Т. РЫСКЕЛДИЕВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ: ӨМІР ШЫНДЫҒЫ ЖӘНЕ КӨРКЕМДІК ШЕШІМ

Шетелдегі қазақ әдебиеті туралы сөз болғанда, Шыңжан тарихына арналған кең көлемді эпикалық жанрдың жөні бөлек. Қазақ прозасының биік белеске көтерілуіне ат салысып, қазақтың ежелгі әдеби тілінің иірім, өрнектерін мейлінше меңгерген қаламгерлердің бірі Шыңжан өлкесінде ұзақ уақыт тұрып, қаламгерлік еңбегінің жемісі ретінде сол елдегі мемлекеттік «Тұлпар» әдеби сыйлығын иемденіп келген Тұрсынәлі Рыскелдиевтің Қазақстанға келгеннен бері де қазақ әдебиетінің қоржынына әжептәуір қомақты дүниелерді қосқандығы атап айтуға тұрарлық. Бұл тұрғыдан алғанда оның 2005-2009 жылдар аралығында «Өлке» және «Қазақпарат» баспалары бөліп басып шығарған көп томдық шығармаларының (жеті том) орны айрықша. Жеті томдықтың үш кітабы «Тасқын» атты трилогиядан тұрса, қалған томдарында «Тау тағысы» атты романы мен сегіз повесть, бір хикаят және алпыс жеті әңгімесі жинақталған екен. Халық жүрегіне жол тапқан тарихи шығармалардың ең бір дәл көрсеткіші суреттеліп отырған дәуір шындығының зерделі пайымдаулары уақыт тынысымен үндесуіне байланысты.

«Тасқын» трилогиясында Қытайдағы қазақтардың 1950 жылдардың соңында жүргізілген саяси науқандардан шеккен жапасы, халық басына түскен қым-қуыт ауыртпашылық бас кейіпкер Ержан бейнесі арқылы ашылады. Қытай коммунистік партиясының белсенді құрушысы болған Ержан өкімет басына атойшыл, әпербақан, ұрда-жық адамдардың көбейіп, солардың «солшылдық» көзқарасынан жойқын апат туындаған кезде барып, өзінің алданғанын бір-ақ біледі. Бас кейіпкер жаңа өкіметтің сойылын қанша соққанмен, енді бәрі кеш еді, ақыры өзі қолмен құрысып, адал идеологы болғандығының құны түкке тұрмайтынын сезінген сайын іші қан жылайды. Сөйтіп солақай саясаттың құрбандығына айналып кете барады.

Ержан бейнесі ХХ ғасырдың бас кезіндегі кеңес өкіметінің саясатына біржола ден қойып, алаш идеясына икемделе қоймаған осындағы «тәуелсіздікті жеңіп алу кеңес революциясынан басталатындығына» кәміл сенген оқығандар бейнесін көз алдыға әкеледі. 1926 жылы С.Сейфуллин «Ұлы өзгеріс, ұлы асудағы көрген, білген әңгімелерді кітап қылып таратамын» деп «Тар жол, тайғақ кешу» романын жазып, «Бақыт жолында», «Қызыл сұңқарлар», «Асау тұлпар», «Советстан», «Айша», «Жер қазғандар» деп «зор қозғалысты, зор өзгерісті» шын көңілімен жырлағаны – тарихи шындық. Бірақ ең соңында ажалы өзі қос қолдап қарсы алған пролетариат басқарған қызыл террордан келетінін білсе, қайтер еді?..

Т. Рыскелдиевтің «Тасқын» трилогиясындағы Ержан бейнесі аса күрделі тұлға. Оның жүрегінің түбінде жатқан өзіндік «мені» Алаш ұстанымымен үндес, халқының болашағына іштей жан тәнімен қайғырады, сондықтан да ел басына төнген қауіп-қатерден құтылудың бірден-бір жолы кеңес өкіметінің сойылын соғу деп түсінді.

Ержан – өз жұмысын адал атқаруға тырысатын, ешкімге жазығы жоқ, жан-дүниесі мансаппен уланбаған, халқыма көмегім тисе екен деп қана тұратын еркөңілді жігіт. Өкімет басына ұрда-жық диктотор келген кезде жаппай зобалаң туатындығы, мұндай кезде тек қана бас пайдасын ойлайтын әпербақан топ алдыға шығатындығы, адалдың арқаны ұзын емес, тіпті күрмеуге келмей қалатындығын ұққан сайын Ержанға жаныңыз ашиды. Жалғыз Ержан емес, романда ешкімге қылдай қиянаты жоқ көптеген қарапайым адамдардың өзі де «ашылып-сайрау» науқанының құрбаны болып кетеді. Осы арқылы жазушы басқару аппараты шектен шыққан кезде адамдар санасының өзгеруіне себеп болған факторларды тап басып, момын халықтың оп-оңай қолжаулыққа айналуы себептерін ашып көрсетуге ден қояды.

