Медициналық география» пәні бойынша 050116-«География» мамандығының 3 курс студенттерінің білімін бақылауға арналған обсөЖ және емтихан тапсырмалары
жүктеу/скачать 0.88 Mb.
|
Екінші құрама әсерленіс – қозу түрінде жүзеге асырылады.Мұнда жүйлік нәрлендіру (трофикалық) ықпалдарды белсендіріледі және ағзалардың қызметі күшейеді. Бұл әсерленістерді семиатоадреналин жүйесімен бірге орталық жүйке жүйесі атқарады.Алайда бейімделістің бастапқы кезінде , олар өзара үйлесімсіз болуы мүмкін.Сонымен қатар бұл кезге организмнің даралама ерекшеліктері , эмоциялық өзгерістері де қатысады. 2.Бейімдлістің келесі сатысы - өтпелі кез. Мұнда орталық жүйке жүйесінің қозғыштығы төмендейді.Гармондардың белсенділігі азаяды, алғашқы әсерленіске қатысқан жүйлердің ықпалы тыйылады.Ол кезде организмнің әрекеттерге тіндерде тереңдей түседі.Бұған бүйрекүсті бездерінің қыртыс қабатының бейімдегіш гармондары әсер етеді. 3. Бейімделістің тиянақты кезі - организмнің және оның құрамына енетін ағзалардың , жүйелердің жаңа жағдайларға мұқият икемделу сәтін көрсетді.Олардың қызметі үйлесімді келеді.Организмнің бейарнамалы төзімділігі көтеріледі және әркелкі арнайы бейімделістің тетіктері дамиды.Бұл кез физиологиялық құбылстарды үнемді атқарады және энергия шығындарын азайтады және имундық қасиетін көтереді.Бейімделестің бұл кезін ұдайы тұрақты, өзгермейтін жағдай деп қараға болмайды.Организмде оның ауытқулары , терблістері жиі болуы ыытимал.Өйткені оған әралуан қосымша жанама тұрткілр әсер еткенд , ол өзінің тіршілік күінің шығыны мен қайта қалыптасуына байланысты туатын гомеостаздың жаңа деңгейін үнемі сақтауға тиіс.Ол организмнің энргия шығынын ұлғайтады, имундық және гормондық қосалқы қорын азайтып ақыры бейімделістің бұзылуына – дизадаптацияға әкеліп соғады. 4. Дизадаптация кезі организмнің әрекеттік қоры сарқылуы нәтижсінн нмесе нейрогрмондық жүйенің және зат алмасуының өзара байланысы бұзылғандықтан пайда болады.Бұл жағдайда бейімделістің бастыпқы кезі сияқты іс әректтің тұрақты көрсеткіштерінің ауытқулары пайда болады.Олар үйреншікті тітіркендіргіштр шамадан тыс немесе кездейсоқ түрткілер көп уақыт әсер еткенде туады. 5. Организм бейімделіс тудырған әсерлерден құтылған жағдайда, соның салдарынан пайда болғн әр түрлі құрылымдық және әрекеттік ерекшеліктерден біртіндеп арылады.Алайда оның жойылған икемделу әсерленістері сол бейімдеуші түрткілер тағы да әсер етсе, қайтадан қалыптасуы мүмкін.Мұны қайта бейімделіс (реадаптация) деп атайды.
7. Бейімделістің түрлері. 8. Генотипті (тектұр) бейімделіс 9. Фенотипті (белгітүр) бейімделіс 10. Бейімделістің кезеңдері. 2 апта Тақырыбы: Табиғи жағдайлар және олардың тұрғындар денсаулығына әсері 1.Бейімдеушілік қандай мағына бреді. а) сақтау б)адаптация в)бейіделіс г) қайта бейімделіс 2.Реодаптация дегеніміз не: а) икемделіс б) қайта бейімделіс в)бейіделіс г)сақтау
3.Эндокриндік жүйені алғаш рет анықтаған ғалым: а) Г.Селье(1935ж) б)И.Ньютон(1927) в)Галилей(1787) г)Архимед(б.з.д.2ғ) 4.Стресстің түрлері: а) психогендік,психологиялық б) эустресс ,дистресс в)оргоногендік г)негізгі ,қосымша 20.Стресс негізінен : а) нозожүйелік б) биологиялық в)бейімделіс г) психофизиологиялық әсерленіс 5.Шабыт,көтеріңкі көңіл ,нұрлану қай стресс түріне жатады: а) стресс б)дистресс в) эустресс г)атқарушы 6.Стрессорлардың неше түрі бар: а) 13
б)11 в)12
г) 10 7.Стресс кезінде гепофиздің әсерін жіктейді: а) кибернетика б)тұз
в)эйфория г) ГАМҚ
8.Адаптация ілімін жете дәлелдеген: а) Галилей б) Б.Селье в) Ньютон г) Н.А.Агоджонен 9. Ауыр түрінде дене қызуы а) 38-37С б) 41-40С в) 39-40С г) 41-42С 10. Тамыр соғуы әлсіз, жиілігі шамамен: а) 120-140 рет/мин. Б)140/141 В)142/140 Г)139/140 11.Адам потологиясындағы генетикалық факторлардың рөлін зерттейтін жалпы генетика ғылымының маңызды бөлімі болып саналатын ғылым: а) ландшафт географиясы б)алкаптонурия в) медициналық генетика г)медицина 12.Қазіргі кезде емханалардағы ауру адамдардың қанша пайызға жуығы тұқым қуалайтын ауруларға ұшыраған адамдар кездеседі: а) 50-60% б)40-50% в) 30-40% г)60-70% 13.Насекомдардың зәр шығару мүшесі: а) бүйрегі б)аузы
в)мұрны г) мальпигі 14.грек тілінен аударғанда алуан түрлі деген мағына беретін сөз: а) б) в) г) 15.құрғақ,қатты жапырақты ормандарда өртке төзімді өсімдіктердің тобын қалай атаймыз: а) мезофит б)гидрофит в)денофит г) пирофит 16.100 гр май ыдырағанда қанша мл су бөлініп шығады: а)101
б)100 в)102
г)103 17.Ксерофиттердің ерекше бір тобы: а)склерофиттер б)мезофиттер в)гидрофиттер г)гигрофиттер Бақылау сұрақтары. 3 апта.Бағалау балы 4.0 Тақырыбы: Жерсіндіру және тұқым қуалаушылық. Жоспар:
1.Медициналық география пәнінің мақсаты: 2.Адаптация дегеніміз не: 3.Бейімделудің түрлері: 4.Авариялық саты ретінде біз қай бейімделісті қарастырамыз: 5.В.Казначеев бейімделістің қанша белгісін ажыратты: 6.Қоршаған орта жағдайларына аман қалу және жақсару үшін,олрадың икемделуін не деп атаймыз: 7.Шыдамды,берік жасушаларды іріктеу нәтижесінде пайда болған бейімделіс: а) генотипті б)фенотипті В)жасушалы Г)физиологиялық 8.Залалды түрткілерге қарсы қорғаныш жерленісі ретінде пайда болған бейімделіс: 9.Фенотиаті икемделісті кейде біз қалай атаймыз: 10.Түрлік икемделудің құрамына енетін бейімделістің түрлері: 11.Биологиялық төтенше түрткілерге нелер жатады: 12.Адамдарға төтенше түрткілеріне нелер әсер етеді: 13.Абыржу әсерленісінің қандай түрлері бар: 14.Төтенше түрткілер неше топқа бөлінеді: 15.Бейімделіс әсерленісі нақты физиологиялық тетіктермен байланысы неше кезден тұрады: 16.Екінші құрама әсерленіс қалай жүзеге асырылады: 17.Реодаптация дегеніміз не: 18.Эндокриндік жүйені алғаш рет анықтаған ғалым: 19.Стресстің түрлері: 20.Стресс негізінен : 21.Шабыт,көтеріңкі көңіл ,нұрлану қай стресс түріне жатады: 22.Стрессорлардың неше түрі бар: 23.Стресс кезінде гепофиздің әсерін жіктейді: 24.Адаптация ілімін жете дәлелдеген: 25. Ауыр түрінде дене қызуы 26.Құрғақ,қатты жапырақты ормандарда өртке төзімді өсімдіктердің тобын қалай атаймыз: 27.Ксерофиттердің ерекше бір тобы: 28.Суы аз құрғақ өсімдіктер тобы: 29.Ылғалдылығы мен суы мол өсімдіктер тобы: 30.Гоймотермді жануарлар түрін зерттеген ағылшын докторы: 31.Гоймотермді жануарлар қанша градусқа дейін шыдай алады: . 3 апта Жерсіндіру және тұқым қуалаушылық 1.Суы аз құрғақ өсімдіктер тобы: а)склерофиттер б)мезофиттер В)гидрофиттер Г)гигрофиттер 2.Ылғалдылығы мен суы мол өсімдіктер тобы: а)психрофиттер б)мезофиттер в)ксерофиттер г)гигрофиттер 3.Гоймотермді жануарлар түрін зерттеген ағылшын докторы: а)Блейден б)Семенов в)Попов
г)Дарвин 4.Гоймотермді жануарлар қанша градусқа дейін шыдай алады: а)70С б)60С
в)50С г)40С
5.Түйе мойнын қай жерге жинайды: а)өркешіне б)аяғына в)басына
г)құйрығына 6Адамдар қатты ыстық күнде қанша литрге дейін тер шығарады: а)12 б)13
В(14 Г)15
71 кг суды булау үшін қанша джоуль энергия қажет етеді: а)2,3х10Дж б)2,5х10Дж в)2,0х10Дж г)1,5х10Дж 8.Қайсысы пойкилотермді жануар: а)Балық б) ит
в) қоян г)ат
9.Суда тіршілік ететін жануарлар а) Кит,балық б) Қоян, түлкі в)балық,қой г) сиыр,ешкі 10.Қайсысы бауырмен жорғалайтын жануарлар тобына кіреді а) жылан,кесіртке б) қоян,жылан в)кесіртке,аю г)кірпі қоян 11.Аралар бұлшық еттерін тез-тез қимылдату арқылы температурасын неше градусқа дейін жеткізеді. А) 32-34
Б)34-35 В)35-36
Г)36-37 12. 86С-93С ыстыққа төзе алатын жануарлар тобы а)термофильді б)мезофильді в)гидрофильді г)ксерофильді 13.Ыстық су көздері а)гейзерлер б)бұлақтар в)өзен сулары г)сулардың барлық түрі 14.Егер жердің беті 70С дейін қызыса ,ал 5см терендіктегі температура қандай болады. А) 40 Б)50
В)60 Г)70
15.Цикрод сөзі қандай мағынаны білдіреді. А)тәулік
Б) уақыт В)күн
Г)бағыну 16Ертіс,Іле өзендері қай елден бастау алады: а)Қытай б)Ресей
в)Украина г)Үндістан 17.Сырдария өзендері қай елден бастау алады. А)Өзбекстан Б) Ресей В)Қытай
Г)Үндістан 18Шу өзені қай елден бастау алады: а)Қырғызстан б)Өзбестан в)Ресей г)Қырғызстан 19.Жайық өзені қай елден бастау алады. А)Ресей
Б)Қытай В)Өзбекстан Г)Қырғызстан
3. Таралу аймақтары. Климаттық факторлар және ағзалардың оларға бейімделуі. Күн сәулесінің қуаты, жарық, ауаның температурасы мен ылғалдылығы , жауын – шашын, қар қабаты, атмосфералық қысым, ауаның газдық құрамының арақатынасы жердің климатын немесе мпкро климатты анықтайды. Макроклимат (аймақтық климат) географиялық орналасудың нәтижесі болып табылады.Ендік бағытында бұл полярлық , тундралық, тайгалық далалы және шөлді климат. Қазақстанда теритториясында төмендегі климат жағдайлары қалыптасқан. Солтүстік Қазақстанда салыстырмалы түрде қысы салқын жазы жылылығымен сипаталатын континенталды климат. Бұл орманды дала аймағының тар мағына Батыс Сібір жазығының ландшафтана ұқсас. Орталық Қазақстанда өте құрғақ және ыстық курет континенталды шөл мен шөлейтердің климаты. Қазақстанның өңтүстігінен қөңтүстік шығысының климат жердің оргаграфиясына байланысты. Тянь-Шань Жоңғар Алатауы мен Кенды Алтай тауларында атмосфералық жауын мөлшері жоғарылайды және біртіңдеп ауаның температурасы төмендейді. Климаты ыстық және құрғақтан қоңыржай жылы және ылғалды ең сонында өте салқын жоғары таулы ауа райына өзгереді. Мезо климат –бұл орманын егіс даласының шалғындық және тау беткейлерінің жергілікті климаты ол микроклиматқа барлық уақытта сәйкес бола бермейді. Орманда күндіз даламен салыстырғанда әрдайым салқындау және ылғалдырақ. Мироклимат – бұл ағзаның климат 24 С температурада күндегі жапырақтағы температурасы қоршаған ортамен салыстырғанда 9 С жоғары. Ал көленкеде 4 С төмен. Құстардың ұясында және жануарларындың ініндегі температура қыста жылырақ ал жазда салқынрақ болады. Егер шөлді жерде топырақ беті 70 С дейін қызыса ал 5 см терендіктін өзінде ол 40 С градусқа дейін төмендейді.
