«Медиадизайн» пәнінің оқу-әдістемелік кешені поәК 042-14-5-05. 01. 20. 70/02-2014

Баспа версткалары бір-бірінен жасалу жолдарымен ерекшеленеді. Мысалы: Ғылыми кітап версткасының күнделікті газет версткасынан айырмашылығы бар.

Ең белгілі баспалардың бірі. Бұндай газет 16-24 беттен тұрады және бір немесе екі түсте басылады. Міне осындай газеттен версткамен айналасушы жұмысын бастауға болады. Өйткені бұл қарапайым, әрі жеңіл келеді. Бұл газетке арзан газеттің беті қолданылады, ал пленкалар лазерлік принтерде шығарылады. Сондықтан верстка жасауда бейнефотоларды және күрделі блоктарды беруге болмайды. Өйткені, тіпті ең анық деген суреттердің өзі бір түспен газет бетіне басылғандықтан нашар көрінеді. Егер фотаны басу керек болса, онда олар «Photoshop» - та өңделуі тиіс.

Ал макетке келетін болсақ, версткамен айналасушы бұл іске жауапты адам. Макет жасауда шрифт кеглін азайтуға болмайды және аралық интервалды сақтау керек. Егер материалды қысып жіберсек, онда оқырманның оқуына қиынға түседі.

Газета – «таблиод». Таблоид деп А3 форматтағы үлкен газетті айтамыз. Мысалға мұндай газеттерге «Комсомольская правда», «Теленеделя» т.б. жатады. Осындай газеттерді әлбетте үлкен редакциялық ұжым, яғни, оның құрамында: редактор, корректор, дизайнер және версткамен айналасушы болады.

«Үлкен» газетті шығаруда мынадай жағдайларды есте сақтау керек.

• 
  Верстканың жоғары жылдамдығы – газет уақытында шығуы керек, ал материал ол шыққан сәтке дейін де қабылдана береді.
  
• 
  Макеттің қайта өңделуі – макет бір рет жасалады. Бірақ кей-кезде өзгеріп жатады. Сондықтан газеттің өз стилі болуы керек. Макетті қайта жасап уақыт кетірмеу үшін версткамен айналасушы өз ісін толық меңгеруі абзал. Шрифт таңдауда, колонканы таңдап бөлгенде т.б.
  
• 
  Верстка қиындығы – версткамен айналасушыға таблоид ең қиын тапсырма болып табылады. Бұнда бір материалды бірнеше бетке орналастыру міндетті түрде тұрады. Мысалы: мақаланың басы бірінші бет, ал жалғасы бесінші бетте. Ал орналасқан материалдарды оқырманға дұрыс жеткізу үшін барлық қағидаларды орындау керек.
  
• 
  Ғылыми журнал. Украин ғылыми баспасының соқтығысатын басты мәселесі – шектеулі бюджет. Осы себепті ғылыми журналдар бір түсте басылады да, ал сыртқы бетінің оформлениясына 1-2 «плашечный» краска кетеді.
  

Ғылыми журнал версткасын жасау үшін кестелік редакторды мысалы, ТАBLE EDITOR (PAGE Maker ішіндегі) Microsoft Word-н формулалар мен таблицаларды алып мәтіндерге қоя білу тиіс.

Белгілі журнал. Бұл журналдың форматы – А4. («Компьютерлік шолу», «ЧиП», «За рулем» т.б.). бұндай типтегі журналдар толық түсте жылтыр қағазға басылып, қазіргі заманғы полиграфияның жетістіктерін қолданады.

Журнал макеттері әр түрлілігімен ажыратылады. Олар төмендегідей болып табылады:

Мөлшерден тыс түстің жасалуы. Кей кезде дизайнерлер өте көп мөлшерде түстерді пайдаланады. Алайда бұл оқырманның оқуына қиынырақ түседі. Бұндай беттер жай көруге арналған.

Макет күрделілігі – түрлі-түсті журналдарда күрделі колонтитулдар, үштік өлшемдегі графика, фотаны айналдырып жасау (бір бетінде фотаның жартысы, келесі бетінде жартысы), текстті ұзарту т.б.

• 
  Кең көлемді баспа файлдары. Жоғары сапалы фотоларды компьютерде жылдамдатып өңдейді. Публикацияға ондаған, жүздеген мегабайт кетеді, сондықтан, жоғары жылдамдықты – ZIP, CD-R және CD-RW сияқты магниттік дискілерді файл ауыстыру үшін қолданады.
  

Әдетте кітап жасауда газеттік немесе офсеттік қағаз қолданылып, жылтыр пленкалы қағаздар бағасының қымбаттығына байланысты аз қолданылады.

