Мектеп жасына дейінгі бала дегеніміздің өзі қандай бала?

§ 3. РОССИЯДА МЕКТЕПКЕ ДЕИІНГІ КОҒАМДЫҚ ТӘРБИЕНІН, ДАМУЫ

жүктеу/скачать 0.59 Mb. бет 3/4 Дата 31.10.2022 өлшемі 0.59 Mb. #463716

§ 3. РОССИЯДА МЕКТЕПКЕ ДЕИІНГІ КОҒАМДЫҚ ТӘРБИЕНІН, ДАМУЫ Россиянын мемлекеттік жағынан орталыктандырылуы, ол әсіресе-I Петрдін патшалық еткен тұсында күшейіп еді, көптеген панасыз бала-ларға камкорлык жасауға мемлекеттік сипат беру кажет дегенге жеткіз-ді. 1706 жылы «тастанды балаларға арналған үй» ашылды немесе ол не-кесіз туылған балалар үйі деп те аталды. I Петрдіц бұйрығы бойынша кейбір монастырьлар жанынан өзіндік тәрбие үйлері ашылған болатын. XVIII ғасырдын екінші жартысында Петербург пен Москвада тастанды балалар мен панасыздар үшін мемлекеттік жетімханалар ұйымдастырыл-ды. 1763 жылы Москвада тэрбие үйі ашылды, кейіннен онын филиалдары біркатар қалаларда жұмыс істей бастады. Жетімханалар мен тәрбие үйлерінде, эсіресе емшектегі балалар ара-сында елім-жітім қисапсыз көп болды. Мысалы, Москва тәрбнелеу үйіне 1764 жылы 524 емшектегі бала кабылданған-ды, сонын 424-ті өлді, 1767 жылы 1089 бала қабылданды, 1073-і елді. Мүндай жағдай Россиянын жа-бық тәрбие мекемёлері үшін тіпті Октябрь революциясына дейін тән бол­ды. Тіпті 1906 жылы Рязань земствосындағы жетімханаға келіп түскен емшектегі балалардын өлімі 77,8 процент, Минскі жетімханасында 77,9 процент болды. Москва тәрбиелеу үйінде,'1907—1910 жылдардыц ресми есептері бойынша, емшектегі балалардыц өлімі 30-дан 40 процентке дейін-гі аралыкта кубылды. Замандастар пікіріне карағанда, бүл мәліметтер тым кемітіліп көрсетілген. Бұл тәрізді кұбылыстар себептерінін тамыры әлеуметтік кұрылыста, енбекші балаларына деген мемлекет қамқорлығы-ныц жоқтығында болды. Бұл мекемелерде — тәрбие үйлерінде, жетімханаларда өлім болуынын басты себебі педиатрияда колданылатын «госпитализм» деген терминде деседі. Мұнын өзі бүкіл зиянды күбылыстар жиынтығын камтиды: жабық мекемелерде — оныц емдеу түрлерінде де, сондай-ак қамқорлыкка алуға арналған түрлерінде де балалар бүлардан зардап шекті. Қүнсыз, жасан-ды тамак беруден болған түрлі ас корыту органдарынын бүзылуынан, жи-ренуден, нашар гигиеналық жагдайға байланысты балалар түрлі жүкпалы аурулардан өліп жатты. Тірі калғандары дене қүрылысы жағынан нашар дамыды: бойы мен салмағы жағынан кенже калды, ауруға карсы иммуни­тет! темен болды, ауруға жиі шалдыкты. Бүл балалар үшін психикалык госпитализм деп аталатынға тән бол­ды, ол мынадай күбылыстар түрінде бейнелснді: жалпы самаркаулык, аз козғалушылык, кимылдыц кеш дамуы (балалар көбінесе 2 жаска карай ғана жүре бастайды). Тіл дамуындағы күрт артта калушылық ерекше бай-қалатын, олар 3 жасқа карай тек кейбір сөздерді ғана сөйлейтін. Олар­дын көціл күйі көбіне жабыңқы болып жүрді, басын тынымсыз шайкап, денесін селкілдетіп немесе колын ербендетіп орынсыз кимылдар жасай-тын. Жоктан коркып, үрейлене беру немесе кім көрінгенге тиісу жағдайлары балаларға тән касиет болып жүрді, мүныц өзі психикалык жағынан кеміс калушылыкты ғана емес, сонымен бірге оныц бұзылуын да сипаттап отырды. Кейініректегі зерттеулер көрссткеніндей, госпитализмнін негізгі себеп-терініц бірі жоғары нерв қызметінін дурыс дамуы үшін қажетті жағдай-лардыц жеткіліксіздігі, тәрбие ісініц тамак ішкізумен, жай бағып күтумеіі шсктелуі ғана болды. Балалардын жабык мекемелерінде, семьядағы сияк­ты баланы асты-үстіне түсіп, мол мәпелейтін, манызды да кажетті табиғи тәрбие құралдары болмады. Патрондау жүйесінің де, яғии мемлекет тарапынан болмашы жәрдем төлеумен балаларды семьяда тәрбиелеуге берудіқ де, тиімділігі аз болып шыкты. Москвадағы тәрбие уйінін деректері бойынша, 1772 жылдан бас­тап 15 жыл ішінде патрондарға 9 мыцнан астам бала беріліпті, сол мер-зімніц аяғында тек 1 мыны ғана тірікалған. XVIII ғасырдан бастап орыстын мектепке дейінгі педагогикасы қалып- таса бастайды. Отандық ғылымды, оның ішінде педагогика ғылымын дам ытуда аса көрнекті ғалым Михаил Васильевич Ломоносов (171Г— 1765) ерекше орын алды. Ол «Орыс халкын