Биологиялық ырғақтар жануарлар мен өсімдіктермен өмірінде температура ылғалдылық жарық қысым электормагнит өрісі теңіздердің толуымен қайтуы маңызды роль атқарады. Аталған факторларға жердің өз өзінен және күндін айналуы айдын жерге қатысты айналуы нәтижесінде туындайтын және тәуліктік өзгерісі тән. Сонымен қатар бұл факторлар георафиялық белдеулерге байланысты заңды түрде өзгереді. Жануарлар мен өсімдіктерде ұзақ уақытқа созылған табиғий сурапталу барысында белгілі бір ортаға мүмкіндік беретін анатома –морфологиялық физиологиялық және басқа да арнайы белгілерімен қасиеттер пайда болған. Уақыт бойынша бірізділікпен кездесіп келетін ағзаның қандай да бір жағдайын биологиялық ырғақ деп атайды. Бұл ырғақтарды ішкі механизмге ұстап тұрады. Биологиялық сағат көмегімен оларды әр түрлі физиологиялық процестердің тәуліктік маусымдық және жылдық және басқа да ырғақтар белгіленеді. Ағзаның ырғақтары ішкі немесе физиологиялық сыртқы яғни геофизикалық табиғаты бар сыртқы ортадағы циклдік өзгерістердің соның жүретін болып бөлінетін. Тірі ағзалар сыртқы ортанын аутқуларының қабулдауға беймделе отырып оларға сәйкес өздерінің физиологиялық процестерді реттейді. Бір –біріне әсер ететін естере отырып бұл факторларды ағзалар 24 сағаттық периодтық жақын ырғақ түрінде қабылдайды. Бұл эндогендік биологиялық ырғақтардың дәл тәуліктік периодтан аутқуының себебі болып табылады. Сонедықтан оларды циркадтық ( латын тілінен аударғанда шамамен жуық dies –тәулік) ырғақтар яғни тәулікті ырғаққа жақын деп аталады. Егер тиіндерді толық қаранғылық жағдайларға устасақ бастапқыда олар бір мезгілде оянып белсенді тіршілік етеді, біраз уақыттан соң әртүрлі уақытта оянып, өзінің әртүрлі ырғағын сақтайды. Содан сон күн мен түннің дұрыс кезектесуін қалпына келтіргенде жануарлардың үйқы мен белсенді тіршілігінің периодтары синхронды болады. Географиялық орнына байланысты оның табиғи кешендерінің нашарлауының бір қатар ішкі және сыртқы факторлары орын алады. Үлкен су айдындары – Каспий және Арал теңіздері, Балқаш көлі тағы басқа өзен ағымдарын оның ішінде өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық ағымдарын шоғарландыратын тұйық алаптарға жатады. Табиғий кешендердің дамуын динамикалық жағдайына өзен ағыны елеулі әсер тигізеді. Бастауын көршілес елдерден аталатын: Ертіс, Іле (Қытай), Сырдария (Өзбекстан), Шу (Қырғызстан), Жайық (Ресей) өзендері ағады. Аталған өзен ағындарының транзиттік немесе шоғырланушы аймаққа жатуы қоршаған ортаға экономикалық қауіп туғызады техногенді қалдықтардың жиналу орталығына айналады. Қазіргі республикамызда халық арасында аурулар мен өлім жетім көбейіп кетті. Баланың іштен кемістіктең, ақыл есінің кем қабілетсіз басқа да ауруларының аурып тууының басты себепкері қоршаған ортаны бузулуы, содан кейін адамдарды ішімдікке, нашақорлық жолына дау жоқ. Бұл күнге өмірге ұрпақ әкелетін ата-аналардың жүтқан ауасымен ішкен суыда жеген тамағымен басқан топырағы да экологиялық апат аймғының ұлы өнімдері. Ел жұртымызға ие болатын дені сау ақылы есі кедей, салауатты ұрпақ білікті маман дайярлау бүгінгі күннің ең өзекті мәселелерінің бірі. Ауру көпшілік жағдайда қоршаған ортаның әсерлеріне сондай-ақ организмнін ішкі жағдайларымен тұқым қуалау белгілеріне байланысты болады. Елімізде туа біткен ауралармен жүре пайда болған аурулар кездеседі. Осыған байланысты халқымыздың демографиялық жағдайы денсаулығы аландатуда. Еліміздегі ең үлкен міндет «Денсаулық өмір кепілі» болмақшы. Осы уран дене еңбегімен спорт, дұрыс тамақтануға, тазалық сақтауға және нашақорлықпен куреске шақырады. Қазірде елімізде аз болсада қоршаған ортаға көңіл бөлуде соның нәтижесінде паразитарлық және инфекциялық аурулармен демалу органдарынын ауруы, ас қорту ағзаларының аурулары және нерв жүйелерінің азаюыда. 10 жыл ішінде әртүрлі ауруға шалдықан адамдардың сандық шамасына назар аударсақ онда бұл көрсеткіштің жыл сайын аутқып отыратының байқаймыз 1.Экзогендік бедер ќ±ратын факторларѓа єр т‰рлі климат элементтерініњ, µзендер мен кµлдердіњ, тењіздердіњ,м±здыќтар мен ќарлардыњ , желдіњ жєне таѓы басќа элементтердіњ єсері жатады.Экзогендік бедер ќ±ратын процестердіњ негізгі кµзі к‰н радиациясы, ол жер бетіне, гидрсфераѓа жєне атмосфераѓа µзара єрекеттесіп, єр т‰рлі климатыќ жаѓдайлар ќалыптастырады. Ал климат жаѓдайлары б‰кіл жер бетініњ µзгерунде негізгі факторлардыњ бірі болап саналады. Климат элементтерініњ ішіндегі аса мањызды фактор – ауа температурасы.Ос ы ауа температурасыныњ єсерінен єрт‰рлі табиѓи зоналардыњ клиата ќалыптасады.Мєњгілік м±здыќтар мен ќар жамылѓысыныњ пайда болуы, жыныстарыныњ ‰гілуі, химиялыќ процестер жєне т.б. осы ауа температурасына тікелей байланысты. Бақылау сұрақтары: 1. Климаттық факторлар және ағзалардың оларға бейімделуі. 2. Микроклимат (аймақтық климат) 3. Тіршіліктің бейімдеушілік ырғақтары 4. Мезо климат –бұл 5. Мироклимат – бұл 6. Биологиялық ырғақ дегеніміз не. 7. Ағзаның ырғақтары нешеге бөлінеді. 4 апта
Адамның және жануарлардың бейімдеушілік өзгергіштігінің негізгі заңдылықтары 1.Қан қысымы жоғары болатын тамыр: а)артерия б)вена в)көк тамыр г)барлығы 2.Қан қысымы төмен болатын тамыр: а)вена б)артерия в)көк тамыр г)барлығы 3.Ең жоғарғы қан қысымы: а)120-130 б)130-140 в)140-150 г)150-160 4.Орташа қан қысымы: а)100-110 Б(110-120 В)120-130 Г)130-140 5.Вена тамыры кеңейгенде қанша пайыз қан сиып кетер еді: а)70-80
б)80-90 в)90
