-біріне өзара әрекеттерін әсерін жан-жақты қарастыруға күш салады. Сондай-ақ лингвопрагматикалық зерттеулер коммуниканттар мініездірінің әрқайсысының диапазонын тілдік қатардың түрлері мен мәнерін тілдік қарым- қатынастың жанрын ( к ақпараттың диалог, достық әңгіме, талас, тартыс ) кеңінен қарастырады.

Орыс тіл білімінде диалогтық тілді ең алғаш психолингвистикалық және әлеуметтік лингвистикалық аспектіде қарастырған ғалым Л.П. Якубинский болды. Л.П.Якубинский диалогтық тілдің құрылымдық жүйесін, адресат пен адресанттың жалпы ортақ апперцепциялық базасы болатын коммуникацияның вербалды құралдарының рөлін т.б. мәселелерін қарастырады. Л.П. Якубинский диалогтың түзілісін қарастыруда оның репликаларды түзудегі « толымсыздығын» және субьектілердің реплика алмасудағы өзара байланыстары мен өзара бағыныштылығын ашып көрсетеді. Диалогтың құрылымын қарастырған М.М. Бахтин «Диалогические отношения – явления гораздо более широкое, чем отношение между репликами композиционно выраженного диалога, это почти универсальное явления, пронизывающее всю человеческую речь и все отношения и проявления человеческой жизни, вобщее все, что имеет смысл и значение» – деп барлық қарым-қатынас түріне диалогтылық тән екенін көрсетіп оның модучтық және диктумдық екі негізгі элементін нұсқайды. Ғалым диалогтың модустық элементі – субьектінің мазмұнға қарым-қатынасын көрсетсе диктумдық – элементі – ойдың негізгі мақсатын білдіреді дейді.

Ал Н.А. Ильина диалогтарды микродиалог (материяның негізіндегі) микрадиолог (адамның әлемге жақындасуы), мегадиалог (космостық кеңістік) деп бөледі. Сондай-ақ диалогтық тілді орыс ғалымы А.К. Соловьева да ұзақ жылдар бойы зерттеп, оның мынадай мәселелерін қарастырды. Ғалым диалогтың семантикалық түрлілігін көрсетуде, белгілі бір ортақ тұжырымдарға сүйенетін лингвистикалық ерекшеліктерін айқындайтын мүмкіндігін бөліп көрсетіп диалогтың құрылымдық-семантикалық табиғатына назар аудартады. Бұл ретте диалогтың түрлерінің қысқаша және жиынтық жалпы ерекшелігін айқындау, жалпы сөйлеу ағынындағы берілген диалог түрлерінің, синтаксистік моделін құрастыру мәселелері, диалогтағы лексикалық – синтаксистік параллелизм құбылысын дамыту, репликалар түзіліміне назар аудару, сөйлеудің интеллектуалдық негізін көрсету қажет. Бұларға қоса, диаллогтық тілге кешенді талдау жасау кезінде прагматикалық, лингвистикалық т.б. мәселелерді де қоса қамту керек деп есептейді.

А.К.Соловьева диалогты мынадай төрт түрге бөліп көрсетеді: диалогтық тартыс (диалог – спор ), диалогтық талас (диалог – ссора), диалог арқылы түсіндіру (диалог –объяснение), қостау диалогы (диалог – унисон) – мұнда екі әңгімелесуші бір-бірінің пікірін қостап отырады. Және олардың өзіндік ерекшеліктерін талдап көрсетеді. Ғалым диалогтық тілдің мазмұнын, лексика-семантикалық құрылымының мінездемесін, жүргізілу тәсілін, аяқталуын қарастырады. Бұл ретте, автор, диалог–тартысқа эксперссивтік реңк логикалық сәтті қамтиды, репликалардың параллелизмі, қатысушы тұлғаның репликасы тартысқа қатыспауы мүмкін, бірақ шешуші сәтте қолданылады.