Т. Рыскелдиев қаламынан туған шығармалардың ішінде шоқтығы биік туындыларының бірі – «Тау тағысы» романы. Бұл шығарманың «Тау тағысы» деп аталуы жайдан-жай емес. Бір кезде жер бетіндегі құжынаған жәндіктен қалағанына талғап түсіп, аспан көгінде емін-еркін қалықтаған мұзбалақ бүркіттің бүгінде жерден бірде-бір тышқан таба алмай, шар-тарапты шарлауы – шығарма басталған бетте оқырманға бірден ой салады. Тау тағысының осыншама сергелдеңге түсіп, аспан көгінде сеңделуіне «не себеп болды екен» деген шытырман сұрақ шығарманы ары қарай оқуға жетелей түседі.

Тоят таппай ашыққан бүркіт бұзауын емізіп тұрған өзіне жастайынан таныс маралдың төбесінен айналсоқтап кете алмай жүр. Ойы – маралдың бұзауына түсу. Бірақ ол да енесінің бауырына жабысып шығар емес. Аш балапандары көз алдына елестеп, қанша зығырданы қайнаса да, өжет құс маралдың бұзауына түсуге батылы жетпейді. Бір жағы тау тағысын ұяда жаутаңдап қалған өз балапандары есіне түсіп, аналық сезім билесе, бір жағы кәрілік жеңіп, қажыр-қайратының қайтып қалуы да кекшіл құсқа тосқауыл бола береді. Әрі-сәрі көңіл-күй билеген тау бүркітінің жан сезімін тарс еткен мылтық даусы тас-талқан етеді. Ақыры кәрі маралдың жалғыз бұзауы оны атқан брокеньерлерге де, тау тағысына да бұйырмай қарға-құзғынға жем болады. Оған себеп – Көктоғай кен орнының жаңадан сайланған бас инженері Даурен мен қарт жұмысшы Айтқожаның жеңіл машинамен сол тұстан өтіп бара жатуы. Осы арада қарға-құзғынға былғанған дайын жемтікке түсуге құста болса намыстанған қыран мен бұзауынан айрылған марал қасіретін алма-кезек елестетіп, жазушы табиғатқа төнген алапат қауіп-қатердің себеп-салдарын ашып көрсету арқылы сол тұстағы замана шындығын сипаттайды.

Жазушының ойынша Көктоғайдың тау, тасына көз тікпеген адам жоқ. Тіпті ХІХ ғасырдың аяғында ағылшындар мен германдықтар да арнайы келіп, ағаштан үй салып, біраз жыл әуре-сарсаңға түсіп, кен орнын ашпақшы болады. Бірақ шетелдіктер ұзақ байырқаламайды. Ұзақ жыл ешкім тұрмай, ағаштары қурап, тозығы әбден жеткендіктен «Құжыртыдағы қу үй» деп аталып кеткен бұл жерді енді Ресей империясы айналдыра бастайды. Жер астында бағалы заттардың молдығын әбден тексеріп алған ресейліктер енді бұл жерді біртіндеп кен орнына айналдыруға қам жасайды.

ХХ ғасырдың алғашқы жартысында Шыңжан аймағындағы көшпенді халықтың қалыпты тұрмыс-тіршілігіне төнген зардаптың күшейгені сонша ел жаппай көтеріліске шығуға бет алған. Бұл – көптеген қоғамдық қайшылықтарға толы құбылыс. Шығармадағы сюжеттік-тартыстың негізі экология тақырыбына байланысты болса да, автор сол кезеңге тән әлеуметтік шындықты ашып, дүйім елдің басына түскен ауыр азапты жағдайларды суреттеуге пейіл қояды.

Соның бірі – 1939 жылы Шынсысай өкіметінің бұратана елден жаппай суық қару жинауды бастауы. Бұдан Көктоғай халқы да сырт қалмайды. Мылтық ұстасын, ұстамасын ел тізгінін ұстаған атқамінерлердің барлығы «Жапония мен Германияның жансызы» болып ұсталып жатты. Есімхан, Ырысхан сияқты ауыл азаматтары бас болып, дағдарып қалған елге ес жиғызған кезде өкімет саясатына қарсы Көктоғай көтерілісі де бұрқ ете қалады. Міне осы көтеріліске романның бас кейіпкері Айтқожа да туған ағасы Нұрқожамен бірге белсене араласып кетеді. Жазушы тұтас бір кезеңнің тарихи шындығын, әлеуметтік қайшылықтарын, қилы-қилы оқиғаларын бір ғана образдың айналасына жинақтау арқылы уақыт тынысы мен кеңістікті бір арнаға тоқайластырады.

Шығармада дәуір көрінісі хронологиялық хабар түрінде емес, жанды суреттер арқылы табиғатпен тығыз байланыста беріледі. Сондықтан да жер бетіндегі адамдар жердің тозып бара жатқандығын ескермейтіндігін, асты-үстіне шығатындай қауіп төніп тұрса да, соған мән бермейтіндігін жазушы қосалқы бейнелер арқылы яғни хайуанаттар түйсігі, солардың сезім дүниесіне терең бойлаумен танытады. Кейіпкерлер арасында бәлендей тартыс болмаса да, жазушы адам мен табиғат арасындағы байланысқа жаңа серпін береді. Осы арқылы өмірдің ұмытылып бара жатқан диалектикалық заңдылығын еске түсіреді.