г)90-100 6.Жүрек пен тамыр жүйесін Б.М.Ткаченко ,олардың орындайтын қызметіне қарай неше топқа бөлді: А(8 Б)9
В)10 Г)11
7.Жүрек тамырларындағы қан қысымын көтеріп,қолқа мен өкпе артерияларына қан айдайтын: а)геноратор б)жүрек в)бүйрек г)анолизатор 8.Қан ағысына кедергі жасайтын тамырлар: а)резистивтік б)артерия в)вена
г)копиляр 9.Резистивтік тамырлар нешеге бөлінеді: а)2 б)3
в)4 г)5
10.Зат алмасу тамырларына қандай тамырлар жатады: а)Копиляр және ұсақ велуналар б)вена және копиляр в)копиляр жәнеартерия г)артерия жіне вена 11Қанды жүрекке әкелетін тамырлар: а)вена б)копиляр в)артерия Г)велуналар 12.Артерия мен венуланы ,не артерия мен венаны қосатын көпірше: а)дәнекер тамыр аностамаз б)микротамырлар в)лимфа
г)резорбция 13.Сорып алатын тамырлар: а)резорбция б)лимфа
в)вена г)копиляр 14.Жүрек жұмысын зерттеу неше түрге бөлінеді: а)2
б)3 в)4
г)5 15.Жүрек қызметін физиологиялық әдіспен зерттеу үшін жануарлардың кеуде қуысын ашадыда жазу аспабын тікелей жүрекке тіркейтін әдіс. А)қанды әдіс Б)физиологиялық В)клиникалық Г)клино-физиологиялық 16.Жүрек жұмысын қан шығармай тексеруге мүмкіндік беретін әдіс: а)клин-физ б)сипат ұстау әдісі в)ширату
г)тындау 17.Клиникалық-физ. әдістің неше түрі бар. А)9 Б)10
В)11 Г)12
18.Пальпация әдісі а)сипап ұстау б)тындау в)тықылдату г)үнсіз 19.Перкуссия әдісі: а)тыңдау б)үнсіз
в)тықылдату г)сипап ұстау 20.Жүрек дыбыстарын жазып алу әдісі: а)фотокардиография б)электрокар-я В)векторкар-я г) диномокар-я 21.Жүрек биотоғын жазып алу әдісі: а)ЭКГ б)ВКГ
в)ФКГ г)БКГ
Бақылау сұрақтары 5 апта.бағалау балы:4,0 Тақырыбы: Микроэлементоздардың жіктелуі. Жоспар:
5 апта Микроэлементоздардың жіктелуі. 1.Жүрек тоғының векторлық мөлшерін жазып алу: а)ВКГ б)ЭКГ
в)ФКГ г)БКГ
2.Жүректің қан айдаудағы болимистикка құбылысын жазып алу: а)БКГ
б)ВКГ в)ФКГ
г)ЭКГ 3.Жүректің қан айдалымына байланысты кеуде білігінің ығысын жазып алу. А)ДКГ Б)ВКГ
В)ЭКГ Г)ФКГ
4Ультра дыбысты қолданып жүректің қан айналым қызметіне байланысты ет құрлысының қақпақшаларының және қуыстарының өзгерістерін байқау,рентгенмен зерттеу әдісі: а)Эхокар-я б)Электрокар-я в)Диномокар-я г)Вентореар-я 5Жүрек дыбыстарын зерттейтін құрал: а)Фенедаскоп және стетоскоп б)Фонокар-я в)Демокар-я г)Стетоскоп 6.Жүректің жиырлуы: а)Систола б)Дистола в)Цикл
г)Оралым 7.Жүректің босауы: а)дистола б)систола в)цикл 8.Жүректің жиырылуы мен босауына кететін мерзім: а)жүрек қызметінің оралымы б)жүрек қызметі в)жүрек тамырлары г)жүрек қозғалысы 9.Егер тамыр жарақаттанса қанның шапшаң шығу тамыры: а)артерия б)вена в)копиляр г)внеулалар 10Жоғарғы қан қысым а)Р1 б)Р2
в)Р3 г)Р4
11.Өкінішке орай бізге әлі күнге дейін организмнің енгізгі принципі –денсаулық деп аталатын ішкі және сыртқы бір келкілік қалыптың айқын анықтамасы жоқ,-деген ғалым. А)Павлов
Б)Семенов В)Менделеев Г)Брехман 12.Денсаулық неше түрге бөлінеді: а)3 б)4
в)5 г)6
13.Шартты және шарттсыз рефлексті тапқан ғалым. А)Павлов
Б)Семенов В.Введенский Г)Боткин 14.Павлов қай жылдар аралығында дүниеге келген: а)1849-1936 б)1870-1940 в)1850-1900 г)1871-1899 15.Орыс физиологиясының атасы деп атанған Семенов қай жылдар аралығында өмір сүрген. А)1829-1902 Б)1820-1890 В)1900-1960 Г)1870-1940 16.Цитосклет қанша негізгі құрамдардан тұрады: а)3 б)4
в)5 г)6
17.Қазіргі кезде орта факторларының қосымша әсерлерімен әрекеттесіп ауруды дамытатын қаншадан астам гендер мутациялары белгілі: а)40
б)50 в)60
г)70 18.Ересек адамдарда жиі кездесетін негізгі Нейрогенеротивтік аурулардың бірі: а)Альцгеймер б)Инсульт в)Целиокция г)Гемохроматоз 19Альцгеймер ауруының негізгі клиникалық симптомдарының бірі: а)Есте сақтау қабілетінің төмендеуі б)сөйлеу қабілетінің төмендеуі в)көру қабілетінің төмендеуі г) Есте сақтау қабілетінің жоғарлауы 20.Альцгеймер ауруымен қазіргі таңда қаншағав жуық науқастар бар: а)20млн б)30млн
в)40млн г)50млн
21.Альцгеймер ауруының неше формасы бар: а)2
б)3 в)4
г)5 22.Альцгеймер ауруы қанша пайыз жағдайларда ғана жанұялық сипатта болады: а)23-30 б)25-30
в)30-40 г)50-60
23Қай жылдары Дрозофилаларда жүргізілген тәжірибелер нәтижесінде гендер әрекетінің генотиптің және ортафакторларының әсерлеріне байланысты түрліше дәрежеде байқалатыны анықталған. А)ХХ ғ. 20-30жж Б)ХХғ. 30жж В)ХІХғ. 30-35жж. Г)ХХғ. 30-35жж.
6 апта Адам ауруларының географиясы 1Алғаш рет тұқым қуалайтын аурулардың дамуына ішкі және олрта факторлар елеулі рөл атқаратындығын зерттеген ғалым. А)Довиденков Б)Павлов
В)Семенов В)Дарвин
2.Тұқым қуалайтын аурулардың ішінде бас ауруымен ауыратындарды емдеудің неше түрі бар. А)3
Б)4 В)5
Г)6 3.Емханаларда тұқым қуалаумен ауыратын адамдарға ,осы паталогия жақтарға қарағанда неше рет жиі медиц. Жәрдем көрсетіледі. А)5-6 Б)6-7
В)7-8 Г)8-9
4.Ұйқы безі қай жерде орналасқан. А)Қарынның артында Б)Бүйректің жанында В)Қабырғаның астында Г)Омыртқаның астында. 5.Тамақтың бір тәулікте неше рет бөліп ішкен пайдалы: а)3-4 б)2-3
в)3-5 г)4
6.Кіші шембер қан айналымында минутына қанша литрдей қан өтеді. А)3-5
Б)4-5 В)5-6
Г)1-2 7.Тірі организм әрекеттеріне ұқсас машиналар мен техникалық құралдар жасау мүмкіндігін зерттейтін ғылым. А)Бионика Б)Биоценоз В)Биотика Г)Биофоция 8.Бронх артериялары арқылы өкпеге минутына қан тамырлардың кіші шеңберінен өтетін қан мөлшерінің қанша пайызы келеді. А)1-2
Б)2-3 В)3-4
Г)5-6 9.Криофильді ағзалар орта температуларды қанша градусқа дейін өмір сүре алады. А)8-10 Б)10-11
В)11-12 Г)12-13