сактау жэне көбейту туралы» деген өз енбегінде үлттын нығайьш, дамуы үшін қажетті әлеуметтік, меди-циналык жэне педагогикалык шаралар программасын ұсынды. Ломоносов шаруалардың экономикалык жағдайын жаксартуды, помещиктер озбыр-лығын азайтуды, жас босанған әйелдерге медициналык жәрдем ұйымдас-тыруды, бұл үшін акушеркаларды оқытуды жолға коюды, «кіндік шешедердің съездерін» өткізуді, отандық емшілерді даярлауды міндетті іс деп е_септеді. Ол баланы суық суға салып шокындыратын шіркеудің кең тараған әдет-ғұрпына мүлде карсы шықты. «Надан поптарға физиканы тусіндірудің қажеті жок... Суық суға салып, зорлаһ шоқындырғысы келе-тін, туғаннан және шокындырғаннан кейін өз пайдасы үшін жаназасын шығарғысы келетін каныпезер поптарды, жендеттер дер едім». Халыктыц надандығы мен жокка сенушілігіне карсы күресу үшін Ломоносов «халық денсаулығы туралы кітапшалар» басып шыгаруды ұсынды. Орыс педагогикасын дамытуда XVIII ғасырдын екінші жартысындағы белгілі мемлекеттік кайраткер И. И. Бецкой (1704—1795) манызды роль аткарды. Онын жобасы бойынша Россияда бірінші рет тәрбие үйлері ашылып, олардын түрлі басқару орындары кұрылды. И. И. Новиковтың (1744—1818) «Балаларды тэрбиелеу жэне ус-таздык ету туралы» трактаты ерекше назар аударды, онда акыл-ой жэне адамгершілік тәрбиесі, эмоциялык даму мәселелері терен ашып көрсетілді. К. Д. Ушинский Россияда мектепке дейінгі тэрбие теориясын'дамытура мектепке дейінгі орыстын ұлы педагогы -Константин Дмитриевич тарбие туралы Ушинский (1824—1870) орасан зор эсер етті. Оныц педагогикалык жүйесі негізіне халыктық принцип алынды, осыған байланысты өсіп келе жаткан ұрпактың тәрбиесі мен білім алуы тарихи даму жағдайларына, халыктын көюейтесті мүктаждары мен кажеттерінен шығуы тиіс. «Тэрбие,— деп жазды К. Д. Ушинский,— дэрменсіз болғысы келмесе, халыктык болуы тиіс»1. К. -Д. Ушинский былай деп атап көрсетті: тек халык күрған немесе халықтық негізде негізделген тәрбиеніц педаго­гикалык жүйесі пәрменді болады жэне шынайы патриотты тэрбиелей алады. «Адам тэрбие тиегі» деген өзініц осы көрнекті енбегінде К. Д. Ушин­ский эр баланын жас жэне психикалық ерекшеліктерін міндетті түрде есепке алу кажеттігі туралы осы мацызды қағиданы үсынып, негіздеді. *Егер педагогика адамды барлық жағынан тәрбиелегісі келсе, ол оны ал­дымен барлық жағынан білуі тиіс»2,— деп жазды ол. ' Қолда бар ғылыми-психикалық деректердін негізінде бала ойыны тео-риясын жасай отырып, К. Д. Ушинский оныц білімдік-тәрбиелік макызын көрсетті. Ол баланын психикалык өмірінде қиялдау үлкен роль атқарады, ол ойын кезінде анағұрлым толык жүзеге асырылады деп есептеді. «Ойын үстінде бөбек — деп жазды К. Д. Ушинский,— есейген адам, ол өз күшін байкайды жэне өз жасағандарына жеке билік етеді»1. Ол баланын элеу-меттік ортасы мен жасы ойыннын сипаты мен мазмунына калай эсер ететін-дігін, ойын кезінде коғамдык қарым-катынастардын негізі калай таныла-тындығын көрсетті. Бұлардан аскан кұдіретті тәрбиелік құралды көре отырып К. Д. Ушинский халыктык ойындарға ерекше мацыз берді. Оныц балалар ойыны туралы айтқан ой-пікірлері орыстык жэне дүние жүзілік мектепке дейінгі педагогикаға қосылған манызды үлес болды. Мектепке дейінгі балалармен жұмыста К. Д. Ушинский табиғатпеи танысуға,'эстетикалык жэне адамгершілік тәрбиесіне көп орын берді. Ол адамгершілік тәрбиесін беру арқасында бала адам болып калыптасады деп есептеді. Ақыл-ой тәрбиесін беруде Ушинский бала ойлауыныц нак-тылығымен, бейнелілігімен байланысты болатын көрнекілікке сүйену ка-жеттігін бекітті. Онын пікірі бойынша, балаларға арналған шығармалар баяндалу карапайымдылығымен, айкындылығымен, жоғары көркемділігі-мен ерекшеленуге тиіс. Онын меншікті шығармалары осы талаптарға толык сай. Ол жазған «Ана тілі» деген кітаптағы энгімелердің көбі казір-гі уакытта мектепке дейінгі жастағы балаларга оку және әнгімелеп беру үшін пайдаланылуда. Балалардын өміріне асыра шек койғаны жэне ойын кезінде баланын тәуелсіздігі мен бслсенділігін тежегені, баланың өзімен-өзі болуына мүм-кіндік бермегені