Түсіндіру диалогы – логикалық сәттің әлсіз берілуіндегі эксперссивті бояудың көп болуы, қайталап сұрау кезіндегі репликалардың пераллелизмі, мұнда монолог болмайды, әнгімелесушінің ойын бөлмейді, диалогқа қатысушының біреуінің жеңілгендігін анық мойындаумен аяқталады. Диалог – таласта қате әлсіз логикалық сәттің берілуі, эксперссивтіліктің жоғары деңгейі қамтылады. Мұнда да монологтық репликалар болмайды, лексика-синтаксистік паралеллизмдер болуы мүмкін, репликалардың жеке берілуі болмайды, диалогтың аяқталуы диалог мазмұнымен сәйкес келе бермеуі де мүмкін.

Ал, соңғы аспект қостау диалогы (унисонный) мазмұны нәтижелі аяқтала бермейді. Мұнда логикалық және экспрессивті сәттер, монологтық репликалар иррелевантты болып келетіндігін анықтайды. Монологтық тілдің ірі семантикалық-құрылымдық бірліктері күрделі синтаксистік тұтастық ретінде қабылданады. Соңғы жылдары сөйлеудің диалогтық түріне жататын диалогтық бірлік (диалогическое единство) мәселесі де біршама зерттелді.

Диалогтық бірлік логикалық бірліктердің алуан түрлерін (түсіндіру, талқыға салу, сипаттау, хабарлау) яғни диалогтың басты қызметтерін прагматикалық бағытпен тығыз байланыстырады. Бұларды кешенді қарастыру барысында диалог қызметін былай бөліп көрсетуге болады: Ақпараттық – иллюстративтік, айғақтық және сюжеттік-психологиялық бағытты кұшейту қызметі. Диалогтық бірліктің коммуникативтік нүктесін (ядро, ұяшық, минимум) айқындағанда, ондағы ортақ стимул – репликалар мен реакциялық репликалардың қолданылуын де ескеру қажет. Кейбір диалогтар өте ауқымды болуы мүмкін, бірақ оның негізін екі әңгімелесушінің репликалары ғана құрайды. Енді біз осы уақытқа дейін белгілі болған орыс ғалымдарының еңбектеріндегі диалогтың түрлерін атап көрейік:

а) Қостау диалогы – екі сөйлеуші де бір-бірінің пікірімен келісіп, бірін- бірі толықтырып отырады.

ә) Полемикалық диалог – сөйлеушінің бірі екіншісінің сөзін қақпайлап, сөзбен қақтығысып отырады.

б) Нақтылау диалогы

в) Эмоционалды қарсылық білдіру диалогы

г) Сұрақ – жауап диалогы

д) Сұраққа кері реакцияны білдіретін диалог

е) Жауапқа қарама-қарсы сұрақ бағыттау диалогы

ж) Сұраққа модальдық әсерді білдіретін диалог.

Г.Брыдина диалогтарды логикалы интеллектуалды, бұйрық талап диалогы эмоционалды диалог деп бөліп , «диалог тілдесулердің тақырыптық және құрылымдық бірігуі», әлеуметтік қарым – қатынаста диалог көп қолданылатын форма болғандықтан онда шындық болмыс көрсетіліп адам өзінің ойын сезімін де білдіреді», – деген анықтама береді.

Әрине диалог күрделі композициялық-стилистикалық және мағыналық бірліктен тұрады. Одан басқа репликалардың өзара қарым-қатынастарына авторлық комментарийлер, репликаларға қатысты барлық «микроэлементтер» (стимулдық реплика, сұрақ, шешім, т.б.) кіреді.

Тілдік коммуникацияның прагматикалық табиғатын ашуда диалотың мақсатты бағытын қарастыру қажет. Қарым-қатынастың жоғарыдағылардан басқа мынадай жалпы түрлерін атауға болады: ақпарат беруші диалог, прескриптивті диалог, ақиқатты анықтау немесе шешім қабылдау мақсатындағы ой алмасулар, екі тұлғаның арасындағы қарым – қатынасты реттеу, эмоционалды, интеллектуалды т.б. Бұлар күнделікті шынайы сөйлеу барысында көп кезедесе бермейді. Олар мақсаттарына қарай тура және жанама мағыналарында қолданылып пікірлесушілердің интенциялық жағдайларын, коммуникативтік қызығушылықтарын анықтайды.