10Бактериялар, санырауқұлақтар, қыналар, мүктер т.б. қандай топқа жатады. А)Криофильді Б)Ксерофитті В)Мезофильді Г)Гидрофильді 11.Ағзалар температураға байланысты неше топқа бөлінеді: а)2 б)3
в)4 г)5
12.Насекомдар,дернәсілдер,жұмырқұрттар, кенелер т.б. қандай топқа жатады: а)Пермофильді б)Криофильді в)Мезофильді г)Ксерофитті 13.Павлодарда қандай ірі өнеркәсіп торабы бар. А)Екі бастұз Б)Теміртау В)Жамбыл Г)Кенді Алтай 14.Қарағандыда қандай ірі өнеркәсіп торабы бар; а)Теміртау б)Жамбыл в)Екібастұз г)Кенді Алтай 15.Қаратауда қандай ірі өнеркәсіп торабы бар: а)Жамбыл б) Теміртау в)Екібастұз г)Кенді Алтай 16.Маңғыстауда қандай ірі өнеркәсіп торабы бар: а)Кенді Алтай б)Екібастұз в)Теміртау г)Жамбыл 17.Солтүстік және батыс шекара маңында Поволжье ,оңтүстік Жайық,Батыс Сібір орталықтары трансшекаралық өнеркәсіптік ластанушы заттардың тасымалдануына әсер ете ме: а)иә б)жоқ
в)тек қана қалыпты жағдайда г) барлығы дұрыс 18.хх-ң бас кезінде немістің қай ғалымы климатты,оның бедер құратын рөліне байланысты жіктеуге әрекет жасады: а)Пенк
б)Павлов в)Шепин
г)Мартынова 19.А.Пенк климатты негізгі неше топқа бөлді: а)3 б)4
в)5 г)6
20..Шевальдтық қандай мағына береді: а)қарлы
б)ылғалды в)құрғақ
г)барлығы дұрыс 21.Гумидтық қандай мағына береді: а)ылғалды б)қарлы
в)құрғақ г)барлығы дұрыс 22Аридтық қандай мағына береді: а)құрғақ
б)ылғалды в)қарлы
г)барлығы дұрыс 23.Аса ылғалды климат а)гумидті б)нивалдық в)аридтық г)полярлық 24.Аридтық климат жағдайларында эрозиялық әрекеттер әлсірейді,негізгі бедер құратын агент ненің әректі а)желдің
б)қардың в)судың
г)күннің 25.Құрғақ климат жағдайларына тән климат: а)ариодтық б)гумидтік в)нивалдық г)барлығы дұрыс Үй жұмысы. 7 апта.Бағалау балы:5.0 Тақырыбы: Нозожүйелермен нозоареалдардың құрылуындағы сыртқы ортаның табиғи факторларының маңызы. Жоспар: 1. Климаттық факторлар және ағзалардың оларға бейімделуі. 2. Микроклимат (аймақтық климат) 3. Тіршіліктің бейімдеушілік ырғақтары Құрғақ тропик пен субтропиктің жайылымдық, ландшафтары. Қоңыржай ендіктің антропогендік ландшафтарымен салыстырғанда мал шаруашылығы жақсы дамыған бұл аймақтардың ландшафтары көшпелі мал шаруашылығымен ерскшеленеді. Қазір жер бетінде 1 млрд-қа жуық ірі қара мал болса оның жартысынан астамы тропик пен субтропик белдеулерінде жиналған. Тропиктік елдерде ірі қара малдың маңызы қоңыржай ендіктен өзгеше: ірі қара малды азық-түлік үшін пайдалану жанамалы рөл атқарады, керісінше мал байлықтың, жақсы тұрмыстың белгісі деп есептеледі, кейбір Азия мен Африка елдерінде діни сенімде пайдаланады. Сондықтан ірі қара мал басын үнемі көбейту негізгі мақсат болып табылады. Мысалы, Үндістанның солтүстік-батысында орна-ласқан шөлейт зонасында жайылымдық ландшафтардың 1 гектарына 13-30 бас ірі қара жаюдың орнына 170 - 180 бас мал жайылады. Солтүстік Иракта - 200, Курдистанда — 400 -700, ең көбі Түркияда — 1 гектарға 1500 - 2000 бас мал. Азық жетіспегендіктен, мал орман алқаптарында жайылады. Соңғы 40 жылда Үндістанда мал басы 84 миллионнан 148 млн-ға артса жайылымның ауданы 49 млн. гектарға кеміген. Сондықтан аридті процестер алғашында не топырағы, не климаты шөлге айналмаған аймақтарға таралады. Мысалы, ғылыми әдебиеттер бойынша Сахара шөлінің орнында өткен тарихи заманда ылғалды саванна болған. Бірақ, кейіннен Солтүстік Африканы римдіктер жаулап алған соң орман ағаштарын кессе, вандалдардың басып енуі ирригациялық, тораптарды жойған, соңынан Африканың оңтүстігінен қоныс ауыстырған көшпелі малшылар өсімдіктердің түбірімен жойылуына жол ашқан. Кешпелі мал шаруашылығында малды жайылымдарда уақытынан ерте (мысалы, шөлде бұталы өсімдіктер қалыпты өсу шегіне жетпей) немесе мал басын нормадан артық жаю жайылымдардың өсімдік топтарының жойылуына, мал жеуге жарамсыз арам шөптердің каулап пайда болуына, топырақтың жоғарғы горизонтының «жалаңаштануына», осының салдарынан жайылымдықтың қорының азаюына себеп болады. Антропогендік аридтену процесіне мұздық дәуірінен кейін климаттың жалпы планетарлық масштабта өзгеруі де елеулі әсерін тигізді - жалпы шөлдену процесін үдете түсті. Аймақтың ауыл шаруашылық саласында жайылымдық жерлердің үлес салмағы аз болғанымен, басқа табиғи ресурстармен салыстырғанда антропогендік әсерге тұрақсыз. Сондықтан өте әлсіз адам әсерінде олардың түрлік құрамы мен доминантты эдификатор өсімдіктері тез өзгереді. Табиғи жайылымдық жерлердің экономикалық тиімділігін арттыру тек оларға дұрыс шараларды пайдалана білуде ғана емес, сонымен қатар жердегі ірі массивті құмдарға көп жылдык өсімдіктер отырғызуды көздейді. Бүкіл вегетациялық, кезенде жануарлар нәрлі өсімдікпен қоректенеді. Бірақ, мұндай көрсеткіштер жыл сайын бола бермейді. Ылғалы мол жылдар мен жайылымды алқаптарды дұрыс пайдаланғанда ғана осындай нәтижеге жетуге болады. Ал құрғақ жылдары өсімдік жаздың ортасында күйіп кетеді. Сонымен қатар малды нормадан тыс жаю, өсімдіктердің өнімділігі мен биологиялық ерекшеліктерін есепке алмау жайылымдық жерлердің нашарлауының бірден-бір себебі болып табылады. Сондықтан шабындық өсімдіктерінің нәрлік құны төмендейді, мал жемейтін өсімдіктер өсіп, механикалық құрамы жеңіл топырақта орозиялық процесс дамиды. Көп жылдық ауа райы көрсеткіштері мем мезгілдік ерекшеліктерге сүйене отырып жем-шөптін қорын, тиімді пайдалану жолдарын шешуге мүмкіндік туады. Тропиктік белдеу – субтропиктік және субэкваторлық белдеулер аралығындағы географиялық белдеу.Негізінен 200 және 30 0 ендіктер арасын қамтиды.