үшін Фребель жүйесін және Фребельдін балалар бакша-ларының жұмыс практикасын К. Д- Ушинский катал сынға алды. К. Д. Ушинский бала тэрбиешісінін жеке басына жоғары талаптар койды, ол балаларды жақсы көруге, ез ісіне берілген жэне жан-жакты білімді болуға тиіс деп эділетті есептеді. Коғамдық тәрбиеніц жаксы жақтарын жоғары бағалай отырып, К. Д. Ушинский мектепке дейінгі балаларды тәрбиелейтін неғүрлым табиғи орта — семья деп есептеді жэне осыған байланысты балаларға семьяда тэрбие беру міндеттерін, сондай-ақ ата-аналардыц праволары мен міндет-терін айқындап берді, әсіресе ананын аткаратын роліне ерекше көціл белді. Россиядағы Россияда алғашқы балалар бақшалары жеке адамдар-алкашқы балалар дын, кайырымдылардын жэне филантропиялык коғам-бақшалары дардын, кейбір озык земстволардын инициативасы бойынша XIX ғасырдың 60-жылдарында пайда болды. Олар аз еді, бірен-саран ғана болмаса олардын бәріне акы теленетін болды. Оларды уйымдастыруға мемлекет катыспады. Жеке меншіктегі балалар бакшала-рыныц телемі вте жоғары болды, онда балалардын болу ұзактығы әдетте 4 сағаттан аспады, сондыктан олардын игілігімен тек аукатты ата-аналар ғана пайдалана алды. Тәрбие жүмысыныц бағыты және қызметкерлерді іріктеп алу балалар бакшаларын үстаушы адамдарға бүтіндей тәуелді болды. Халыктын, төменгі жіктерінің балалары үшін алғаш тегін, халыктык деп аталатын, балалар бақшасы 1866 жылы Петербургте кайырымдылар­дын «Арзан пәтерлер коғамы» жанынан ашылды. Мектепке дейінгі баска мекемелердегі сияқты, мүнда да сабақ Фребель жүйесі бойынша жүргі-зілді. Бірнеше балалар бакшалары да пайда болды, оларда орыстын аса көрнекті ғалымдары мен педагогтарыныц айтқан белді пікірлері негізінде мектепке дейінгі тэрбиенің жаца жолдарын іздестіру жүргізілді. Мысалы, XIX ғасырдың 60-жылдарында-ак Петербургте ерлі-зайыпты Я. М. мен А. С. Сңмоновичтердіц балалар бакшасында үлкен эксперименттік жұмыс жургізілді. Бүтіндей алғанда Россияда мектепке дейінгі мекемелердің дамуы баяу болды. Мектепке дейінгі тәрбиеге мемлекеттін бөлген каржысы жокка тән еді. Россия империясынын. 1913'жылға арналған мемлекеттік бюджетінде «Мектепке дейінгі балалармен жұмыс жүргізу» статьясы бойынша мек­тепке дейіпгі бір балаға орта есеппен жылына 1 тиын мөлшерінде акша жумсау көзделді. 1917 жылдың октябріне карай елде ірі калаларда орна-ласкан не бары 280-дей балалар бакшасы болды, сонын 250-і ақылы еді. Революцияға дейінгі Россияда'мектепке дейінгі мекемелердін мұндай жағдайы толык занды да еді. Олардын алдына халык бүкарасыныц бала-ларын торбиелеуді ұйымдастыру міндеті де қойылмады. Үкімет' балалар бакшаларына буржуазиялык семья тәрбиесіне көмекке арналған1 немесе ■ жетімдерге көз кырын салатын мекемелер деп қана карады. В. И. Ленин буржуазия коғамындағы балалар бакшалары мен яслнле-рі туралы айта келіп, олардын мүсәпірлік жағдайда болу себептерін бЫлай деп сипаттады: «Бул кұралдар жана емес, бұлар (социализмнін баска да жалпа- материалдык алғы шарттары сияқты) ірі капитализм аркылы жа-салған, бірақ бұлар. капитализм тұсында, біріншіден, тіпті сирек кездесіп келді, екіншіден,— бұл өте манызды жағы — булар не жалдаптыктын, кұл-кынкұмарлықтын, алдаудын, арамдык істеудін барлык жаман жактарын қолдаған саудагерлік орын брлып келді, не «буржуазиялык ракымдылык-тын акробаттығы» болып келді, мұны әділет бойынша тәуір жұмысшылар жактырмайтын, жек көретін»1. Россияда мектепке дейінгі тэрбие педагогтардың ынта-жігері арқасын-да ғана өмір сүріп, дамып отырды, ондай педагогтардың қатарынан А. С. Симоновичті, Е. Н. Водовозованы, Л. Қ. Шлегерді, Е. И. Тихееваны бөліп айту керек. Швейцариядағы балалар бакшаларының жұмысымен С Симонович алдын ала таныскан, XIX ғасырдың 60-жылдарда-ғы қоғамдык-педагргикалык қозғалыстын көрнекті қайраткері Аделаида Семеновна Симонович (1840—1933) 1866 жылы ерімен бірлесіп ГІе-тербургте интеллигенция балаларына арналған акылы балалар бакшасығі ашты жэне Россияда мектепке дейінгі тэрбие жөнінде «Балалар бакшасы» деген тұңғыш журнал шығара бастады. Балалардын