Көп жағдайларда кітаптың ішкі жағын версткамен айналасушы жасайды да, ал сыртқы бетін – дизайнерлер әсемдейді.

Кітап версткасының мынадай сипаты бар:

• 
  Верстка қарапайымдылығы – кітап верстка жасауда көп қиындық туғызбайды. Кітаптың макеті мен версткасын жасауға жеткілікті түрде уақыт кетеді (егер байыппен, асықпай жасағаңыз келсе). Сонымен қатар, бір рет стильдік жағын өңдеп, параметрлерін қойғаннан кейін, версткашыға текстк пен сурет, кескіндерді баппен (байыппен) қою керек.
  
• 
  Макетке жоғарғы сапыл талаптар – кітап версткасы жылдам әрі сапалы шығу үшін, макет жұмысын қайта өңдеуден өткізеді.
  
• 
  Көп мөлшердегі бет саны – кітапта ең аз дегенде 100 бет болады; көбінесе кітаптар бірнеше жүздеген беттерден тұрады. Жұмысты тезірек аяқтау үшін кітапты бірнеше бөлікке бөліп, оларды (яғни бөлінген бөліктерді) жеке өңдеу дұрыс.
  

Балаларға арналған әдебиеттер – Бұл кітаптар, бір жағынан өте көркемделіп жасалып, түрлі түске боялып тұруы дұрыс, әлбетте бұндай кітаптар бағасы жоғары. Балаларға арналған әдебиеттердің мынаған талаптары жоғары: көбінесе бұндай әдебиеттерді жасауда суретшінің рөлі үлкен. Кітап ішіндегі өнімдерді – кітапша-бояғыш, комикстер, жұмбақтар, гүлдер, аңдар т.б. суреттерінің жоғары талғамын талап етеді.

Жалпы, верстканың міндеті мәтіндік және графикалық материалдарды тиіс удандарға орналастыру. әрине, кітап жасауда жақсы нәтижеге жету үшін, мынадай ережелерді ескеру керек:

А Ч П Н

Егер кернигтік түзету жасалмаса, әріптер арасы алшақтап, кей жері бірігіп кетеді. Соның салдарынан оқырман шатаса бастайды. әр жұп символарының арақашықтығын шрифт жасайтын суретші айқындайды.

Трекингті пайдаланғанда орыс оқырман қауымның қабылдау жақтарын да ескеру керек. Мысалы, үлкен шрифтіде терілген мәтін жақсы көрінеді.

Трекингтік түзету мәтінді ұйғарылған сызыққа қою үшін қажет.

Интерлиньяж – бұл көрші базовый линиялар арасындағы қашықтық. Интерлиньяжды аралық интервалмен шатастыруға болмайды. Интерлиньяж пункпен өлшенеді және жол аралықтары мен шрифт кеглінде орналасады.

Мына суреттерде интерльяж, кегль және аралық интервал берілген.

Тоқсаныншы жылдардың басында социалистік жүйенің жойылуымен жаңа нарықтық экономикаға негізделген демократиялық қоғам құру мәселесі бірінші орында тұр. Алайда нарыққа өту оңай болған жоқ. Кез келген баспаның нарық экономикасына бейімделуінің бірден бір тетігі кітап тарату ісін дұрыс жолға қою болып отыр. Жалпы, тарату - өнімді дайындау мен шығару процесінің ең соңғы сатысы болып табылады. Қызықты да әсерлі, мазмұнды да өнімді шығаруға болады, алайда ол таралмай қалса, оны дайындау мен басуға жұмсалған күш босқа кетеді емес пе? Бұл орайда тарату стратегиясына көңіл бөлу маңызды. Тарату стратегиясы кез келген баспаның мақсаттары мен оның жолдарын анықтайды. Мақсаты -басылымның таралымын толық өткізу және нәтижесінде үлкен табыс алу. Жемісті басылым өнімін толық өткізу жоспарына байланысты ең алдымен дұрыс жүргізілген маркетингтік зерттеу өнімінің таралымы мен өткізу жолдарын анықтауға мүмкіндік береді. Ал, онда баспаға шығарудағы макеттеудің негізгі принциптері деген тақырыпқа баспа жоспары,таблица құру, макеттеудің принциптері, өнім беттерін орнықтыру.т.б. кезендер кіретін болады.

Баспаға дейінгі дайындықтың соңғы кезеңі басылымды бастыру болмақ. Пленкаға немесе қағазды басылым макеті беттеушінің шеберлігін танытады. Макетті дайындауда басылымның нұсқасы калька түрінде принтерде дайындалады. Осы жұмыстардың барлығы Page Maker программасы арқылы жасалады.