Кино мәтініндегі диалог немесе сахналық диалог кино тілін түсінудің өзегін құрайды. Атап айтқанда, қарапайым, күнделікті тұрмыстық жанды сөйлеуден бастап, эмоционалды бояуы қанық, поэтикалық тілге дейінгі ұқсастықтарын қамтиды. Жанрлық-стилистикалық негізіне қарамастан барлық пьесалар (драма, комедия, трагедия, мелодрама т.б) ең алдымен өнер туындысы болып саналады, ал бұлардың бәрінде бастан-аяқ диалог өрбіп отырады. Сондықтанда бұл жерде сахналық диалогтың екі есе қызметіі көрінеді. Ол сахнадағы диалог пен өмірдегі диалог. Осы ретте сахналық диалогтың өмірдегі диалогтан бірнеше айырмашылықтарын көрсетейік:

а) Сахнадағы диалог белгілі бір уақытты, кезеңді қамтуы тиіс;

ә) Ол автордың әбден пісіп-жетілген ойларын көрсетеді;

б) Сахнадағы диалог кинодағы әрекетті дамытып түрлі жолдармен ары қарай өрбитін келесі диалогтармен жалғасын тауып отыруы тиіс;

в) Сахналық диалогтың пьесаның қашан жазылғанына қарамастан, уақытпен, ырғақпен, қарқын ережелерімен санаспауына болмайды.

Осы кино мәтініндегі диалогтардың бір қатары «Қанталапай», «Жетімдер» фильмдерінде былай көрініс тапқан:.

• 
  Аттың деймісің, қайран жазықсыз жануарым – ай!
  

• 
  Жақсы.
  
• 
  Осында оқуға тапсырдың ба?
  
• 
  Ия.
  
• 
  Сенде осында оқуға тапсырдың ба?
  
• 
  Жақсы болды, бірге оқитын болдық.
  
• 
  Ағаларыңның үйінде шығарсың?
  
• 
  Сен ше?
  
• 
  Мен де.
  
• 
  Жүр, онда паркке барып отырайық.
  
• 
  Жүр.
  
• 
  Қала деген сұлу ғой ия, солай емес пе?
  
• 
  Мүмкін.
  
• 
  Сен де ағаңның үйіндесің мен де ағамның үйіндемін.
  

• 
  Шыныңды айтшы, бір түрлі ыңғасыз ия?
  
• 
  Түк те ыңғайсыздығы жоқ,
  
• 
  Қойшы, Қаршыға, мен білемін ғой.
  
• 
  Біз сияқты білім іздеп келген жігіттер өз беттерімен өмір сүруі керек.
  
• 
  Мен пәтер мәселесін ойластырып қойдым, бірге тұрайық та.
  
• 
  Сонда пәтер жалдап тұрамыз ба?
  
• 
  Ия, бірге пәтер жалдап тұрамыз.
  
• 
  Онда тұрған ештеңе жоқ.
  
• 
  Кеттік.
  

Диалог – таласта қате әлсіз логикалық сәттің берілуі, эксперссивтіліктің жоғары деңгейі қамтылады. Мұнда да монологтық репликалар болмайды, лексика-синтаксистік паралеллизмдер болуы мүмкін, репликалардың жеке берілуі болмайды, диалогтың аяқталуы диалог мазмұнымен сәйкес келе бермеуі де мүмкін.

1. 
   Айтбенбетова А.Қ. Ауызекі және көркем шығарма мәтініндегі диалог: лексикалық, синтаксистік және стилистикалық сипаттама. А.,2007
   
2. 
   Имангалиева Г.С.Типология диалога (на материале казахского и русского языков. Алматы, 1999.с. 17б.
   