ерекшеліктерін зерт-тей отырып, ол Фребель жүйесі бойынша баланы дұрыс тәрбиелеу мүмкін • емес екендігіне көзі жетті де К. Д. Ушинский ұсынран халыктық тэрбие идеясын колдана бастады. А. С. Симонович былай деп есептеді: 3 жасқа дейінгі балалар анасы-ныц белсене катысуымен семьяда тэрбие алуға тиіс, ал 3-тен 8 жаска де-йінгі тәрбиелеуде семьяға бала бакшасы көмектесуі кажет. Балалар бакшасына «семья мен мектеп арасын байланыстырушы зве-. но» ретінде карай отырып ол, балалар бакшасы балаларды мектепте окуға даярлауға тиіс, деп жорамалдады. Онын пікірі бойынша, балалар бакшасындағы оку ойындық сипатта болуға тиіс. Мектепке дейінгі жоға-ры жаста жай арнаулы класта неғурлым жүйелі даярлау енгізіледі. Ойын ойнапжүріп, бала бір мезетте орныктылыкка дағдыланады, әліппемен, жазумен, санаумен танысады. Жай кластағы оку мектептегі сабак балаға қуаиыш беретіндей етіп курылуға тиіс. Балалар бақшасы жүмысыныц табысты болуы көбіне-көп тәрбиешініц жеке басына байланысты, ал А. С. Симонович оған зор талаптар койды. Онын айтуына карағанда, «балалар баулаушысы» білімді, ширак, сергек, көнілді, катан, бірақ кекшіл емес, талап койғыш, бірак қазымыр емес болуға тиіс. Ол балалардын табиғатын тани білуі тиіс. А. С. Симонович- тін пікірі бойынша, балалар бакшасыныц сипаты мен бағыты баулаушы-ныц акыл-ой жэне адамгершілік жағынан даму дәрежесіне байланысты. Апталык кесте бойынша 5—7 жастағы балалармен жүргізілетін ойын мен оқудың белгілі бір жүйесін белгілей отырып, А. С. Симонович сөйтс тура жана оқиғаларға немесе тәрбиеленушілердіц кеніл күйіне байланыс­ты оқу кестесінен кейбір ауытку жасау мүмкін деп есептеді. Ойын мен окудыц фрсбельдік эдісіне канағаттанбаған ол Отантану, кимыл ойында-ры мен гимнастика, әңгімелеу, сурет салу, реттеу, күрастыру, ою, тоқу, және басқа да жүмыс түрлері жөнінде методикалык үсыныс үлгілерін өзі жасап даярлады, (мысалы, кезекшілік), кейбір міндеттерді орындауға балаларды тартуды, бір-біріне көмектесуді және жолдас болуды, өз тіле-гіне шек коя білуді үйрету кажет деп есептеді. А. С. Симоновичтіц кызметі орыстын мектепке дейінгі педагогикасын дамытуға дұрыс эсер етті. р н вП1,п„„101] Елизавета Николаевна В о д о в о з о в а (1844—1923) t. и. нодовозова мектепке дейінг, педаг0гика саласында К- Д. Ушин- скийдіц жолын куушы болды. «Есі кіре бастағаннан мектеп жасына дейін-гі балаларға акыл-ой жэне адамгершілік тэрбие беру» деген өз ецбегінде ол Фребель жүйесін сынға алды, онын кемшіліктерін көз жеткізе көрсетті жэне балалармен оку мен ойын өткізуге арналған өзі талдап жасаған тамаша әдістерді ата-аналарға, балалар бакша кызметкерлеріне усынды. Е. Н. Водовозова балалар үшін бірқатар кітаптар шығарды, олар жиі кайта басылып отырды. Оныц «Европа халыктарынын өмірі» деген кітабы-мен Володя Ульянов гимназияда үздік окығаны үшін наградталды. Өзініц педагогикалык жүйесінде Е. Н. Водовозова К. Д. Ушинский тужырымдаған халыктық принципті дәйекті түрде жүргізді. Ойын такдау мен окуды жоспарлауды, ол балалардын өмірі кызык та мазмүнды.бо-латындай, орыс дэстүрлері рухында күрылатындай етіп жүзеге асырды, айналадағыларға деген ынтаны оятып, канағаттандырды. Ол ұсынған балалардын серуендеу, экскурсиялар мен бакылау, творчестволық іс-әре-кеті, дене жаттығулары, халыктык кимыл ойындары, балалардын шама-сына карай енбек етуі жөнінде жэне т. б. программалары да осы максатқа кызмет етті.- Барлық оку бірте-бірте күрделене түсетін жүйеде орналас-тырылды. Е. Н. Водовозованыц программаларында акыл-ой және адамгершілік тэрбиесіне үлкен орын берілді. Акыл-ой дамуыныц кұралы ретінде таби-ғатпен танысуға көп көніл бөле отырып, оныц мазмүнына қоршаған өмір-мен, халыктын ецбегімен және тұрмысымен танысуды енгізді. Онын адам жөніндегі 60-жылдардағы прогрестік идеялардың әсерімен калып-тасты. Адамгершілік тәрбиесі жөніндесі үсыныстары балалардын. бойын­да енбек суйгіштікті, тілек-талабын баскару іскерлігін калыптастыруға бағытталды.' Е. Н. Водовозованын элеуметтік жэне педагогикалык, көзкарастары ез заманы үшін