Page Maker – де басудың басты принциптері Ctrl + P клавиштерін басу арқылы жүзеге асады. Печать – печатать документы (автоматты түрде ашылады) – документ – принтер (керек принтерді таңдау). Документ қоспасында басылымның ретін және кейбір сапасын анықтау.

Безендірудің стилі баспалардың бағытына байланысты. Макетті құру күрделі шығармашылық процесс. Бұл құбылыс дизайн саласындағы біліктілікті, ауқымды уақытты талап етеді. Макетті жоспарлау оның сәтті шығуына тікелей байланысты. Яғни оқырман қолына сәтті тиюі о бастағы макетке байланысты болмақ.

Макетті жасаудың ең басты мақсаты баспаға тапсырыс берушінің немесе бас редактордың жоспарлы талқылауынан басталады. Оны бөлімді жоспарлау деп атайды. Жоспарлауда келешек газеттің параметрлері, парақ саны, қағаздың сапасы мен тығыздығы, тиражының сандары сияқты мәселелер қолға алынады. Осыдан кейін барып түбіртек макеттің іске қосылуы қолға алынады. Осы бөлімде құрылымын ойластырып, таблица құру керек. Ол қателерді түзеуге мүмкіндік береді. Баспаға берілетін материалдардың келісімімен дайын болуы оның уақытты үнемді пайдалануына көмегін тигізеді. Тапсырыс беруші мен дизайнер дұрыс қарым – қатынаста болуы тиіс.

Дизайнер тапсырыс алмас бұрын тапсырыс беруші ұйым туралы білімі, қаражат мәселесін де алдын – ала шешуі тиіс.

Макеттің компановкасын анықтау үшін бірінші элемент формат болып саналады. Европадағы баспаханаларда белгілі стандарт - А сериясындағы формат. Ондағы размер 1189 х 841 мм. DIN А5, А4, А3 форматтары танымал форматтар.

Формат DIN	Миллиметры	Дюймы
А0	841 х 1189	33,1 х 46,8
А1	594 х 841	23,4 х 33,1
А2	420 х 594	16,5 х 23,4
А3	297 х 420	11,7 х 16,5
А4	210 х 297	8,3 х 11,7
А5	148 х 210	5,8 х 8,3
А6	105 х 148	4,1 х 5,8

Беттердегі жолдар әр қалай орналасуы мүмкін.

Горизонтальді плакатта жазулар ірі беріледі. Ол көбіне жарнамалық баспаларда қолданылады.Вертикальді макеттер кітап, газет, журнал істеріне қолайлы. ТМД елдерінде кең тараған формат А3 болып саналады.

Место для размещения типографических методок размером 24 мм

(считая от края листа до линии обреза)
Жолдарды, бағандарды оқырманға ыңғайлы, әдемі етіп орналастыру керек. Жолдардың пішінін мынадай жолмен анықтайды.
Беттерде тек мәтін ғана емес, безендіргіш суреттер тағы басқа ақпараттар барын ұмытпауы тиіс.
Таблица құру
Формат анықталғаннан кейін таблицаларға көшу туады. Компьютерден түрлі әрекеттер арқылы жазу көлемін өзгертуге болады.

Басылымдарда мәтіннің мынадай стильдері бар.

1. 
   Үлкен көлемдегі жазу.
   
2. 
   Мәтін шрифтінің кіші болуы.
   
3. 
   Майлы жазылуы (журналдарда кездеседі)
   
4. 
   Басты мәтін.
   
5. 
   Колентитул – Arrial немесе Pragmatica шрифтері қолданылады.
   
6. 
   Суреттерге жазылатын мәтін.
   

• 
  жасалған дүниені талдап отыру;
  
• 
  болашақтағы макеттерге жоспар құру, безендіруді ойластыру;
  
• 
  қарапайым және түсінікті етіп ойластыру;
  
• 
  жаңашылдыққа ұмтылу;
  
• 
  баспахананың мүмкіндіктерімен санасу.
  

Кез келген макетте тақырып, азат жол, сурет т.б. материалдар арақашықтық оқырманға түсінікті болуы тиіс.

Электрондық құжаттарда міндетті түрде мәтін шеттерінен орын қалдыру керек.

Беттерде бағандарға бөлу құрылысының өзіндік үлкен рөлі бар. Шрифтер оқырмандар көзін ауыртпауы қажет. Жаңалықтар жариялау үшін 3 – 4 бағанаға бөлеміз. 4 бағанаға бөлгенде А4 форматында 27 – 30 белгі болуы тиіс. Сөздердің арасындағы қашықтық аса ірі болмауы тиіс. Шрифтер, фотосуреттердегі түстерді дұрыс таңдау – басты міндет.