Романдағы бір атап өтерлік нәрсе, жазушы айтайын деген ойын жеткізу үшін тағы хайуанаттар мен адамзатты бір-біріне контраст етіп қояды. Осы арқылы ескі өмір мен жаңа заман лебін қатар өрбітеді. Ең бірінші орынға тау тағысы – бүркіт пен жер еркесі – елік алынса, алып қуат пен қажырлы қайраттың символы саналатын аю мен қасқыр да адам күшіне төтеп бере алмайды, яғни жазушының айтайын деген ойы – бүкіл табиғатты уысында ұстап, ойына келгенін істейтін бәрінен күшті құдірет иесі – адам баласы. Кен орнындағы атан мойын алып эксковатор, ауыр жүк машиналары, ондағы қызу қарқынмен жүріп жатқан жұмысқа аспаннан қараса да, тау тағысы – дәрменсіз. Шығарманың өн бойында аспанда қалықтап, жерге көз тіккен осы бүркіт образы арқылы жазушының өз ойы да көрінеді. Түптеп келгенде, шығармадағы бүкіл қоғамдық қайшылықтардың қайнар көзі экология тақырыбына келіп тіреледі.

Кен орнының салынумен бірге орман-тоғай ғана емес, ондағы мекен еткен аң-құстың бәрі де жойылып біткен. Заманында Ертіс өзенінің басын мекендеген жолбарыс, сілеусін, аю, қабыландарды былай қойып, бұл жердің бұғы-марал, елік, арқар-құлжа, таутеке-тауешкі дегендері өрістегі малмен араласып жайылады екен. Бұлар түгіл қазақ халқы ерекше қастерлейтін ата-баба зираты да су астында қалды. Өз ойын осылайша өрбіткен жазушы енді келер заман бейнесіне көз тігеді.

Бас кейіпкер Айтқожа – жаңадан құрылып жатқан кен орнының қарт жұмысшысы. Бойына біткен басқалардан ерекше қара күш пен табиғатындағы тазалық оны өз ортасында сый-құрметке бөлейді. Романдағы бүкіл оқиға осы бір қарапайым еңбек адамының айналасында өрбиді. Шығармада ескі мен жаңа осы Айтқожаның өткені мен қазіргіcі арқылы алма-кезек сөз болады. Шегініс түрінде беріліп отыратын осы кейіпкердің өмір тарихы арқылы жазушы ХХ ғасырдың алғашқы жартысындағы Шыңжаңдағы заман ахуалын көз алдыға әкеледі. Ел басына күн туған қиян-кескі соғыста өзімен бірге көтеріліске аттанған сүйген қызы Ақмеруертке оқ тиіп, жараланғанда, оны құтқарам деп Айтқожа да жау қолына түседі. Бір-бірін қалтқысыз сүйген екі жастың азапты өмірі басталады. Ақыры соғыс аяқталып, түрмедегі үш жыл тартқан азап пен шеккен зардаптың бәрі артта қалып, бойындағы құдай берген күш-қайраттың арқасында аман-есен елге оралған Айтқожа Ақмеруерттің тірі екенін, оқ тиген аяғы дер кезінде салынбай, кемтар болып қалғанын, өзінен жасы үлкендеу төрт баласы бар момындау бір шаруаға тигенін естиді.

Босағасынан бүркіт үзілмеген, тақымынан мылтық түспеген кезінде құралайды көзге атқан мергендігімен аты шыққан Жиенбай ердің жалғыз қызы, асқан сұлу әрі әкесіне тартқан көзсіз мерген қыздың тағдырына іштей налыса да, қолдан келер қайран жоқ. Мұның сыртында екеуінің үй ішінен де ешкім тірі қалмаған. Көтеріліс аяусыз жанышталып басылғаннан кейін елдегі ашаршылық бұлардың әке-шешесін қоса жалмаған көрінеді. Ағасы Нұрқожа да соғыстың алғашқы күндерінде-ақ шейіт болған.

Барар жер, басар тау іздеген Айтқожа Кен орнына таяу жерде орналасқан нағашы ағасының үйін табады. Ешкі сатып алуға келген қазақша тіл білетін орыс инженері Айтқожаның түр-тұлғасына қызығып, оны кен орнына жұмысқа шақырады. Көктоғай кен орнына Андрей деген орыс инженерінің тартуымен жұмысқа алынған Айтқожа енді тағдырға деген бүкіл ашу-наласын Көктоғайдағы жұмыстан алады. Оның бар жанын салып, аянбай істеген жұмысы далаға кетпейді. Кен орнын ашып отырған Ресейден келген жергілікті орыс басшылары Айтқожаны ерекше құрметтеп, айтқан өтінішін жерге қалдырмайды, тіпті демелыс күндері бірге демалып, арасында аңға да бірге шығып жүреді.

Жазушы Айтқожаның басынан өткендерін асыл тас іздеуге шыққан жаңадан келген бас инженер Дауренге баяндау арқылы жеткізіп отырады. «Қырық неше жыл кен тауды кеулесіп, асыл тасын ақтарыстым. Сонда жер ананың тәніне мен де жара салыстым ғой? Ал асыл тастардың маған өкпесі жоқ. Қайта менің өкпемді кемтар етті... ажарымды алды. Қырық жыл бойы мен тасты кемірдім, тас мені кемірді. Қазір жұмыстың бәрі машинамен бітеді... Біздің кезімізде қайда ондай дүниелер? Бұқаның мұрнын жұдырықпен тескенбіз. Дүлей қара күшпен істедік. Сендер кентаудың әбден кемеліне келген кезінде келіп отырсыңдар ғой. Қазіргі жұмыс – жұмыс па, құдай-ау! – деп Айтқожа арада кеңк-кеңк күліп алды», – дейді.