Мақалада диалогтың түрлері анықталып, күрделі композициялық және ұғымдық бірлік ретінде қарастырылады.

В статье рассматриваются диалог как синтез сложных композиционных и смысловых единиц. Определяется виды диалогов.

Как известно, в 20-е годы в работах А. Байтурсынова (1873-1937) были заложены основы казахской лингвистической терминологии, уточнены и дополнены первые грамматики казахского языка, составленные П.М. Мелиоранским и В.В. Катаринским.

В 30-е годы казахское языкознание, испытавшее с конца ХIХ века значительное влияние традиционного русского языкознания, достигло значительных успехов в изучении казахского языка. Эти годы ознаменовались не только созданием первых учебников и программ по казахскому языку для средней и высшей школы, но и становлением казахского языкознания как науки. В это время публикуются специальные научные исследования казахских лингвистов С. Аманжолова (1903-1958) и Х. Жубанова (1899-1938). Так, большой вклад в дело формирования и развития казахской научной терминологии внесли такие работы Х. Жубанова, как «О специфике слов-терминов», «Принципы терминологии казахского литературного языка, принятые государственной терминологической комиссией», «О терминологии казахского языка». Труды Х.Жубанова в области казахской терминологии являются основополагающими по настоящий день, поскольку четко излагают принципы употребления терминов в казахском языке. В этих принципах предлагалось использовать исконно казахские слова в качестве терминов и отмечалось вместе с тем необходимость заимствования терминов в соответствии с их написанием в русском литературном языке. Эти принципы получили дальнейшее развитие и уточнение в трудах казахских ученых С.Б. Баишева, А.А. Абдрахманова, С.К. Кенесбаева, А.Т. Кайдарова, О. Айтбаева, Р.А. Урекеновой и других. Исследование С. Аманжолова «Краткий курс синтаксиса казахского языка в научном освещении» (Алматы, 1940) заложило основы научного синтаксиса казахского языка, явилось первым вузовским учебником по теоретическому курсу современного казахского языка.

В дальнейшем казахская лингвистическая терминология продолжает совершенствоваться в процессе вузовского преподавания казахского языка, тюркологических и общелингвистических дисциплин на казахском языке, в процессе разработки теоретических проблем языкознания. Вместе с тем в казахском языкознании все еще наблюдается «неупорядоченность терминологической системы, разнобой и пестрота в ее элементах-терминах» (Ж. Молдажаров «Истоки формирования казахской лингвистической терминологии». – Вопросы казахского языка и литературы, VIII, Алматы, 1971, с. 10).

Лингвистическая терминология казахского языка находится в процессе эволюции, видоизменяется и обогащается, поскольку расширяются сферы его функциональных возможностей. Причем новые термины создаются как путем лексического калькирования (ориентация на собственно казахскую лексику, – семантическое заимствование), так и путем лексического заимствования (ориентация на интернациональную лексику, в основном, на греко-латинские образования в русской лингвистической терминологии). Отметим, что в собственно казахскую лексику входят также арабско-персидские элементы, полностью освоенные казахским языком.

В процессе освоения лингвистических терминов на фоне казахско-русского лингвистического двуязычия появляются многочисленные терминологические дублеты (абсолютные синонимы). Например: лингвистика – тіл ғылымы – тіл білімі, архаизм – көнерген сөз, неологизм – жаңа сөз, аффикс – формант – қосымша, синонимдік доминант – басым синоним, структура – құрылым, тілдік тұлға – тілдік форма, орфография – емле, мотивация – дәлелдеме, анализ – талдау, нейтрализация – бейтараптану, субстантивация – субстантивтену – заттану, адъективация – адъективтену- сындану. По справедливому замечанию А.С. Аманжолова, новые термины вполне оправданы, когда обозначают новые понятия или уточняют ранее известные. Однако трудно согласиться с попытками максимально исключить из научной терминологии казахского языка «чужеродную», интернациональную лексику /1/. Показательно, многие заимствованные термины были транслированы в казахский язык посредством русского. Действительно, как нам представляется, нет необходимости в переводе междисциплинарных терминов интернациональных по природе.