Кейбір геогрофтар тропиктік белдеуде солтұстік және оңтүстік жарты шардағы субтропиктік белдеуден бастар субэкваторлық белдеу мен экваторлық блдеуді енгізеді.Ауа темпратурасының жоғары болуы, құрлықта ландшафтың шөлдік түрінің кең таралуы, мұхит суының темпратурасы мен тұздылығының жоғары болуымен сипатталады.Жауын-шашын мөлшері 200 мм ден аспайды. Тропиктік белдеуінің материк бөлігінде табиғи процестер шығыстан батысқа қарай өзгереді.Осы бағытқа қарай беткі ағын мөлшері, топырақ қабатының қалыңдығы кемиді.Шығысында орман, батысында сирек орман, шөлейт және шөл өсімдігі тараған.Жануарлардан жұп тұяқтылардың күйіс қайыратын түрі, жыртқыштар т.б. мекендейді.Тропиктік ылғалды орман, тропиктік сирек орман, құрғақ орман, және саванна, тропиктік шөлейт және тропиктік шөл зоналарына ажыратылады. Субтропиктік белдеу – оңтүстік және солтүстік ендіктердегі тропиктік және қоңыржай белдеулер аралығындағы аймақ.Солтүстік және оңт ендіктің 300-400 градус аралығында.Мұнда жыл маусымдары алма кезек калыпты ауысады.Қыстағы ең суық айдың орташа темп-сы 0 градустан жоғары С.Б-дің қиыр оңт-і СССР территориясындағы шағын өңірді қамтиды,Кавказдың қара теңіздің жағалауы,Колхида ойпаты,Қырымның оңтүстік жағалауы,шығыс кавказ сытының біріз жері,Копетдаг тауы алды С.Б-ге жатады.Ауаның орташа темп-сы январьда -0 -70 градус,июньде 23-300 градус.Ылғалды субтропикте емен,қайың тұқымдас ағаштар,шөлейттік субтропиктік сары қызыл топырағында ксерофитті өсімдіктер-арша,пісте,бадамша,шөлдік субтропикте эфемерлер,астық тұқымдастар өседі.Мақта,цитрус жемістері,жүзім шай өсіріледі.СССР-дегі субтропиктік және белдеу демалыс және сауығу орындарына айналдырылған. Бақылау сұрақтары:
5. Халықтың денсаулық сипаттамасы. 6. Бұл аймақтардың ландшафтары несімен ерскшеленеді. 7 апта
1Адамның өмір сүруіндегі тепе-теңдік дегеніміз не: а)тууы,ауруы және ойы бір жәрежеде болуы: б)адамның өмір сүруі в)өмір сүрудегі қарама қайшылық г)Өмір сүрудегі экологиялық жағдай 2.Организмдегі қартаю үрдісін жүйелі түрде тежеудің амалы: а)биологиялық жас б)биологиялық ерекшелік в)экологиялық фактор г)антроплогиялық ерекшелік 3.Тәуліктік көмірсу мөлшері адам тамағында қанша грамға дейін болуы керек: а)400-450 б)450-500 в)350-300 г)300-500 4.Қаңқа сүйектері бойынша,лоарды жасына қарай неше топқа бөлеміз: а)1-5
б)5-6 в)6-7
г)7-8 5.1945 ж АҚШ-тағы өмір сүрудің орта жасы: а)65,8 б)66,0
в)70,0 г)71,2
6.ХІХ-ң аяғында Ұлыбританияда балалар өлімі неше нәрестеге жетті: а)150/1000 б)300/1000 в)250/1000 г)100/1000 7.ҚР Академиясының жас балаларға арналған емдік маңызы бар тамақтармен ,ашыған сүттен жасалған балалар тамақтары қай журналда жарияланды: а)Балдырған,Балбөбек,Жігер б)Айқын
в)Айгөлек г)Алаш
8.Нутрициология дегеніміз қпндай ғылым: а)Тамақтану б)денсаулық в)тазалық г)генетика 9.Жүректің минуттық қан көлемінің қанша пайызы жүрек тамырларына түседі. А)4-6 Б)4-8
В)4-7 Г)4-9
10.Жүрек веналарындағы қанның қанша пайызы он жүрекшедегі тәждік синусқа құйылады: а)75-90
б)75-95 в)75-93
г)75-98 11.Кіші шеңберден минутына қанша литрдей қан өтеді: а)3-5 б)5-8
в)3-10 г)5-10
12.Газдардың алмасуы неге байланысты: а)қан ағысының жылдамдығына б)қан ағысына в)барлығы г)ешқайсысы 13.Қан тамырларының үлкен шеңберінен қан өкпеге қалай келеді: а)бронх артерияларынан б)қан ағысынан в)қан жылдамдығынан г)барлығы 14Бронх артериялары арқылы өтетін қан мөлшерінің қанша пайызы келеді: а)1-2
б)2-4 в)2-6
г)3-5 15.Тамырларды не кеңейтеді: а)ацетенхолин б)өкпе
в)адреналин г)барлығы 16.тамырларды не арылтады: а)адреналин б)ацетенхолин в)өкпе
г)Барлығы 17Қанша жастан бастап жүрек тамырларында кәрілікке тән өзгерістер басталады: а)30-40 б)30-49
В(30-45 Г)30-48
18.Кальцийдің мөлшері қанша жастан бастап көбейеді: а)60-65
б)60-67 в)60-70
г)60-69 19.Артериялық тамыр созу 25 жаста секундына 4,5-5 болса,ал 40-55 жаста қанша м созады: а)10 б)15
в)13 г)18
20.Жүрек қанша қуысты болады: а)4
б)5 в)2
г)3 21.жүрек ұшы кеуде қуысында қайда тіреледі: б)өкпеге В)жүрекке Г)барлығы 22.Жүрек қуысындағы бітеу перде нешеге бөлінеді: а)2
б)5 в)4
г)6 23.Жүрек қабырғасы қанша қабаттан тұрады: а)3 б)5
в)2 г)4
24. Жүрек қабырғасының ішкі қабаты: а)эндокард б)миокард в)эпикард г)барлығы 25.Жүрек қабырғасының сыртқы қабаты: а)эпикард б) б)миокард В) эндокард Г)барлығы 26Көлденең жолақты ет талшықтарынан тұратын ең қалың қабат: а)миокард Б) эндокард В) эпикард 27.Эпикардтың сыртқы қабаты: а)перикард Б) эндокард В) эпикард Г)барлығы 28.Жүрек қуыстарының қанға толып төгілуіне кедергі жасайтын қабат: а)перикард Б) эндокард В) эпикард Г)барлығы 29. Насекомдардың зәр шығару мүшесі: а)мальпигі б)аузы
в)мұрны г)бүйрек
30. Агроценоздардағы түрлердің пайдалы не зияны ... байланысты болады. А) Салыстырмалы санына және мәдени өсімдіктерге әсер ету дәрежесіне В) Салыстырмалы сананың көп дәрежесіне С) Өсімдіктердің көп болуына Д) Топырақ құнарлығына Е) Суға
2 ші аралық бақылау
Бақылау сұрақтары. 8 апта.Бағалау балы:4.0 Тақырыбы: Аурулардың табиғи ошағы жөніндегі Павловскийдің ілімі. Жоспар:
3. Еңбектері,ғылыми жаңалықтары
8 апта Аурулардың табиғи ошағы жөніндегі Павловскийдің ілімі. 1.Сезімдік жүйелер дегеніміз А) Талдағыштар В) Аралық бөлім С)Шартты рефлекстер Д) Барлығы 2.Агроценоздар. А) ауыл шаруашылығында қолданылатын жерлерде пайда болатын биоценоздар В) Топырақтағы тірі организмдер С) Трихограмма Д) Ұсақ жорғақ қанаттылар Е) Егіс танаптары 3. Павловскийдің қанша ілімі бар. А) 7 В) 8
