Медициналық география» пәні бойынша 050116-«География» мамандығының 3 курс студенттерінің білімін бақылауға арналған обсөЖ және емтихан тапсырмалары

1. Руководство по медицинской географии. / под. ред. Келлера О.П., Щепина А.В. Чаклина – СПб: Гиппократ, 1993. – 352.

2. Вершинский Б.В., Келлер А.А. Медицинская география – ассоциация наук, взаимодействующих при решении современных экологических проблем. // Методологические основы медицинской географии. – Л., 1983 – С. 62 – 69.

3. Воронов А.Г. Медицинская география. – М.: Изд – во МГУ им. М.В. Ломоносова, 1981. – 161 с.

4. Виноградов А.П. Биогоехимические провинции. // Труды юбилейной сесии, посвященной 100 летию содня рождения. В.В. Докучаева – М.: А., 1949. 42 с.

5. Шепин О.П., Мартынова З.И. Глобальные проблемы современностии медицинское страноведение. // Методологические основы мед.географии. – Л., 1983. с.3-9.

6. Чаклин А.В. Медициннская география М.: Знание, 1977.

Ќосымша єдебиеттер.

1. Ә.С. Бейсенова, Ж.Б. Шілдебаева, Г.З. Сауытбаева. Экология. Алматы. “Ғылым” 2001ж.

2. Радкевич В.А., Экология. Минск. 1983ж.

3. Чернова Н.М., БыловаА.М. Экология 1981ж.

4. Ә.С.Бейсенова, Ж.Б.Шілдебаева, Г.З.Сауытбаева. Экология Алматы. «Ғылым» 2001ж.

5. Алпатьев А.М. Развитие, разнобразие и охроно природной среды. Л. 1983ж.

6. Бродський А.К. Краткий курс общей экологии. С.Пб. 1982ж.

7. Одум Ю. Основы эколгии. М. 1975ж.

8. Г.С.Ос панова Г.Г. Бозшотаева Экология Алматы 2002ж.

9. А.Ж.Ақбасова Г.Ә. Сайынова Экология Алматы 2000ж.

10. Биғалиев А.Б. Қазақстан топырақтары және оның экологиясы. Алматы. 1995ж.

Сөж сабақтары (30).

№	Семинардың тақырыбы.	Сағат саны	Әдебиеттер тізімі
1	Медициналық география дамуының қысқаша тарихы.	1	1,2,3,4,5,6
2	Территориялық жүйелерді медициналық – географиялық бағалау.	1	1,2,3,4,5,6
3	Жерсіндіру және тұқым қуалаушылық.	1	1,2,3,4,5,6
4	Адам организмінде микроэлементтердің жетіспеушілігі.	1	1,2,3,4,5,6
5	Микроэлементоздардың жіктеуі.	1	1,2,3,4,5,6
6	Нозогеографияның анықтамасымен негізгі міндеттері.	1	1,2,3,4,5,6
7	Аурулардың табиғи ошағы жөніндегі Е.Н. Павловскийдің ілімі.	1	1,2,3,4,5,6
8	Аймақтық медициналық география және географиялық потология.	1	1,2,3,4,5,6
9	Тұрғылықты халықтың денсаулығының сипаттамасы.	1	1,2,3,4,5,6
10	Аридті зона ортасының экстремальдық факторлары.	1	1,2,3,4,5,6
11	Таулы аудандар.	1	1,2,3,4,5,6
12	Урбанизация қалалық ортаны қалыптастырушы процесс ретінде.	1	1,2,3,4,5,6
13	Демографиялық көрсеткіштердің өзгеруі.	1	1,2,3,4,5,6
14	Табиғи – ошақтың зооноздар.	1	1,2,3,4,5,6
15	Медициналық елтану. .	1	1,2,3,4,5,6
16	Нозогеография	1	1,2,3,4,5,6
17	Микроэлементоздар	1	1,2,3,4,5,6
18	Нозожүйелер	1	1,2,3,4,5,6
19	Потология	1	1,2,3,4,5,6
20	Аридті зоналар	1	1,2,3,4,5,6
21	Урбанизация қалалық ортаны қалыптыстырушы процесс ретінде	1	1,2,3,4,5,6
22	Экстремальды ылғалды аймақтар	1	1,2,3,4,5,6
23	Дамып келе жатқан аурулар	1	1,2,3,4,5,6
24	Халықаралық қатынастар	1	1,2,3,4,5,6
25	Математикалық модльдеу	1	1,2,3,4,5,6
26	Медициналық географиялық болжау	1	1,2,3,4,5,6
27	Бейімдеушілік жөніндегі түсінік	1	1,2,3,4,5,6
28	Аллен ережесі	1	1,2,3,4,5,6
29	Глогер ережесі	1	1,2,3,4,5,6
30	Бакстон ережесі	1	1,2,3,4,5,6
	Барлығы		30