прогресті болды, ал «Балаларға акыл-ой және адамгершілік тэрбиесін беру» атты онын ецбегі Россияда балалар бакшалары тәрбиеші-лерін даярлау кезінде негізгі күралдардыц бірі болды. Луиза Карловна Шлегердіц (1863—1942) педаго- Л. К- Шлегер гикалык кызметі 1882 жылы басталып, ал 1905 жылы Москва кедейлерініц балалары үшін тәрбие шараларын жүргізетін «Сет-лемент» жэне «Бала еңбегі мен тынысы» қоғамдарынын белсенді катысу-шысына айналды. Москванын жүмысшылар тұратын шет аудандарыныц бірінде балалар бакшасы ашылып, онда Л. К. Шлегер жэне қоғамныц басқа мүшелері акысыз жүмыс істеді. Олар Фребельдің дидактикалык материалын кайта карап, балалардын өмір жоспары деп аталып жүргсн тэрбие жұмысынын негізі етті, онда сол кезде кең тараған еркін тэрбие теориясына үстемдік берді, ойын мен сабак үстінде балаларға толык ер-кіндік жасалды. Алайда көп үзамай-ак олар балаларға үйымдасқан түрде ыкпал ету элементтерін орнатуға мәжбүр болды, ал одан сон үсынылған деп аталатын жэне тәрбиещінің жоспары бойынша жүргізілетін міндетті сабактарды енгізе отырып халықтык балалар бакшасының жумысын жоспарлауға іс жүзінде көшті. Сонын өзінде тәрбие жүмысы қандай да бірынғай программаға немесе мақсатка біріктірілмеді. Л. К. Шлегердіқ бірқатар еңбектерінде («Кішкентай балалармен әнгі-ме өткізуге арналған материалдар», «Балалар бақшасындағы практика­лык жұмыс» жэне т. б.) мектепке дейінгі балалармен әнгіме еткізуді уйымдастыру методикасы, балаларды зерттеу, жеке-дара жүмыс істеу, се-зім органдарын дамыту үшін арнаулы жаттығулар колдану жөнінде ба-ғалы ақыл-кенестер бар. Л. К. Шлегер мектепке дейінгі теорияны дамы-туға елеулі ыкпал Жасады. Ұлы Октябрь социалистік революциясынан кейін ол совсттік мектепке дейінгі тэрбие теориясы мен практикасын да-мытуға ат салысты. _ „ Елизавета Ивановна Т и х е е в а (1867—1943) мектеп- іихеева ке дейінгі тәрбие проблемасымен 1907 жылдан бастап айналыса бастады. Ол 1913—1917 жылдары мектепке дейінгі тәрбиеге жәрдемдесетін Петербург коғамынын балалар бакшасын жэне сол ко-ғамнын мектеп комиссиясын баскарды. Е. И. Тихеева К- Д. Ушинскийдіқ жолын қуушы жэне онын идеяларын насихаттаушы болды, балаларды мектепке даярлауға, балалар бакшасымен бастауыш мектеп программа-ларынын үйлесімділігіне және сабактастығына ерекше көніл бөлді. • Либералдык-буржуазиялык педагогиканын көптеген өкілдері сиякты Е. И. Тихеева революцияға дейін халык ағарту саласында реформа жасау кажеттігіне үкіметтің көзін жеткізуге сәті түседі деп үміттенді, ал муның өзі онын коғамдык-педагогикалык көзкарастарыныц тар өрістік сипатта екенін көрсетті. Өз ецбектерінде («Ана тілі жэне оны дамыту жолдары», «Қазіргі балалар бакшасы, оның маңызы және жабдыкталуы» «Римдегі балалар үйлері, олардын теориясы мен практнкасы» жэне т. б.) ол өзініц мектепке дейінгі тэрбие теориясын дамытты, сонын өзінде М. Монтессори-дін жүйесін мыктап сынға алды. Е. И. Тихеева балалар үйлеріндегіге Ка­раганда, балалар бакшасындағы атмосфера көнілді болуға тиіс, бүл ойын-дарды, жаидандыра сөйлеуді және жұмыстың коллективтік түрлерін кең пайдаланған жағдайда мүмкін болады деп есептеді. Еркін тэрбие теориясын жактаушыларға карама-қарсы ол былай деп пайымдады: баланын өсіп жетілуінде жоспарға сэйкес ұйымдастырылған іс-әрекеттер жетекші орын алады; білім-тәрбие беру жумысына, онын мазмүны мен формаларын жалпы түрде анықтай және тәрбиешіні ег-жей-тегжейлі шектелмейтін перспективамен каруландыра отырып, бағыг берерліктей программаны пайдалану кажеттігін көздеді. Е. И. Тихеева тәрбиешінін жеке басына жогары талаптар қойды. Ол балалар бакшала-рында тәрбиеленушілер күн сайын танертен ыстық тамақ ішуге, әрбір ба­лалар бакшасынын өз учаскесі (кішкене бағы немесе ауласы) болуға тиіс деп есептеді. Сезім органдарынын дамуы үшін Е. И. Тихеева жасаған .