С) 5 Д) 6
4.Шартты рефлекстер теориясын кім ашты А) И.П Павлов В) Ли Де Кола С) Джон Браун Д) Гиппократ 5.XIX ғ. Ортасында Лондон қаласындағы халера ауруының қайтар көзін анықтау мақсатында медициналық география қағидаларын қолдаған Бритондық дәрігер. А) Джон Шоу В) Ли Де Кола С) Джон Браун Д) Гиппократ Е) Б. Антуан 6.XIX ғ. 30 жылдарында американдық стомотологтар тобы тіс ауруын... арқылы төмендетуге болатынын анықтаған. А) Фтор В) Хлор
С) Тұз Д) Спирт
Е) Барлығы дұрыс 7.Қазіргі кездегі адамның экологиялық ортасы – А) Қала В) Ауылшаруашылығы С) Жер Д) Су
8.Биологиялық ластанушы ауру туғызатын организмдер... А) Микроорганизмдер, вирустар құрттар В) Өрмекшілер, жауын құрты С) Масалар Д) Көбелектер, жарқанаттар 9Жер бетіндегі 1500000 жануарлардың қаншасы паразиттік тіршілік етеді. А) 50000 В) 10000
С) 80000 Д) 4500
Е) 30000 10.Иесінің денесінде тіршілік етеуіне қарай паразиттер нешеге бөлінеді. А) 2 ге В) 5 ке
С) 10 Д) Бөліндейді Е) 6 ға 11.Иесінің денесінде тамақ керек болғанда ғана пайда болатын паразиттер. А) Уақытша В) Тұрақты С) Құрттар Д) Аскаридолар 12.Ауадағы тамшылар көмегімен және жыныс жолдары арқылы жуғатын аурулар. А) Тұмау, қызылша, шешек В) Қантышқақ, тырысқақ С) Мерез, гонорея, СПИД Д) Безгек, сүзек, оба 13.Ауыз арқылы түсіп ішек қорында болатын жұқпалы аурулар. Оларға.... А) Қантышқақ, тырысқақ, сальмонелез В) Қышыма, тырысқақ С) Безгек, сүзек Д) Мерез, Гонерея 14.Органикалық қосылыстардың ішіндегі ең қауіптісі. А) Мутаген В) Микроорганизмдер С) Гонерея Д) Амбиоз
9 апта Аймақтық медициналық география және географиялық патология 1..Галогенді, көмірсулар тобына жататындар. А) Хлор, бром, иод, фтор В) Канцерогендер С) Бифенилдер Д) Диоксиндер Е) Феномлен 2.Ағзалар оларды жеңіл сіңіреді және жекелеген мүшелер мен ұлпаларда жиналуға қабілетті. Мыс, паливинил – хлорид, паме хлорлы бифенилдер. Бұл топқа жататын өте улызатты ата. А) Диоксин В) Борм С) Микроэлементтер Д) Мыс, Марганец Е) Консерванттар 3.Бауырдың қатерлі ісігін, тері сүйекпен аяқ – қолдың зақымдануын туғызатын хлорид. А) ПВХ мен винел хлорид В) Полициклді хлорид С) Концерванттар Д) Мыс, марганец Е) Микроэлементтер 4.Хлорды көмірсуларға жататындар. А) дихлоридифенилдихлор этан В) Дефилленттер С) Мыс
Д) Марганец 5.Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша атмос – ғы азон қабытының азаюының қауіпі қандай ауруларды туғызады. А) ісік ауруы В) бас ауруы С) жұқпалы ауру Д) бүйрек ауруы Е) сары ауру 6.Ук сәуленің көбірек өтуі адас баласының иммундық қорғаныс қабілетін азайтып қандай ауруларды туғызады. А) жұқпалы ауру В) ісік ауру С) жүрек ауру Д) сары ауру Е) рак ауру 7.Жер шары бойынша жыл сайын атмосфераға қанша млн т озот оксиді шығарылады А) 60 млн т В)57млн т С)81млн т Д)100млн т 8. Адам баласы озот оксидтеріне душар болған жағдайда қандай ауруларға ұшырайды. А)бронхит,ентікпе,өкпе-тыныс жолдарының ауруы . В)жұқпалы ауру . С)жүрек ауру : Д)спид ауру Е)ісік ауру 9. Биологиялық ластаушыларға не жатады . А)микроорганизмдер, вирустар, құрттар . В)минералдық ресурс С)адам әрекеті Д)химиялық ластанулар Е)радиациялық ластанулар 10. Дүниежүзі боиынша дамыған мемлекеттердің қоршаған ортаны ластануы н қанша пайызын құрайды. А)57%
В)80% С)97%
Д)85.5% Е)100%
11.Негізгі қоршаған ортаны ластайтын бұзатын фактор. А)өндіріс өнеркәсіп пен минералдық ресурстар В)барлық жауап дұрыс С)тау жынысы Д)адам әрекеті Е)табиғат кешені 12. Диоксиннің адам денсаулығына әсері. А) әйелдің бала туу қабілетіне әсер етеді. В) көздің көруін төмендетеді С)ішек ауруларын тудырады Д) есте сақтау қабілетін төмендетеді Е) бауырдың қатерлі ісігін тудырады 13. Феномленмен уланғанда .... зақымдайды А)бауырда, бүйректі, қанда, В)миды С)аяқ, қол буындарын Д)көзді Е)ішек жолдарын зақымдайды 14. Адам денсаулығына өте қауіптісіе көрсет А)метанол немесе митилл спирті В)хлор және фтор С)иод және хром Д)темір және мыс Е)марганец 15. Метанолдың қанша мөлшері адамда өлімге соқтырады. А)30-100мл В)20 С)50
Д)25 Е)35
16. Формальдигид қандай ауру тудырады. А)аллергиялық реакциялар В)бауырдың қатерлі ісігін тудырады С)буын ауруын Д)аяқтың сүйретіп басуын Е)көзді
Үй жұмысы. 10 апта.Бағалау балы -4.0 Тақырыбы Тақырыбы: Шөл – шөлейтті зоналар. Жоспар: 1. Экстремальды ыстық аймақтар. 2. Зона ортасының экстремальды факторлары. 3. Халық денсаулығының сипаттамасы. Қазақстанның шөл және шөлейт далаларының физикалық және географиялық жағдайлары әр түрлі болып келеді.Шөл далаларының ауа райы құбылмалы – жазы құрғақ, ыстық келеді.Ал қысы керісінше жылымыр.Сондықтан да бұл өңірде осындай қатал табиғат жағдайына бейімделген жусан, алабота, раң, әр түрлі бұталы шөбтер өседі.Өйткені олар тамырларын терең жаяды. Топырағының және өсімдіктерінің түрлері мен құрамына, жер астындағы суына қарай Қазақстанның шөл және шөлейт далалары бірнеше ірі алқапқа бөлінеді.Орталық Қазақстанның шөлейт даласына Қарағанды және Семей облыстарының орталық және оңтүстік бөлігі, сол сияқты Қостанай, Павлодар және Шығыс Қазақстан облыстарының оңтүстігіндегі шағын аудандар, ал Батыс Қазақстанның шөл даласына Гурьев пен Қызылорда облыстарының барлық территориясы, осындағы шөлейт жерлерге орал және Ақтөбе облыстарының орталық және оңтүстік бөлігі жатады. Оңтүстік Қазақстандағы шөлейт және шөл жерлер Жамбыл ,Алматы және Шымкент облыстары территорияларының басым көпшілігін қамтиды.