Қолданылатын әдебиеттер тізімі.

Негізгі:

1. Руководство по медицинской географии. / под. ред. Келлера О.П., Щепина А.В. Чаклина – СПб: Гиппократ, 1993. – 352.

2. Вершинский Б.В., Келлер А.А. Медицинская география – ассоциация наук, взаимодействующих при решении современных экологических проблем. // Методологические основы медицинской географии. – Л., 1983 – С. 62 – 69.

3. Воронов А.Г. Медицинская география. – М.: Изд – во МГУ им. М.В. Ломоносова, 1981. – 161 с.

4. Виноградов А.П. Биогоехимические провинции. // Труды юбилейной сесии, посвященной 100 летию содня рождения. В.В. Докучаева – М.: А., 1949. 42 с.

5. Шепин О.П., Мартынова З.И. Глобальные проблемы современностии медицинское страноведение. // Методологические основы мед.географии. – Л., 1983. с.3-9.

6. Чаклин А.В. Медициннская география М.: Знание, 1977.

Ќосымша єдебиеттер.

1. Ә.С. Бейсенова, Ж.Б. Шілдебаева, Г.З. Сауытбаева. Экология. Алматы. “Ғылым” 2001ж.

2. Радкевич В.А., Экология. Минск. 1983ж.

3. Чернова Н.М., БыловаА.М. Экология 1981ж.

4. Ә.С.Бейсенова, Ж.Б.Шілдебаева, Г.З.Сауытбаева. Экология Алматы. «Ғылым» 2001ж.

5. Алпатьев А.М. Развитие, разнобразие и охроно природной среды. Л. 1983ж.

6. Бродський А.К. Краткий курс общей экологии. С.Пб. 1982ж.

7. Одум Ю. Основы эколгии. М. 1975ж.

8. Г.С.Ос панова Г.Г. Бозшотаева Экология Алматы 2002ж.

9. А.Ж.Ақбасова Г.Ә. Сайынова Экология Алматы 2000ж.

1. 
   Территориялық жүйелерді медициналық географиялық бағалау үшін қолданылатын орта компоненттерінің классификациясы.
   
2. 
   Медициналық географиялық аудандастыру.
   
3. 
   Антропоэкологиялық жүйелерді зерттеу барысындағы картаға түсіру принциптері.
   
4. 
   Медициналық географиялық болжау..
   

Медициналық география – географияның медицинамен байланысты бір саласы, географиялық ортаның адамның денсаулығына әсерін, жер шарында аурулардың шығуы мен таралуын , індет ошақтарын зерттейтін ғылым.

Мақсаты: Сыртқы орта факторларының тұрғын халықтың денсаулық жағдайына әсерлері және адам ауруларының пайда болуы мен тараулары жөнінде түсініктер қалыптастыру. Студенттерді медициналық география негіздері мен және осы саладағы теориялық зерттеулермен іс жүзіндегі жұмыстардың бағыттары мен таныстыру.

« Медициналық география» міндеттері:

• 
  медициналық география дамуының негізгі бағыттарын қарастыру;
  
• 
  медициналық география зерттеулерінің әдістерімен және қоршаған ортаны бағалау өлшемдерімен таныстыру;
  
• 
  жұқпалы және жұқпалы емес соның ішінде белгілі бір ортаға тән аурулардың географиялық пайда болуының негізгі заңдылықтарын, сонымен қатар табиғи және әлеуметтік – экономикалық (нозогеография) факторларының ролін оқып білу;
  
• 
  белгілі бір табиғи жүйелердің (аймақтық медициналық география) медициналық – биологиялық сипаттамасымен танысу.
  