дидактика-лык материалдар жүйесі, балаларға ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалык тэрбие беру жөніндегі ұсыныстары казіргі заманғы балалар бакшалары-ньщ жұмысында да пайдаланылуда. Ол тіл дамыту методикасын талдау жасауға көбірек үлес косты. Оиыц тіл дамыту жөнінде ұсынған кернекі материалы мен күралдары казірде Де мектепке дейінгі жастагы балалар­мен жұмыста пайдаланылуда. Е. И. Тихеева, кейбір басқа педагогтар сиякты, социалистік революция идеяларын бірден қабылдаган жоқ, бірақ Совет мемлекетініц оған тән тәрбие саласындағы кызметіне еліктеген ол Халык ағарту комиссариаты-нын шакыруына алғашкылардын бірі болып үн косты да мектепке дейінгі советтік тәрбие жүйесін кұруға белсене қатысты § 4. СССР-де МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ КОҒАМДЫК ТӘРБИЕНІҢ ДАМУЫ Партиялык. жэне Совет өкіметініц алғашкы күндерінен бастап білім бе-мемлекеттік ру мен тәрбиенік жаңа да шын мәнісіндегі халыктык документтердегі жүйесін күру женіндегі көлемді кызмет өріс алды. мектепке дейінгі J917 жылдыд 9 (22) ноябрінде-ақ Бүкілроссиялық тэрбие мэселелері 0рталық дтқару Қомитеті мен Халық Комиссарлары Советінің декретімен ағарту ісі жөнінде Мемлекеттік комиссия кұрылған болатын, онын күрамына мектепке дейінгі тэрбие мен балаларға көмек көрсету бөлімі кірді. Бул — Совет өкіметі мектепке дейінгі тәрбиені ха­лыкка білім берудік бірынғай жүйесінін бір бөлігі ретінде карайды жэне оны дамытуға камқорлық етуді өз міндетіне алады деген сөз еді. Мектепке дейінгі тәрбиені халыкка білім берудіц бүкіл жүйесінін кажетті де құ-рамды бөлігі деп мойындау совет мектебі туралы біркатар декреттерде сан рет атап көрсетілген-ді." 1917 жылдыц декабрінде Халык ағарту комиссариаты «Мектепке дейін-гі тэрбие, туралы» декларация жариялады, онда мектепке дейінгі коғам-дык (тегін) тэрбие баланын туған күнінен басталуға тиіс делінген және оны жан-жакты дамытуды жүзеге асыруға шақырған. Интервенция мен азамат соғысынык ете ауыр жагдайларына кара-мастан, Коммунистік партия жана, демократиялык ағарту жүйесін куру-га зор көңіл бөлді. 1919 жылы РКЩб) VIII съезі кабылдаған партиянын екінші Программасы мектепке дейінгі тәрбиені «мектеп пен ағарту ісінің негіздерінің бірі» ретінде карады жэне яслилер мен бақшалардын жүйе-сін кенінен дамыту міндетін алға койды, мүнын езі «әйелдерге коғамдык тэрбие беруді жаксарту жэне оларды азат ету»1 мақсаттарына көмектесу-ге тиіс деп ёсептеді. Мектепке дейінгі тәрбиенің советтік жүйесінін тарихы партия үсынған міндеттерді ойдағыдай жүзеге асырудыц үлгісі болып табылады. • Октябрьден кёйінгі күндері, адам айтқысыз киыншылыктарға, күйзе-ліске, аш-жаланаштыкка, каржының, кұрал-жабдықтың және жэрдем берудін, сондай-ак даярланған кадрлардын жоқтығына карамастан, елдін жер-жерінде мектепке дейінгі мекемелер құрылды. 1918 жылдыц аяғында Совет республикасының (онын территориясынын көп бөлігі ак гвардия-шылар мен интервенттерден әзірге босатылмаған болатын) 192 уезінде 400-ге жуык мектепке дейінгі мекеме жұмыс істеді, ал 1920 жылы 254 527 баланы камтыған 4723 мекеме жұмыс істеді. Жүмысшы-шаруа мемлекеті-ніц орасан зор мүмкіндіктерін керсете отырып, мектепке дейінгі іс бірша-ма жедел күш алды. 20-жылдардағы халык шаруашылығын калпына кслтіру, содан кейін 30-жылдардағ& индустрияландыру мен ауыл шаруашылыгын коллективтендіруді жүзеге асыру мектепке дейінгі коғамдық тәрбие ісін дамытуға колайлы жағдайлар туғызды. Әйелдерді социалистік өндіріске кең тарту балаларды тэрбиелеу мәселелерін жедел шешуді талап етті. 1936 жылы 27 июньде СССР Орталық Аткару Комитеті мен Халык Ко­миссарлары Советініц аналарға көмектесуге жэне бала мекемелерінін жүйесін кецейтугс, эйелдер босанатын үйлер, балалар яслилері мен бакшаларын салуга бағытталған каулысы кабылдаһған болатын.1 Бала­лар мскемелерінін жүйесін дамытуды жылдамдату үшін өздерініц жа- , нында бар жэне жакадан ашылатын яслилер мен бакшалар кәсіпорындар мен ведомство шаруашылыктарына берілді. Ағарту органдары жүйесінде ведомстволык бакшалар кызмет көрсетпейтін халыкка арналған мекеме-лер калды. Халык ағарту комиссариаты барлык бакшаларға педагогика­лык басшылык, жүргізіп отырды. Мектепке дейінгі тәрбиенін барлык проблемалары ғылыми негізде ше-шілді. Үйлердің кұрылысы, көлемі, топтағы бала саны, балалар бакшала­рын жабдыктау жөнінде нормативтер талдап жасалды. СССР Халык Комиссарлары Советі 1937 жылғы 3 майда былай деп каулы етті: «1. Ка-рамагында балалар бакшалары бар шаруашылык ұйымдары мен.