• 
  Таңдамалы көшірме – бұл басылымда бірнеше көшірме жасауға мүмкіндік береді. Осы жағдайда баспаға алдымен бірінші оқырманның барлық беттері, содан кейінгілердің беттері беріледі.
  
• 
  Кері тәртіп – бұл басылымның баспаға шаққандағы дұрыс ретін анықтап, қолмен тәртіптеу мен реттеуді талап етпейді.
  
• 
  Беттер – біріншіден, баспаға шығатын парақтардың диапозонын, екіншіден, парақ нөмірлерін дұрыс тәртіпке қоюға мүмкіндік береді.
  

• 
  Басып шығару – баспаға тек тақ не жұп санды парақтарды шығарады. Ал барлығын толық шығару үшін бәрін (подряд) командасын шақырамыз.
  
• 
  Кітаптық басылым
  
• 
  Бос парақтар – бұл команда бос парақтарды қоса басып шығарады. Егер оны алып тастасақ, онда ешбір элементі жоқ беттер қалтырылып отырады.
  
• 
  Формат бірімен тізімде стандарттық формат беттерін немесе стандарттық еместерді белгілеп, Заказной пунктін таңдаймыз.
  
• 
  Типографиялық дәлдіктер бұл типографияда түзету және дәлдікті енгізу үшін қосымша кеңістік қажет, оның ені 0,75 дюйм (22,2 мм).
  
• 
  Беттің сипатталуы – бұл қызметтік ақпарат таратылуда қолданылады: файльдің аты, беттің нөмері, бүгінгі күнді белгілеп береді. Осы ақпараттың барлығы сол жақ астыңғы бұрышта беріледі.
  
• 
  Подача (берілуі) – принтер моделіне қарай қағаздардың, яғни беттердің берілуін таңдаймыз.
  
• 
  Только выход за обрез – қыйылған дәлдік басылып жазылады. Бұны енгізу үшін қосымша тік кеңістік 0,5 дюймдік (15 мм) қажет.
  
• 
  Беттерді орталықтандыру (страница по центру) бетті материалды орталықтандырады.
  
• 
  Разбиение (бөлу) беттерді автоматты не командалы түрде жарады. Бұл баспадағы беттерді кешірек форматтарға орналастыру үшін қолданады.
  
• 
  Масштаб – бетте орналасқан материалдың масштабын анықтайды.
  

Б) Полный масштаб.

1. 
   // ҚазҰУ хабаршысы. Журналистика сериясы 121 – 125 беттер.
   
2. 
   «Жас Алаш» газеті, 27 маусым 2002 жыл.- 4 бет.
   

Қазіргі таңда Adobe Page Maker программасы үлкен қолданысқа ие. Page Maker арқылы текстік және графикалық материалды қолдана отырып кез-келген қиын жұмыстың макетін жасауға болады.

Aldus Page Maker фирмасымен 1984 жылы жасалған. Кейіннен Aldus фирмасымен сатып алынды. Осыдан кейін бағдарлама көптеген өзгерістерге ұшырады. Сондықтан интерфейс және функцияналды Aldus мүмкіндіктері Page Maker -5 жэне Adobe Page Maker 6.52 өте ұқсас келеді. Көптеген фирмалар (әсіресе лицензионды бағдарламаларды қолданатын) әлі күнге дейін Page Maker -дің ескі түрін колданады. Бұл пакетпен жұмыс жасау өте қолайлы және тиімді.

Өкінішке орай Adobe - тің мықты мамандары әлі күнге дейін бағдарламаға өте маңызды функцияларды енгізе алмай келеді (мысалы таблицалармен формулалармен жұмыс жасау т.б )

Page Maker ең тиімдісі ауқымды публикацияда кең функционалды мүмкіндіктерді қолдана отырып, кириллиция шрифтармен жұмыс жасау өте қолайлы және жылдам.

Page Maker енгізу операциясы

Page Maker бағдарламасымен жұмысты бастамас бұрын ең алдымен оны қатты дискке инсталляция жасау керек. Инсталляция процессі автоматты түрде орындалатынына қарамастан, ең алдымен компоненттердің қайсысы керек немесе, қандай компоненттердің керек емес екендігін білу кажет. Пакет күрамына толық утилиттер мен ұсыныстар енеді. Әрқайсысының атқарар міндеті бар.

Программа ашылғаннан кейін тұңғыш диалог терезесі экран бетінде пайда болады. Осыдан кейін Next тетікшесін басу керек.