Даурен – оқыған көзі ашық азамат. Жаңа заман өкілі. Ол кен орнының қарт жұмысшысы Айтқожаны қатты қадірлеп, тәжірибелі маман ретінде қасына ертсе, ол оның білерлігі бар азамат екендігін танытады. Айтқожа – оқымаған адам болса да, көкірегі сайраған дала академигі. Жер қойнауын меңгергені сонша, асыл тастың түр-түрін жазбай таниды. Қай жерден не табылатынын біледі, әрі әңгімешіл, өз өмірін Дауренге баяндау арқылы Көктоғай өңірінің бүкіл келбеті мен азапты тағдырын толығымен сипаттап шығады.

Айтқожаның ұзақ өмір жолындағы есте қалатын бір оқиға – Ақмеруертпен екеуінің арасындағы қарым-қатынас. Жастайынан тай-құлындай тебісіп, бірге өссе де, екеуінің арасындағы шынайы сезім алтыбақанда оянады. Бұған себеп аюдай Айтқожаны көтере алмаған алтыбақанның құлауы. Бір-бірін құшақтай жығылған екі жас арасындағы кенет оянып, бүршік жара бастаған махаббат сезімі екеуінің тізе қосып, көтеріліске аттануына себеп болады. Бірақ екі ғашықтың бірге өткізген күндері ұзаққа бармайды. Өзге түгіл өзіне қимай алақанына салған Айтқожаның Ақмеруерті пәк күйінде жау қолында қалса, оның өзі Үрімжідегі түрмеден бір-ақ шығады. Тағдыр тәлкегіне түсіп, енді қайтіп кездеспейтіндей көрінетін осы екі кейіпкерді жазушы қиыннан қиыстырып әкеліп қайта табыстырады.

Бірақ бұл кездесудің жөні мүлде бөлек. Ашаршылықтан кейін шаруасы жұтаған ел кен орнына жұмыс іздеп ағылып келе бастайды. Арзан жұмыс күшіне мастанған кен басшылары жұмысқа жарайтындарын ғана талғап, мүлде аш-арықтарды жолатпауға айналады. Міне осылардың ішінде Ақмеруерт те топты жанды соңынан сүйретіп, кен орнына жетеді. Андрей атты бастыққа қайта-қайта кіріп жүріп, Айтқожа оның әлжуаз күйеуін өз қасына алып, Ақмеруертке де асханадан жұмыс тауып береді. Содан бұл екі отбасының арасында достық қарым-қатынас орнайды. Ақмеруерттің Бекежан деген күйеуін Айтқожа басында онша ұната қоймаса да, бірге жұмыс істей келе, оның пиғылы дұрыс, Айтқожаның күшіндей ерен қайраты болмағанмен, өз ісіне адал, жұмысты жанын салып істейтін, шөгел азамат екенін таниды. Мұның аяғы екі үйдің тығыз араласып кетуіне ұласады. Осылайша бір кездегі бір-біріне деген ғашықтықтың аяғы шынайы достыққа ұласып, бұлар аралас-құралас тіршілік етеді. Айтқожа мен Ақмеруерт арасындағы сәтсіз махаббат тарихын бәрі білсе де, өз тағдырына мойынсынған осы бір жұмбақ жан ешкімге сыр бермеген қалпында өмірден бәрінен ертерек озады. Оны өмірден ерте әкеткен әке-шешеден өлідей, ғашығынан тірідей айрылып, жанын жегідей жеген өмірге деген мұң-нала ғана емес, түн баласына ұйқы көргізбейтін аяғын кемірген аурудың зардабы еді. Осылайша бір кездегі жұрт аузына ілігіп, ешкімнің қолы жетпеген сұлу мерген қыз диктаторлық өкіметтің құрбандықтарының бірі екенін жазушы шеберлікпен жеткізеді. Егер заман тыныш, өз арнасынан ауытқымаса, ауылдың қарапайым қызы осыншама жапа тартар ма еді? Ақмеруерт мұндай болғанда, өкіметке қарсы бел шешіп күрескен аңсар-мұраты асқақ жандар «қайтті екен десеңші» деген ой оқырман көңіліне өз-өзінен ұялайды.