мекеме-леріне санитариялық ережелср, үйлер көлемі, кұрал-жабдық, көрнекі кұралдар, балалардын тамағы мен оларга медициналық кызмет көрсету жағынан балалар бакшаларын салудын жэне ұстаудын тиісті одактас республикалардын денсаулык сактау жэне Халык агарту комиссариатта-ры белгіленген нормаларын сактау міндеттелсін»2. 1940 жылға карай социализм орнатуды негізінен аяктаған совет хал-кыныц кол жеткен орасан зор табыстары нэтижесінде мектепке дейінгі коғамдык тэрбие жүйесі курылды. Елде сол кездің өзінде-ак 24,5 мын ба­лалар бакшасы болды, оган 1 миллионная астам бала катысып отырды. Социализмнін барлық жецістерінін тағдыры шешілген кезде, Үлы Отан соғысынын киын-қыстау жылдары СССР Халык Комиссарлары Со­вет! балалар бакшаларыныц жүйесін онан эрі кецейтуге жэне олардын 'жумысын жаксарта түсуге бағытталған кауЛылар (1944 жылғы 9 январь-да жэне 10 ноябрьде) кабылдады. . Соғыстан кейінгі кезецде КПСС Орталык Комитеті мен СССР Ми­нистрлер Советінін «Мектепке Дейінгі балалар мекемелерін онан әрі да­мыту, мектепке дейінгі жастағы балаларға тэрбие беруді жэне медицина-лык кызмет көрсетуді жаксарту Жөніндегі шаралар туралы» қаулысының (1959) ерекше манызы болды. 1973 жылы СССР Жоғаргы Советі «ССР Одағы мен одактас республи­калардын халыкка білім беру туралы Зандар негіздерін» кабылдады. Бүл зан бойынша балалар яслилері, балалар бакшалары, жалпы жэне арнау­лы. максатта болатын балалар ясли-бакшалары мектепке дейінгі мекеме­лерге жаткызылды. Барлык одактас республикаларда осы сиякты зандар кабылданады. Балалар бакшаларын дамыту міндеттері мемлекеттік мексмелерді дамыту міндеттері ретінде халык шаруашылык жоспарларына енгізілін отырады. Халык шаруашылығын өркендету жөнінде директивалар кабыл-данған барлык партия съездерініц карарларында мектепке дейінгі тэрбие ісін жетілдіру жоспарлары да каралып отырды. Селода мектепке дейінгі мекемелерді дамытуға ерекше көціл бөлініп кследі. Совет өкіметініц алғашкы жылдарынан бастап партиялык жэне мемлскеттік органдар, деревняда жаца түрмыс кұруға және шаруа эйелді коғамдық кызметке тартуға ұмтыла отырып, коферативтердіц күшін балалар яслилері мен алацдарын ашуға бағыттап отырды. Ауыл шаруа-шылығын коллективтендірудегі табыстар колхоздарда мектепке дейінгі мекемелер қурылып, өсуіне кол жеткізді 1954 жылы РСФСР Оку жэне Денсаулык сактау министрліктері «Колхоз балалар бакшасы туралы ережені» бекітті. СССР Министрлер Советінін 1973 жылғы 17 марттағы «Колхоздарда мектепке дейініі балалар мекемелері жүйесін онан эрі дамыту жөніндегі шаралар туралы» каулысынын селода мектепке дейінгі тәрбиені дамыту үшін зор мацызы бар, онда таяудары жылдарда колхозшылардын мектеп­ке дейінгі мекемелер жөніндегі кажетін барынша қанағаттандыру, мате­риалдык базаны дамыту, методикалык басшылыкты жаксарту жэне ба­лалар бакшаларын кадрлармен камтамасыз ету жөнінде шараларды жузеге асыру міндеті койылды. Мектепке дейінгі коғамдық тэрбие ісін жаксы үйымдастыру жөніндегі колхоздар мен совхоздардыц Бүкілодактық байкауы барысында селолык жерде мектепке дсйінгі қогамдык тәрбиені жаксарту жолындағы козға-лыс кец өрістетілді, бүл байқау Оку жэне Денсаулык сактау министрлік-терінін бірлесуімен ұйымдастырылған болатын. 1976 жылы СССР-де 12 миллион баланы қамтыған, түракты жүмыс істейтін 117 мыннан астам мектепке дейінгі мекеме болды. Біздін елімізде эйелдін денсаулығын сактап, нығайту Ана мен жэне оныц аса манызды ісі — дені сау бала туып, оны баланы коргау тәрбиелеу үшін жағдайлар жасауға бағытталған мем-лекеттік шаралардыц сындарлы жүйесі жүзеге асы- рылып кследі. СССР-дегі ана мен баланы корғаудын негізгі принциптері соцналистік күрылыстыц алғашкы жылдары түжырымдалган болатын. 