Осыдан кейін кeлeci терезе ашылады. Бұдан біз ары қарай жалғастыру мақсатында қажетті тілді таңдап аламыз. Бұл терезеден тағы Next батырмасын шерту қажет.

Келесі диалогты терезеде папка тандау мүмкіндігі туындайды. Бұл жерде Page Maker орналастырылады. Құрудың 3 нұсқасының бipeyiн таңдау керек:

1. Типтік (Typical)

2. Компакты (Compact)

3. Тапсырмалы (Custom)

Page Макег-Д1 орналастыратын папканы өзгерту тетікшесін басу қажет және Choose Directory терезесінен керекті жолды таңдап аламыз.

Choose Directory диалог терезесі

Орналасатын компоненттер тізімін қарастырып шығу Custom орналастыру типін таңдаймыз. Бұл нұска компоненттерді орнықтыру үшін өте ыңғайлы. Осы типті таңдағаннан кейін Next тетікшесі басылып, Select Components терезесі ашылады. Бұл терезеден орналасатын компоненттерді таңдап алу мүмкіндігі туындайды.

Әр компоненттердің жанында дисктің бос орны көрсетіледі. Ал терезенің төменгі жағында дисктің толық орны көрсетіледі.

Сонымен қатар Adobe Type Manager программасын да енгізген жөн. Ceбeбi, утилита Type 1 шрифтімен жұмыс жасаған өте ыңғайлы.

Керекті компоненттерді таңдап алғаннан кейін Next тетікшесін басып қаламыз. Қойылым мастерi қатты дискке Page Макег-дің инсталляциясын енгізеді.
9.Page Maker интерфейстің элементтері

Page Макег-ді орналастырғаннан кейін экран бетіне бос жұмыс тақтасы пайда болады. Соның көмегімен дайын публикацияны пайдалануға немесе жаңадан ашуға болады.

Жұмыс үстінде орналаскан: Page Maker интерфейстің элементтері орналасқан:

• Құрал-жабдықтар палитрасы - сурет салуға немесе редакциялауға арналған барлық керекті құралдары бар палитра

• Стиль палитрасы - бұнда стиль базасы орналасқан. Соның көмегімен өзгерту енгізуге немесе редакциялауға болады.

• Бағытталған палитра - текстті форматтау және объектімен жұмыс жасау үшін арналған (масштабтау, позициялау және айналдырып әкелу)

Саймандардың барлық түpi саймандар тақтасында орналасқан. Саймандар тақтасынан басқа 5 қажетті (стиль, түс, шаблон, қалыңдық және гипербайланыс) 2 қосымша тақта (кітапхана және сценарий) бар.

Палитраларды экран бетіне өз ыңғайына сәйкес шығарып қарауға болады. Әр палитра миниатюрл1 терезеде орналасқан. Оларды айналдырып қарауға немесе жабуға болады. Палитраның көлемін тышқанның көмегімен модифицирлеуге болады. Алайда әр палитраның өзінің минимальды көлемі бар.

Керекті палитраны көрсету немесе жауып тастау үшін төмендегідей пернені пайдаланамыз:

• Бағыт беру палитрасы - Ctrl+

• Стильдер - Ctrl+B

• Түстер

• Қалыңдық

• Гипербайланыс

- Shift + Ctrl+8

- Ctrl+8

- Ctrl+9

ЕСКЕРТУ: Инструменттер палитрасымен барлық палитраларды тығып тастау үшін және экран бетін босату үшін Tab пернесін басуға болады. Инструменттер палитрасын қалдырғыңыз келсе Shift + Tab пернелерін басамыз.

Саймандар палитрасы және Page Maker мәзipi

Бағдар – мәтінді және графикалык объектіні бөліп алуға, қысқартуға, масштабтауға арналған.

Мәтін - текстті өңдеу үшін қолданылады.

Қию - кескінді қиюға арналған.

Айналдыру – мәтіндік блок пен кескінді айналдыруға арналған.

Сызықша - сызықтарды салуға арналған.

Перпендикуляр - вертикальды, горизонтальды кескін түcipy үшін арналған.

Тікбұрышты фрейм - тікбұрышты фреймдерді салу үшін қолданады.

Тіктөртбұрыш - текшелер мен тікбұрыштарды салу үшін пайдаланылады.

Сопақша - шеңберлер мен элипстерді салу үшін арналған. Көпбұрыш - көпбұрыштарды салу үшін қолданылады. Қол - кескіндерді, мәтінді кеңейтілген түрді көрсету.

Масштаб- кескіндердің көлемін өзгерту.