Төрт ұлы да жетесіз болып, ақыры төрт жаққа кеткен балаларына ие бола алмаған Бекежан да көп жылдар өткен соң ақыры Ақмеруерттен көрген жалғыз қыздың қолында қайтыс болады. Өлімнің жөнелтілу рәсімінің бәрі осы қаршадай қыз бен Айтқожаның басына түседі. Бекежанның Дабыр, Сабыр, Дүгір, Сүгір деген ұлдары арқылы жазушы келер заман ұрпағына көз тігеді. Бекежанның тұңғышы Дабыр аймақтағы бір мекемеде әжептәуір қызмет істесе де, өзінен кейінгі інілеріне ақыл-кеңес беріп, әкесінің мүрдесін көтеруді ағайын-туыстың бар кезінде ақылдасып алғанның орнына әкесін жерлей сала, алды-артына қарамай қаладағы жұмысына асығып, жеңіл машинасына отырып кетіп қалады. Сабыр да солай. Қалған екеуі алқаш, өз бастарымен әлек. Тағы бар салмақ Ұлжалғасқа түсетін түрі бар. Осы арада бірге тумаса да, туған інісіндей болып кеткен Малтабар сияқты азаматтар көмек қолын созады. «Бекежанға мүрдехана тұрғызатын ұл тумаса, мына мен де тұрғызуға жараймын!» дей жаздап, Айтқожа өзін әрең ұстап қалады. «Жақсы жылқы мінезқор болғаны сияқты, Малтабар бала кезінен тентек еді. Бекежан өлімін жөнелтуде осы Қаратаңқайға жете алмадық бәріміз. Кісілік деген осындайда сынға түседі», – деп, (215 б) Айтқожа өздерінің өмір жолын, көрген мехнаттарын мысал ете отырып, Бекежанның артында қалған ағайын-туыстарына ақыл-кеңес береді.

«Тегінде берекелі ел едік. Атаның ақылынан шықпай, халқымыздың салтын, жөн-жосынымызды сақтап келгенбіз. Әр елде әр заманның азғыны болады. Бірақ азғын ұрпағы тым көбейіп ұлт зауалға қарай бет бұрады. Бір кезде кейбір шетелдіктер қытайларды апиынмен улаған. Сонан бастап, оларда азғын ұрпақ көбейді. Құмырсқадай өрген көп қытай империяның құлы болмады ма? Кейін есін әрең жиып, елдігін сақтап қала алды. Ал, қазағым, қайда кетіп барасың? Қайран Бекежан-ай сенен де осындай ұл туыпты-ау...» (214 б.) – деп ойлаған Айтқожа жалғыз қызы Гүлзайраның өзінің жолын қуып, оқыған маман ғана емес, айналасына жұғымтал алғыр да іскер болып өскеніне іштей шүкіршілік етеді.

Жазушы қандай қиындық көрсе де, кісілік қалыптарын жоғалтпаған осы бір адамдардың өткен өмірін суреттеу арқылы келер заманға көз тігеді. Бекежан қырық жыл еңбек еткен кен орнынан бірде-бір басшының келмеуі, ешқандай жөн-жобаны білмейтін төрт баласының зиынсыздығы, қыз да болса, Ақмеруерттен туған Ұлжалғастың әжетке жарауы алма-кезек сөз болады.

Бас кейіпкер Айтқожа ұзақ жыл отаспай жүріп, Нұршағи деген момындау келген кесек тұлғалы қызбен бас қосады. Бұл кезде аяғын кемірген ауру меңдетіп жатса да, Ақмеруерт Бекежанға Айтқожа мен Нұршағиды қонаққа шақыртқызып, Айтқожаның әйеліне «менің көзімдей көріп жүрсін» деп қолындағы гауһардан көз орнатқан екі алтын жүзіктің бірін сыйға тартады. Ауру әйелдің бір кезде Айтқожаның ғашығы болғанын естіп-біліп алған кесек бітімді, «қалың етті» Нұршағи жүзікті қолына алып, аты жоқ саусағына сыймаған соң, шынашағына сүлесоқтау сұға салады. Мұның бәрін байқап жатса да, Ақмеруерт оған ренжімейді. «Ол өзі салдыр-салақтау, жөн-жосынды онша ескермейтіні байқалды. Бір жақсысы, сырдаң-сыпсың, алақұйын мінезі жоқ көрінеді. Қитұрқы, тарғалаң, тарпаңдықтан аулақ, момақан жан секілді. Оның бас-аяғына барлай қарап, сөз-әрекетін байыптап бағып, сын көзбен қарап отырған Ақмеруерт: «Адал жан екен, Айтқожаның бағы ашылайын депті. Тағдыр қалап қосқан-ау, байғұстарды... Жасы келіп қалған еркекке осындай әйел қажет қой...» – деген ойға келеді.

Роман соңында Айтқожа жалғыз қызы Гүлзайраның ауылдың бәрі жек көретін алаяқ Байжұманың баласымен көңіл қосып жүргенін естігенде, ешкімге «тіс жарып, тіл қатпай, тарс бүркеніп» жатып қалады. Байжұманың Аллаберген деген баласының өз басында мін болмағанымен, оның әкесінің қылықтарын ойлағанда Айтқожаның ұйқысы шайдай ашылады. Ақыры өз тағдырына үнсіз мойынсынған Айтқожа «ақ сүттенген құланиек таң терезеден сығалағанда» ғана көзі ілінеді.

Бұл кезде жас қайыңның бұтағында түнімен қонақтап отырған кәрі бүркіт таң бозынан ұшып, Көктоғай аспанына көтеріледі. «Азынаған аспан желін кәрі қыран қанат топшысымен қанжардай тіліп зу-зу етеді»... Тау арасындағы татыранда жападан-жалғыз жортып келе жатқан арлан, кәрі көкбөрі қыранның айбарынан зәре-құты ұшып, шыбын-шіркей безіп, «енді құтылдым-ау» дегенде алдынан шыға келген машина көкбөрінің одан әрмен зәре-құтын ұшырады.