Денсаулық сақтау шаралары ерте заманнан – ақ халық арасында кең тараған.Адамның денесін , киімін, төсек – орнын таза ұстауы оның ішінде Қазақстан жерін мекендеген жұрт та жиі - жиі моншаға түсіп, денені шынықтырып отырған.Бұған қазба барысында Түркістан қаласынаң табылған қазақ моншасы дәлел болады.

Бұл сүзек және басқа қауіпті ауруларды тарататын қан сорғыш зиянкестердің азаюына, адам өмірін ұзартуға себепші болды.Денсаулық адамның жан – жақты дамып, еңбек етуіне тұрмыс жағдайын жақсартып, көңіл – күйінің көтеріңкі болуына , табиғатты зерттеп, оны бақытты өмір үшін пайдалануға мүмкіндік береді.

Адамның денсінің айналадағы ортамен байланысын немен дәлелдеуге болады.

Мұны бір таныс мысалды еске түсірейік. Ауызды жауып, мұрынды екі саусақпен ауа өтпейтіндей етіп қысып, тыныс алуды әдейі кідіре тұрсақ, біраздан соң тұншыға бастаймыз.Мұның себебі жасушалар мен ұлпалардың тіршілігіне қажетті оттегінің жетіспеушілігінен. Оттегі тыныс алу жүйесі арқылы қанның құрамына ұздіксіз өтіп, адамның айналасындағы ортамен тығыз байланыстығын дәлелдейді.Адам ағзасының сыртқы ортамен байланысы жазы ыстық және аязды күндері ауа температурасының өзгеруінен де байқалады.Адамның тәулікте үш – төрт мезгіл тамақтануы да бұған дәлел болады.

Адам табиғаттың бір бөлігі, ал мүшелер жүйесінің қызметі де осы ортаның белгілі бөлімі болып есептеледі.Сондықтан адам ағзасы табиғатқа тікелей байланысты.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Медициналық география пәні.
   
2. 
   Медициналық география пәнінің міндеттері.
   
3. 
   Медициналық география пәнінің мақсаты.
   
4. 
   Біздің едімізде адамның денсаулығн сақтау жөнінде қандай қоғамдық шаралар жүзеге асырылып жатыр.
   

6. Медициналық география дамуының қысқаша тарихы.

7. Денсаулық сақтау шаралары халық арасында қалай тараған.

1 апта

Тақырыбы: Медициналық географияның әдістері
1.Медициналық география пәнінің мақсаты:

а) адамның физиологиялық құрылымын зерттеу.

б) медициналық мән жайын қарау.

в) қоршаған ортаның байланысын зерттеу.

Г) сыртқы орта факторларының ,тұрғын халқының денсаулық жағдайына әсері және адам ауруларының пайда болуы мен тараулары жөніндегі түсініктерді қалыптастыру.

2.Адаптация дегеніміз не:

а) микроклимат

б)ажырату

в) бейімделу

г)тітіркену

3.Бейімделудің түрлері:

а) ұзақ және қысқа

б)табиғи және жасанды

в)температуралық және климаттық

г) ұзақ және қысқа мерзімді

4.Авариялық саты ретінде біз қай бейімделісті қарастырамыз:

а) физиологиялық бейімделісті

б)ұзақ мерзімді

в) қысқа мерзімді

г)жасушалық

5.В.Казначеев бейімделістің қанша белгісін ажыратты:

а) 5

в) 6

6.Қоршаған орта жағдайларына аман қалу және жақсару үшін,олрадың икемделуін не деп атаймыз:

а) генотипті

б)физиологиялық

в) жасушалық бейімделіс

г)фенотипті

7.Шыдамды,берік жасушаларды іріктеу нәтижесінде пайда болған бейімделіс:

а) фенотипті

б) генотипті

В)жасушалы

Г)физиологиялық

8.Залалды түрткілерге қарсы қорғаныш жерленісі ретінде пайда болған бейімделіс:

а) фенотипті

б)генотипті

в) жасушалы

г)құрылымдық

9. Ауыр түрінде дене қызуы

а) 41-42С

б) 41-40С

в) 39-40С

г) 38-37С

10. Тамыр соғуы әлсіз, жиілігі шамамен:

а) 142/140

Б)140/141

В) 120-140 рет/мин

Г)139/140

11.Биологиялық төтенше түрткілерге нелер жатады:

а)кенеттен ауру,ұзақ уақыт ұйықтамау,аштық т.б.

б) қысым ,температура

в)физикалық,химиялық

г) климат,ауа райы

12.Адамдарға төтенше түрткілеріне нелер әсер етеді:

а) стресс және психика

б)қысқа ,ұзақ

в)белсенді және селқос

г) баробар,абыржу

13.Абыржу әсерленісінің қандай түрлері бар:

а) белсенді ,селқос

б)қысқа ,ұзақ

в)баробар,абыржу

г) стресс ,психика

14.Төтенше түрткілер неше топқа бөлінеді:

а) 4

Б)5

Г)2

а) 7

в)6

Ғылым мн техника жедел дамыған сайын , адамның шаруашылық және өндірістік іс - әрекетінің өрісі кеңейіп, жаңа істер, мекен – жайлар игеруіне мүмкіндік туып отыр.Алайда табиғат және өндірістік жаңаша жағдайларда, организмге жағымсыз әср ететін төңіректің қолайсыз түрткілері жиі кездеседі.Бұлар төтенше (Экстермальдық) немесе шамадан тыс тітіркендіргіштердің қатарына жатады.

Төтенше түрткілер (экстремальдық) физикалық, химиялық, ақпараттық, мағыналық (семантикалық) және биологиялық болып 5 топқа жіктеледі.Ортаның үйреншікті физикалық (қысым, климат, маусым,космос жылылық, сәулелену) және химиялық (ауаның, тағамның құрамы, газдардың мөлшері) түрткілері әдеттен тыс әсер еткенде, олар организмде төтенше жағдайлар туғызады.

Орасан түрткілер – гравитациялық (салмақсыздық, әсірсалмақтық) және ақпараттық (қсындық, құрамалық, жағдайлық) негіздерден тұрады.

Адамның күнделікті тіршілік жағдайларына ақпараттық түрткілер, мәселен, жалған немесе оқыс, жеткіліксіз немесе артық хабарлар төтенше ықпал жасайды.

Қазіргі кезде адам жасынан және өмір бойы ақпараттық жүктемеге ұщырайды.Сондықтан ол үнемі бейімделу әрекеттерінің қауырттығын талап етеді.Бұлар арнайы өндірістік іс әрекеттің шараларымен қосылып, адамның психика саласында зорланыс және бейімделіс олқылықтарын тудырады.

Мағыналық төтенше түрткілер жеке адам басына немесе ұжымға қауіп қатер төнгенде , апат жағдайларында пайда болады.

Биологиялық төтенше түрткілерге кенеттен ауру ,ұзақ уақыт ұйықтамау, аштық және т.б. жатады.Осыған орай адамның бейімделіс негізін тіршілік және әлеуметттік тетіктері жасайды.

Организм осы жағдайларға бар мүмкіншілігіне өзінің құрылымдық және әрекеттік әсерленістері арқылы бейімделіп отырады. Оның табиғи ортадағы әртүрлі маусымдық жағдайларына икемделу құбылысын Акклиматация деп атайды.Ол бейімделістің жеке түрі болып табылады.

2.Бейімделістің түрлері.

Қазір бейімделістің әр алуан түрлері болғанымен , көпшілік мақұлдаған топтары жоқ.