В последние годы лингвистика, как и многие другие отрасли науки и техники, развиваются быстрыми темпами, обогащаясь значительным количеством новых фактов, открытий. Лингвистические исследования, касающиеся различных сфер функционирования языка, способствуют развитию и пополнению терминологического аппарата, которым лингвистика оперирует в процессе анализа и синтеза языковых явлений. Филологический опыт находит свое отражение в словарях соответствующей терминологии, предметом описания и толкования которых служат термины лингвистических, а в более широком аспекте – филологических дисциплин. Процесс накопления знаний, постоянного количественного и качественного расширения информационных ресурсов параллельно развивается во многих странах, вызывая необходимость постоянного информационного обмена. В ходе этого процесса важным представляется не только и не столько усвоение собственного и иноязычного терминологического аппарата, так как он всего лишь инструмент в работе с иностранными источниками информации, сколько сама информация. То, что скрывает под собой тот или иной термин и является объектом интереса исследователя.

Развитие терминологии – постоянный процесс, который проявляется в ряде терминологических явлений. Как составление специальных словарей, так и терминологическая работа в целом должны основываться на понимании, правильной оценке и учете этих явлений, а для этого необходимо иметь твердое представление о наиболее общих законах развития терминологий специальных отраслей знаний.

Как подчеркивает А.Х. Азаматова, сложность формулирования общих законов развития терминосистем заключается в том, что в области языка многие законы реализуются не непосредственно, а в виде тенденций и закономерностей и не доступны поверхностному взгляду. Тем не менее даже предварительный анализ показывает, что развитие терминосистем происходит под влиянием ряда факторов, которые можно условно разделить на лингвистические и экстралингвистические. К основным экстра-лингвистическим факторам можно отнести особенности зарождения новых областей знания, образующиеся в результате дифференциации знания и отпочкования от данной предметной области новых областей знания, а также в результате взаимодействия двух или более наук, на их стыке, например: математикалық лингвистика, дескриптивті лингвистика, контрастивтік лингвистика и т.д. /2/. Очевидно, особенности модели образования новой области знания определяют черты соответствующей терминологии и подход к ее упорядочению.

Хронологический (временной фактор) также играет немаловажную роль в определении характера терминологии. Известно, что наиболее древние области знания заимствовали базовые термины из общеразговорной лексики. Более молодые науки заимствовали базовые термины из общенаучной или общетехнической лексики, а еще более молодые – из лексики конкретной области знания, на основе которой они возникли. В результате структура значений базовых терминов зарождающихся наук становится все более сложной.

Важным фактором выступает существование терминов разных школ и направлений. Это, с одной стороны, вносит беспорядок в существующую терминологию, но с другой стороны, – расширяет возможности выбора терминологических форм, а выбор одной из уже используемых форм во многих случаях предпочтительнее конструирования новой формы. Упорядочение терминологии, как правило, стимулирует развитие соответствующей области знания. Поэтому в ряде случаев может оказаться полезным упорядочение терминологии еще не сложившейся системы понятий. Не менее важным является знание языковых закономерностей развития терминологий, так как борьба против действия этих закономерностей малоэффективна, а их использование позволяет создавать устойчивые терминосистемы.

Анализ языковых средств, используемых в целенаправленном языковом общении, представляет собой в основном исследование лексико-семантической системы языка, поскольку она наиболее подвержена воздействию социальных факторов. В связи с радикальными изменениями, произошедшими в постсоветском пространстве в конце ХХ века, особенно возрос интерес к языковой политике государства. Все это спровоцировало настоящий исследовательский бум в отношении национального языка (казахского как государственного) и инноваций в изучении казахского языка конца ХХ-начала ХХI вв. В результате возникли новые термины: мәдениаралық байланыс межкультурная коммуникация, тіл саясаты (языковая политика), тілдік жағдаят (языковая ситуация), тілдік орта (языковая среда), мемлекеттік тіл (государственный язык), ресми қолданыстағы тіл (язык официального употребления), ұлтаралық тіл (язык межнационального общения).