• 
  Ананы атып алу керек қой, – деді бастық қытай Дауренге.
  
• 
  Оны қайтесіз? Өлі жүні түспеген кәрі қасқыр екен, – деп Даурен басын шайқады.
  
• 
  Бұл неден қорқып қашқан?
  
• 
  Анадан, – деді Даурен, төмендеп шүйіліп келіп, жалтарып кеткен ұябасар бүркітті көрсетіп. Түз бүркіті енді қасқырдың соңына түскісі келмеді. «Оның соңындағылар да аз емес екен ғой?» – деген ой сап ете түсіп, беталысынан жалтарып кетті. Кеудесі сырылдап, кәрі қасқыр ырсылдап қалды. Әл-дәрмені құрып, көзінің алды тұманданып, жанынан түңілді. Жеңіл машина мен ауыр автомомильдердің гүрілі күшейе түсіп, оны тірсектетіп келеді...», – деген түйіндеумен романның соңғы нүктесі қойылады.
  

Міне тәуелсіздік алғанымызға 20 жыл толып отырғанда, әдебиетіміздегі мұндай шығармашылық жетістікті елемей, ескермей кетуге әсте болмайды. Бұл тәуелсіздік әкелген мұмкіндік, басқа уақытта мұндай шығармалардың жарыққа шығуы мүмкін де емес еді. Сондықтан да бостандықтың мән-мағынасын ұқтырып, азаттықтың күш-құдыретін танытатын жазушы қаламынан туған «Тасқын», «Тау тағысы» сияқты қомақты дүниелер біздің заңды мақтанышымыз.

Түйіндей келгенде, Т. Рыскелдиевтің қаламына тән атап айтатын бір ерекшелік – оқиға сюжетін шашыратпай бір арнада ұстай білуінде, екіншіден, адам жанының терең құбылыстарын дөп басып, шынайы бейнелей алуында. Роман басталғаннан созылатын адам мен табиғат арасындағы динамикалық байланыс желісі сюжет өзегінен бір елі ажырамайды. Жаңа заман ағымы романдағы жоғарыда аталған үш кейіпкерге де жат көрінетін тыныс-тіршілігімен еніп келеді. Осындайда ұлы Абайдың отыз жетінші қара сөзіндегі: «Дүние – үлкен көл, заман – соққан жел, алдыңғы толқын – ағалар, артқы толқын – інілер, кезекпенен өлінер, баяғыдай көрінер», – деген тәмсіл сөзі еске түседі. Ал Т. Рыскелдиевтің «Тау тағысы» романын оқығанда келер уақыт бейнесі әртүрлі қырынан көз алдыға елестейді.
ӘДЕБИЕТТЕР

1. 
   Т. Рыскелдиев. Тау тағысы. Роман. – А: ҚА, 2006.
   
2. 
   Т. Рыскелдиев. Тасқын. Трилогия. – А: ҚА, 2008.
   
3. 
   З. Қабдолов. Сөз өнері. – А., 1978.
   

ТҮЙІНДЕМЕ

Бұл мақалада Т. Рыскелдиев шығармашылығындағы өмір шындығы мен көркемдік шешім жайлы сөз болады.
РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются художественные решения и жизненная правда в творчестве Т. Рыскелдиева.

В Казахстане на протяжении длительного периода времени сосуществуют два языка: казахский и русский, и большинство жителей страны являются билингвами.

Разумеется, билингвизм (и шире полилингвизм) – это благо. Специфику двуязычия наглядно демонстрируют художественные произведения, созданные билингвами. Они в определенной степени космополитичны, но в то же время их можно охарактеризовать как глубоко национальные. Каким же образом выявить то, что отличает билингвокультурные художественные произведения? И в чем состоит их парадоксальное своеобразие? Можно ли средствами одного языка передать дух, культуру, мировосприятие другого народа?

Для соответствующего анализа мы выбрали произведения известного казахского поэта-билингва О. Сулейменова. В России его считают национальным казахским поэтом, в Казахстане – русскоязычным поэтом. На наш взгляд, и те и другие либо лукавят, либо все упрощают. Поэзия (как любое явление) – это сочетание формы и содержания. В произведениях билингвов – это гармония двух языковых картин мира, представляющих бикультурное (поликультурное) мышление.

Основным средством репрезентации лингвокультурологического содержания художественного произведения являются лингвокультуремы /1, 2008/. Изучение лингвокультурных концептов позволяет раскрыть общие закономерности и специфику человеческого освоения мира посредством языка.

В поэзии О. Сулейменова лингвокультуремы можно разделить на 3 основные группы:

1) казахские (Махамбет, Бетпак-Дала, аргамак);

2) русские (Пушкин, Рязань, ива);

3) международные (интернациональные, региональные) (Колумб, Хайям, пустыня).

В художественном мире сулейменовской поэзии они, как правило, тесно взаимосвязаны и представляют не разность культур, а их единство; это широкий взгляд на мир, в котором отражается мировосприятие настоящего гуманиста, человека, владеющего двумя языками, впитавшего культуру разных народов.