Қысы суық аязды.Жазда ауа температурасы 40 0 С, құмда 70 0С қа дейін көтеріледі.Суарылған жағдайда мақта, бау-бақша жақсы өнім береді.Табиғи өсімдіктен слеу, боз,жусан,құм бетегесі,сексеуіл, тұзды жерінде сораң шөп, құмда эфемерлер өседі. Республикамыздың шөл даласының ауа райы әр жерде әр түрлі болады.Мысалы, оңтүстікте – Жамбыл, Шымкент. Қызылорда облыстарында ауа райы жылдың әр мезгәләнде оңтүстіктен келетін ыстық, сондай ақ солтүстіктен соғатын салқын ауаға байланысты құбылмалы келеді.қарағанды, Ақтөбе, Гурьев, Семей облыстарында ауа райы оңтүстіктегідей құбылмалы емес, Жылдың көп уақытында қоңыр салқын болып тұрады. Шөл далалардың жері біршама жазық, топырағы қоңыр қышқыл сұр, сортаң, беткі қабаты гипсті болып кездеседі. Бетпақдаланың жалпы көлемі 22 мил гк.Бетпақдалада шөп өте сирек шығады.ондв мия жусан сияқты ащы өсімдіктер ғана өседі. Бетпақдаладабір жылда түсетін 135-150 миллиметр ылғалдың 96 миллиметрі суық кезде пайда болады,Қыста аязы жоқ мерзім 5,5 айға созылады, кейбір жылдары май айының ортасында суық болады.Ал күздің алғашқы суығы қыркүйек айының соңында басталады.Қар 2,5 айдай жатады.Қыста күннің суықтығы 38 С қа дейін барады. Мойынқұмның жалпы көлемі 4 мил гк,ал оған ұласып жатқан Шу өзенінің төменгі сағасындағы шабындық пен жайылым Шу өзенінің төменгі сағасындағы шабындық пен жайылым 2 мил гк дан асады. Бетпақдалаға қарағанда бұл жер едәуір жылы әрі құрғақ келеді.Қардың қалыңдығы 10 сантиметрден аспайды.Кейбір жылдары қысты қар тіптен жаумайды.Ол әрбір он жылда бір рет кездеседі.Бұл алқаптың топырағы құнарсыз болады.Мұнда тақырларды кездеседі.Сортаң жерлер сирек кездеседі.Мойынқұмның оңтүстік жиегінде суармалы егін салуға әбден болады.Орталық бөлігінің шығысындағы жартысында 5 метр тереңдікте су көздері кездеседі. Шөлейт зонасы – құрлықтың шөлейттік ландшафт түрлері басым тараған бөлігін қамтитын табиғи зона.Қоңыржай белдеудің шөл, дала, және саванна (Солтүстік жарты шарда), субтропик пен тропиктік (Оңтүстік жарты шарда) зоналары аралығында қалыптасқан.Климаты қуаң келеді, көпшілік жнрінде ауа температурасы қыста 0-100 , жазда 20-250 С. Булану жылдық түсетін жауын-шашын мөлшерінен 3-6 есе көп.Өзендері көбінсе құрғап қалады.Шөлейт зонасы негізінен мал жайылымына пайдаланылады. Субтропиктік белдеудегі шөл зонасы негізінен жеке үстірттер мен таулы массивтерінде және тау алды өңірлерінде қалыптасқан.Жылына 200 мм шамасында жауын-шашын түседі.Кактус, көп жылдық бұта сияқты қуаңшылыққа төзімді өсімдік түрлері өседі.Суармалы жерінде жеміс өсіріледі. Тропиктік белдеудегі шөл зонасы негізінен Солтүстік жарты шардың тропиктік шөлінің қиыр оңтүстігі жәнеОңтүстік жарты шардың солтүстігіндегі, жалпы шөлейттің басқа аудандарына қарағанда ылғалдылығы молдау аймақтар жатады.Климаты ыстықжәне қуаң.Жаз айларында ауаның орташа температурасы 300 С қа жуқ, максимумы 50 0С шамасында, қыста 12-20 0С. Жылына 500 мм ге дейін жауын-шашын жауады.Тұрақты ағынды өзендері аз.Қызыл қоңыр топырақ басым тараған. Қоңыржай белдеудегі шөл зонасы Солтүстік және оңүстік жарты шардағы қоңыржай белдеуде басым болды.Жылдық радияция балансы 120 ккал/см .Жауын шашын мөлшері 200-300 мм.Июльдің орташа темп-сы 20-25 градус,январьда -20 градусқа төмендейді.Сол-к жарты шардағы бөлігінде жусан,эфемер ж/е эфемероидттар,жүзгін,қаиың,қарағай,бұта түрлері өседі. Қазақстандағы шөл зона дала мен шөл зоналары аралығында қалыптасқан.Республика жерінің 23 пайызын алып жатыр.Климаты қуаң ж/е тым континенттік.Жылына 200-250 мм-дей жауын шашын түседі.Йюльдің орташа температурасы 24-26 градус.Қысы суық аязды;январьдың орта температурасы -14,-16 градус.Қыста темп-а минимумы зонаның батысында -42 градус,шығысында -49 градусқа төмендейді.Өзендері шағын келеді ж/е жазда тартылып қалады.Көлдерінің суы тұзды.Топырағының шіріндісі аз.Боз,бетеге,жусан,бұйырғын,йзен,қаңбақ кей жерінде тал,йтмұрын т.б өседі.Саршұнақ,қосаяқ,құмтышқан,қоян,сасық күзен,түлкі,қасмқыр,құстардан бүркіт,дуадақ,көкек т.б. мекендейді. Бақылау сұрақтары:
10 апта Шөл шөлейтті экстремальды ыстық аймақтар 1. Қазақстанның шөл және шөлейт далаларының физикалық географиялық жағдайы қандай А)Әр түрлі болып келеді В)Біркелкі С)Аралас
Д)Барлығы 2. Орталық Қазақстанның шөлейт далаларына қандай облыстар кіреді А) Қарағанды және Семей В) Алматы С) Астана Д) Петропавл Е) Дұрыс жауыбы жоқ 3. Шөл зонасында ағатын Ірі өзендер А) Сырдария,Әмудария В) Сарысу С) Қара кеңгір Д)Талас
Е) Келес 4. Шзл қанша пайыз территорияны альп жатыр А) 70 % В) 50 %
С) 30 % Д) 10 %
Е) 20 % 5. Кадмий қандай ауруды тудырады. А) Ита – ита В) Жүрек ауруы С) Буын аурулары Д) Рак
Е) Мерез 6. ДЖ –гі сынаптың өндірісі жылына қанша тонна өндіреді. А) 10 мың В) 20 мың С) 30 мың Д) 40 мың 7. Сынап ... қолданылады. А) Мидицинада және химия өнеркәсібінде В) Ауыл шаруашылығында С) Отын өнеркәсібінде Д) Мал шаруашылығында 8 Ұсақ асбест шаңы ... ауруын туғызады. А) Асбестоз В) Асбемноз С) Асбелентон Д) Мерез
9. Асбест адам денсаулығына әсері. А) Өкпе ұлпаларын зақымдап, қатерлі ісік туырады В) Мерез С) Асбестоз Д) Рак Е) Безгек, сүзек ауруларын туғызады. 10. Мәдени өсімдіктер арамшөптер мен ластануға .... байланысты ерекшеленеді. А) Тұрақтылығына В) Ұзындығына С) Реңіне Д) Жапырағына Е) Сабағына 11. Арамшөптерге ең төзімді дақыл .... болып табылады. А) Бидай
В) Жүгері С) Салы
Д) Күріш 12. Факторлардың организмдерге тигізетін әсеріне көрнекті эколог ... жоғары деңгейде жан – жақты зерттеулер жүргізген. А) А.К. Бродский В) Ли Де Кола С) Джон Браун Д) Б. Антуан Е) Гипократ 13. Абиотикалық факторлардың өзгеруіне түрлердің бейімделудің негізгі жолы. А) Бейімделу эволюциясы В) Экологиялық факторлар С) Географиялық өзгеру Д) Климаттық жағдай Е) Барлығы кіреді 14. Антропогенді экожүйелерге ... жатады. А) агроценоздар мен агроэкожүйелер В) биоценоздар С) зиянкестер Д) агроценоздар Е) мәдени өсімдіктер 15 Агроценоздар ---- А) ауыл шаруашылығында қолданылатын әсерлерде пайда болатын биоценоздар. В) табиғи бірлестіктер С) мәдени дақылдар Д) зиянкестер Е) микроорганизмдер 16. Темекінің уы ... ауруын туғызады. А) қалқаның созылмалы В) рак
С) Безбек Д) Мерез
Е) Сүзек 17. Абиотикалық фактор дегеніміз: жүктеу/скачать 0.88 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||