Следующим важным фактором является аспект описания лексики, называемый также внутриязыковым параметром. Гамма аспектов описания лексики, опирающаяся на уровни языка, чрезвычайно разнообразна – от фонетического и графемного уровня до семантического уровня.

Основная тенденция термина – ограничение лексического поля и моносемантичность. Ограничение лексического поля заключается в самоограничении термина: он в пределах терминологического контекста «внеположен» экспрессии, модальности, эстетическим функциям. Термин в тенденции моносемичен, фактически же это сложнее, так как и в области терминологии имеется полисемия.

Общая тенденция слов языка – тенденция к системности в словообразовании – в терминах особенно рельефна. Ценою нарушения привычности и продуктивности термины стараются «обрастать» производными, образуя терминологическое гнездо.

Применительно к системе казахского словообразования Г.Е. Омарова выделяет следующие основные тенденции: рост продуктивности ряда моделей, обслуживающих основные категории наименовании (процессы, предметы, лица и др.); увеличение регулярности словообразовательных средств при выражении определенных значений. Все эти тенденции связаны между собой и обусловливают друг друга. В этих же направлениях в основном развивается и терминологическое словообразование. Можно полагать также, что терминологическое словообразование усиливает, углубляет реализацию этих тенденций, поскольку оно в целом более динамично, более активно и в то же время управляемо и регулируемо /3/.

Но в терминологии сильны и другие тенденции, действие которых направлено на усиление магистральных тенденций. Имеются в виду следующие факты:

- усиленный рост собственно терминологического фонда слообразования (аффиксов и готовых частей сложения, готовых конструкций, которые обеспечивают одновременно и регулярность моделей, и специализацию терминообразующих средств);

- тенденция к гнездовому терминообразованию, к созданию комплексов наименований, связанных общей производящей основой (етістік, етістіктің грамматикалық категориялары);

- усиление в определенных ситуациях взаимообусловленности продуктивности словообразовательной модели и употребительности наименований, созданных по этой модели. Действие этой тенденции возможно в условиях конкуренции словообразовательных моделей, то есть тогда, когда налицо две или несколько словообразовательных моделей с равной возможностью сочетания определенных основ с определенными аффиксами, полная семантическая идентичность производных слов и одна та же сфера употребления их.

В наше время регулирование и упорядочение терминотворчества вызвано терминологическим взрывом, наступившим как следствие технической революции, породившей процессы дифференциации и интеграции наук. Контроль и регулирование терминотворческого процесса в современных условиях происходит, как правило, на той стадии развития отраслевой терминологии, когда она уже прошла путь естественного формирования (с множеством вариантных наименований, с многозначностью, с процессом естественного отбора лучшего варианта термина). Реализуется это сознательное и контролируемое терминотворчество в издании многочисленных терминологических словарей, сборников рекомендуемых терминов и особенно терминологических стандартов, основное назначение которых сводится к построению научно-обоснованных, упорядоченных терминологий.

2 Азаматова А.Х. Лексикографический аспект терминологической номинации // Вестник КазНУ, Серия филологическая. – № 8-9, 2006. – С. 12

3 Омарова Г.Е. Терминологическое словообразование (на примере лингвистической терминосистемы) // Вестник КазНУ, Серия филологическая. – № 8, 2008. – С. 110.
ТҮЙІНДЕМЕ
Мақалада лингвистикалық терминологияның дамуына әсер ететін факторлар анықталады және қазақ лингвистикалық терминжүйесі дамуының негізгі беталыстары айқындалады.
РЕЗЮМЕ
В статье рассмотрены основные тенденции развития казахской лингвистической терминосистемы и факторы, влияющие на развитие лингвистической терминологии казахского языкознания.