Лингвокультуремы в поэзии О. Сулейменова имеют эмоциональную окрашенность. Они – символы и ключевые эмотивы. Лингвокультурные концепты наиболее эмоционально заряжены, так как они отражают не только состояние конкретного человека (автора), конкретной ситуации, но и эмоции, переживания целого народа, его историческую память.

К лингвокультуремам мы относим не только нарицательные существительные, представляющие национально-культурные символы и понятия, но и лингвокультуремы-имена собственные (географические наименования, имена, фамилии и т.д.), так как в художественном тексте, в произведениях О. Сулейменова они выступают именно в таком качестве. Так, например, в стихотворении «Бетпак-Дала» данное имя собственное является эмоциональным ядром стихотворения. Его лингвокультурная, эмоциональная коннотация эксплицитна. Она раскрывается поэтом эмоционально и ярко. Стихотворение построено на эмоциональных контрастах (Спокойное широкое седло, скупое равнодушное движенье ≠ Над головою раскаленный камень, пустыня взбешена, копыта высекают желтый пламень из белой глины) и эмотивной лексике (стыдно смотреть в глаза, отупев, спокойное седло, скупое равнодушное движенье, пустыня взбешена):

Однако противопоставление, контраст Спокойное широкое седло, скупое равнодушное движенье ≠ Над головою раскаленный камень, пустыня взбешена, копыта высекают желтый пламень из белой глины не представляется удивительным для тех, кто владеет казахским языком и знаком с казахской культурой и культурой кочевников, так как он отражает менталитет нации, его культурные традиции. Пустыня и степь формируют рассудительный, спокойный, неторопливый образ жизни.

Без знания казахской культуры невозможно адекватно понять, прочувствовать и другое стихотворение поэта – «Молитва батыра Мамбета перед казнью».

Увидеть кадры из жизни казахов-кочевников, ощутить дух казахских батыров, проникнуться их чувствами – может только тот, кто является настоящим билингвом, ибо эмоциональная глубина произведения раскрывается через культурологическое содержание, в частности, через соответствующие казахские или региональные лингвокультуремы. К ним относятся следующие слова: бисмилля, зиндан, Аллах, аруах, казан, лепешка. В контексте данного произведения как лингвокультуремы можно рассматривать и такие эмотивные /2, 1987/ лексемы, как седло (я родился в седле – кочевник), конь (я забуду, как пахнет запаленный конь – жизнь и быт казахов-кочевников), клич (боевые кличи воинов, батыров), меч (оружие батыра), кречет (мое сердце – ощипанный кречет – птицы из вида соколиных: беркут, кречет и др. символизируют свободу, гордость), месяц, луна, пустыня, барханы, верблюды (символы, лингвокультуремы восточной (казахской) поэзии). Требует особого лингвокультурологического анализа и то, что связано с религиозными обращениями. Начало стихотворения – начало мусульманской молитвы (Бисмилля!), далее следует короткая эмоциональная исповедь (своего рода молитва): Бисмилля!/ Я в далеких походах забуду себя. / Я в битвах – по году./ В обидах – по горло,/ Я родился в седле,/ Умираю в цепях, /Меня водят пешком, как собаку, по городу./ Я забуду, как пахнет запаленный конь, /Я забуду в зиндане гортанные кличи,/ Утром тело разрубят и бросят в огонь, /Мое темя забудет былое величье./ Я забуду, как жены боялись меня,/ Я как меч обнаженный, / Но ржа меня режет./ Сердце в горле как яростная змея.

Но затем меняется настроение (герой как будто становится спокойнее, смиряется с участью, но не теряет мужества, он остается настоящим батыром, готовым принять смерть), и поэтому батыр Мамбет обращается уже к «истокам», духам предков и последние его слова о прекрасном, о красоте родного края, о том, что для него важнее всего:

Э, не так!/ Мое сердце – ощипанный кречет./ Все забуду./ Молитвы – спасенье свое,/ И пожары, и битвы, аллаха забуду…/Аруах!../ Ясный месяц в пустынях встает,-/ И уходят в барханы/ За самкой верблюды…/ И в казахских казанах шипит молоко…/ И собаки рвут шкуры друг другу от скуки…/ Я в зиндане лежу глубоко-глубоко,/А луна, как лепешка последняя, катится/в руки…

Если в приведенных выше стихотворениях О. Сулейменова встречаются в основном казахские лингвокультуремы, то в следующем наблюдается необычное соединение разных языковых картин мира и стереотипов. Хотя на первый взгляд это трудно заметить, так как созданное произведение, яркое и целостное, эмоционально гармоничное. Это стихотворение «Ночные сравнения».

В нем на русском языке представлена восточная лирика, украшенная казахским орнаментом. Автор не скрывает, что это своеобразное «подражание» любовной лирике Востока, но вместе с тем в нем есть лингвокультурема, указывающая на то, что написано оно и под влиянием поэзии и духа Махамбета Утемисова (стихотворение «Я – это я»). Однако, несмотря на стиль произведения, сравнения, казахские и региональные (восточные) лингвокультуремы Хайям, Хафиз, Махамбет, эмотивность стихотворения строится и на русских стереотипах. В чем можно убедиться, внимательно прочитав следующий отрывок: Ах, зачем тебя другие любят,/ Не люби, да разве это люди./Они ржут, собаки, до икоты,/ Это же не люди, это – кони!