Бейімделістің мерзіміне қарай ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді деп жіктейді.Қысқа мерзімді бейімделісті икемделудің «авариялық сатысы» ретінде қарайды. Мұнда бейімделістің бастапқы кезінде , жүйке жүйесінің орталық бөлімдерінің әрекеттік күйі қатты өзгеріп, организмнің әсерленгіштігін өсіруге мүмкіндік жасалады. Ұзақ мерзімді бейімделіс организмнің икемделу қабілеті , мінездік әсерленісі мен жалпы әрекетін жоғары сапада қамтамасыз етеді. Бұл оның суықтыққа, тамақтың тапшылығына бұрын байқалмайтын төзімділігін тудырады.

Жеке организм деңгейінде бейімделістің төмендегідей түрлерін ажыратады: туа біткен, және жүре пайда болған, жеке және қауімді (түрлік) , жалпы және маманданған, арнамалы және бйарнамалы, ішкі және сыртқы , шартты және шартсыз , қалыпиы және төтенше, морфологиялық (құрылымдық) және физиологиялық (тірліктік) , соматиеалық (тәннің) және психикалық (жанның) т.б.

Сыртқы ортаның құбылмалы өзгрісіне дені сау адамның бейімделісі арнайы физиологиялық әсерленістер арқылы жұзеге асырылады.

Физиологиялық бейімділіс деп әрекетік жүй, ағза, тіндер белснділігімен өзара байланысын реттеуші тетіктердің орнықты деңгейін айтады.Бұның мәні ортаның жаңаша жағдайларында организмнің сақталуына , дамуына , қалыпты тіршілігін қамтамасыз ететін әрекеттрдің қайта құруына келіп тіреледі.Сонымн бірге ортаның өзгерген жағдайларында адамның ұзақ өмір сүруі, жұмысқа қабілетінің сақталуы, ұрпақ жаңғыртуы бейімделістің көрнекті белгілері болып саналады.

Физиологиялық бейімделіс жағдайын талдағыштар жүйесін тітіркенудің табалдырық күшіне және қарқынына икемделу қасиетінің өзгеруінен байқауға болады.

Құрылымдылық бейімделістің негізін жасушалық бейімделіс түзеді.Жасшалық бейімделіс деп қоршаған орта жағдайларына, аман қалу және қайта жақсару үшін олардың икемделуін айтады.Ол организмдік бейімделістің бастапқы кезеңі болып саналады.

Жасушалық бейімделісті шамамен генотипті және фенотипті деп екіге жіктейді. Генотипті (тектұр) бейімделіс шыдамды, бірақ жасушаларды іріктеу нәтижесінд пайда болады. Фенотипті (белгітүр) бейімделіс залалды түрткілерге қарсы қорғанып әсерленісі ретінде туады.Ол тітіркндіргіштердің қарқыны мен мерзіміне байланысты болады.Сондықтан бейімделістің ұзықтығы және жасушаның төзімділігі өзгеріп отырады.

Организмнің фенотипті икемделісін даралама бейімделіс деп те атайды.Ол ортаның белгілі түрткілеріне бұрын болмаған тұрақтылықты және алдында шешімі қиын мақсаттарды жаңаша шешу мүмкіндігін қалыптастыруды қамтамасыз етеді.Мұнда ең әуелі осы нақтылы түрткіг жауапты әрекеттік жүйелер , одан кейін жалпы әрекетік жүйелер жұмылдырылады.Соңынан жалпы бейарнамалыстреске қарсы жүйелер іске қосылады.Даралама бейімделістүрлік икемделудің құрамына кіріп, оның дамуына әсер етеді.Бұл – популяциялық бейімдліс тұқымқуалаушылық арқылы жеке организмдерге беріледі.

3.Бейімделістің кезеңдері.

Бейімделіс әсерленісі нақтылы физиологиялық тетіктермен байланысты бірнеше кезден тұрады.

1.Бейімделістің бастапқы кезі тітіркендіргіштер әсер еткен алғашқы сәттен басталады.Мұнда әртүрлі бағытталған құрама әсерленістер байқалады. Бірінші құрама әсерленіс - бағдарлау рефлексіне байланысты.Бұл рефлекс пайда болғанда, осыған дейінгі іс әрекетті тежейді.Жалпы тежеуші әсерленіс күшті тітіркендірудің бәріне жауап ретінде туады.