Как известно, в русской языковой картине мира конь – концепт, имеющий как положительную, так и отрицательную эмотивность. О чем свидетельствуют русские пословицы и поговорки: Женихи, что лошади,- товар темный. И конь не валялся. И крылатый конь спотыкается. Был конь, да изъездился. Без коня казак кругом сирота. Казак голоден, а конь его сыт.

Для казаха конь – это благородное животное, воплощение красоты, силы, свободы, быстроты и благородства, символ светлого, чистого, и поэтому в казахском языке нет и не может быть подобных сравнений. Ярким свидетельством могут служить пословицы: Имя молодца либо конь прославит, либо жена. Быстроногий конь, когда – конь, а когда – крылья. Там, где находится лошадь, там не бывает нечистой силы.

На примере стихотворения «Ночные сравнения» мы видим, что билингвокультурные тексты действительно отличаются от традиционных, не только лингвокультурными концептами, но и их эмоциональным фоном.

Весьма своеобразно в лингвокультурологическом плане и стихотворение «Айналайн».

Кажется, что уже само название указывает на то, что в тексте будет представлен фрагмент казахской культуры. Действительно, прежде всего читатель обращает внимание на казахские лингвокультуремы кочую, ордынец, тумены ногаев, булгаров, казахов, айналайн и образы и параллели, посредством которых передаются идея, содержание произведения. Безусловно, центральная лингвокультурема айналайн (1) кружусь вокруг тебя; 2) обращение к дорогому человеку), связанная с древним ритуалом, способом лечения больных людей, раскрывает смысл следующего отрывка из стихотворения: Кружись, айналайн, Земля моя!/ Как никто,/ Я сегодня тебя понимаю, Все болезни твои на себя принимаю,/ Я кочую, кружусь по дорогам твоим…

Однако либо потому, что произведение написано на русском языке, либо потому, что автор является билингвом, (и для него порой незаметны некоторые культурные различия), а, может быть, преднамеренно автор употребляет в стихотворении лингвокультуремы русского происхождения. Это фразеологизм в кармане опять – ни копья и предложение: А нас хоронили – ногами на запад. Особенно интересна последняя фраза, повторяющаяся 3 раза. Почему она не вписывается в казахскую языковую картину мира? У казахов в отличие от русских принято говорить выносить головой вперед или лицом (головой) в сторону Мекки, то есть ключевым является слово голова, а не ноги.

Что касается фразеологизма в кармане – ни копья, то здесь поэт указывает на его происхождение: и в кармане опять – ни копья; (переносное значение, русский фразеологизм); копье заведется – опять на коня! (прямое значение, тюркское заимствование).

В билингвокультурном тексте, как показывает анализ стихотворений «Айналайн» и «Ночные сравнения», один культурный срез является, как правило, эксплицитным, явным, а второй – может быть скрыт. И для его выявления и определения требуется хорошее знание языков и культур двух народов.

Как уже было отмечено, наряду с казахскими в поэзии Олжаса Омаровича немало русских лингвокультурем. Поэзия О. Сулейменова – это не только экскурс в казахскую историю, но и прекрасные картины русской природы. Так, в стихотворении «Русь Врубеля» пред нами предстает пейзаж средней полосы России:

В произведении целый ряд лингвокультурем: край росистых лесов, россыпь рубленых сел, брусничные ночи, шубы, русое небо, морозы, странные взгляды Марусь, хрустящие, жаркие щеки хлеба, Русь – река под обрывом (так как, как правило, русские деревни строились возле рек), ивы, которые в сочетании с эмоциональными, образными сравнениями и эпитетами создают яркое художественное «полотно». Не менее эмоционально окрашены такие образы-сравнения, как: Русь – река под обрывом; Жизнь – и выдох сквозь зубы,/ И радость, и грусть. Еще один важный компонент эмотивной составляющей – структура предложений. Их однотипность (в основном номинативные предложения), употребление в начале предложений союза и, перечислительно-градационная интонация и неожиданная кажущаяся недосказанность в конце.

Таким образом, эмотивность данного произведения базируется на трех китах: русских лингвокультуремах, их эмотивном окружении и эмотивной структуре предложений. Стихотворение по своему содержанию и эмоциональному наполнению можно отнести к национальным, то есть отражающим только культуру и мировоззрение русского народа.

Проведенный таким образом анализ стихотворений О. Сулейменова позволяет резюмировать, что эмотивность художественных творений, созданных поэтом-билингвом, может быть как ярким национальным (в нашем случае: казахским или русским), так и билингвокультурным.

ЛИТЕРАТУРА

1. Воробьев В.В. Лингвокультурология. – М.: РУДН, 2008. – 336 с.

2. Шаховский В.И. Категоризация эмоций в лексико-семантической системе языка. – Воронеж, 1987. – 223 с.
РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются национально-культурные особенности поэзии О.Сулейменова.

Мақалада О. Сүлейменовтың поэзиясындағы ұлттық-мәдени ерекшеліктер қарастырылған.