1917 жылдыц ноябрінде-ак Мемлекеттік камкорлык жасау халык комиссариаты (кейін-нен Олеуметтік камсыздандыру халык комиссариаты) кұрылды, оныц құрамына ана мен бөбекті корғау бөлімі енді. Бүл халык комиссариаты 1917 жылғы 28 декабрьде (жаца стиль бойынша 1918 жылғы 10 январьда) ойелдің коғамдык ісі ретінде ананы корғау жэне оны камтамасыздандыру жөніндегі, мемлекеттің тікелей міндеті ретінде бөбекті қорғау жөніндегі мәселелсрді талдау жэне кезек күттірмейтін шаралар жүргізу үшін ерек­ше коллегия күру туралы декрет шығарды. Мемлекеттік камқорлык жа­сау халык комиссариаты коллегиясынын бірінші председателі А. М. Кол-лонтай болды. 1922 жылы Ана мен баланы корғау жөнінде арнайы мемлеке+тік ғылы-ми институт ұйымдастырылған болатын, кейіннсн ол СССР Медицина ғы-лым акадсмиясынын Педиатрия институты болып кайта к,ұрылды. Содан кейінгі жылдары елде ана мен баланы қорғау ісін үнемі жак­сарту жөнінде орасан зор жүмыс жузеге асырылды. Оныц аса мацызды міпдеттері мен бағыттары біркатар партиялық жэне мемлекеттік доку-менттерде, ен алдымен біздіц мемлекеттік Негізгі Зацы — СССР Консти-туциясында жан-жакты көрініс тапты. Мэселен, СССР жаңа Конституци^иныц 35-статьясында былай де-лінген: «СССР-де эйел мен еркек тец праволы», Бул праволардык жузеге асырылуы білГм алуда жэне кәсіптік даяр-лыктан өтуде, енбек етуде, оған акы алуда жэне жұмыс бабымен жоға-рылауда, коғамдық-саяси жэне мэдени қызметте эйелдерге еркектермен тец мүмкіндіктер беру, сондай-ақ әйелдердін енбегі мен денсаулығын кор-ғау жөніндегі арнаулы шаралар аркылы; әйелдердін енбекті ана болумен үштастыруына мүмкіндік беретін жагдайлар жасау, материалдык жэне моральдық колдау көрсету, оның ішінде жүкті эйелдер мен аналарға акылы дсмалыстар жэне баска женілдіктер беру, жас балалары бар эііелдсрдік жұмыс уақытын бірте-бірте кыскарту арқылы қамтамасыз етіледі». Мектепке деМнгі Мектепке дейінгі балаларға тэрбие беру теориясы мен Қ°Ғламытуая?һіИе" пРактикасьш дамытуда Қоммунистік партия мен Со-Н. К Коупскаянын ?,ет мемлеі«тінің аса көрнекті кайраткері Надежда 'ЩЗГ?^ Константиновна Крупская (1869—1939) орасан зор роль атқарды. В. И. Лениннін аса жакын серігі, совет педагогикасыныц ірі теоретигі ол мемлекеттік кызмстін тәрбиенін маркс-тік теория мәселелерімен ұштастырып отырды. Надежда Константиновна мектепке дейінгі коғамдық тәрбиені ұйым-дастыруға, оның мазмұны мен әдістеріне үлкен көңіл бөлді. Н. К. Круп­ская капиталисте Россияда1 жұмысшы әйелдердің жэне олардың балала-рынын жағдайына талдау жасай отырып, еңбекші әйелдің жағдайын оның еркектермен тен жұргізген белсенді революциялык .күресі ғана өзгерте алады деп көрсетті. Тек социалистік қурылыс жағдайында қоғам әр балаға өмір сүрудің материалдык қаржысын ғана емес, жан-жакты да­му ұшін де барлық жағдай жасалуын камтамасыз еткен кезде еқбекші әйел-ананыц азат етілуі, онық ана куанышына бөленуі мүмкін. «Жұмыс-шы әйел,— деп жазды Н. К. Крупская,— коғамдық тәрбиенік барлык игіліктерін бағалаусыз қалдырмайды. Аналық сезімі оныц балаларға қоғамдық тэрбие беруді, социалисте құрылысты, жұмысшы ісінің жеңіске жетуін тілеуге мәжбүр етеді!»2 Швецияның буржуазияшыл жазушысы, семьялық тәрбиені жақтаушы Эллен Кеймен пікір таластыра келіп, Н. К. Крупская: бала тек коллектив-те ғана жан-жақты жэне жаксы дами алады, когамдык тәрбие семьянын нығаюына үлкен эсер етеді, семьялық қарым-қатынасты неғұрлым жоға-ры дәрежеге көтеруге көмектеседі деп көз жеткізе дәлелдеді. Октябрь революциясы карсацында «Мектептіц муниципиальды программасы» де­ген мақаласында Н. К. Крупская балаларға білім беру мен тэрбиелеу саласында большевиктердің қоятын негізгі тала'птарын былай тұжырым-дады: «... қалалық өзш-өзі басқару органдары мектепке дейінгі балалар үшін тегін яслилер мен ана мектептерін каиткенде де көптеп кұру^а камқорлық етуге тиіс»3. Ұлы Октябрь социалисте революциясының жецісіиен кейін Надежда Константиновна мектепке дейінгі тэрбие теориясын талдауға үлкен үлес қосты. Мектепке дейінгі тэрбие социалисте құрылыстың құрамды болігі болып табылады деп есептеді жэне мектеп жасына дейінгі балаларға дене, адамгершілік, акыл-ой, сенсорлык тэрбие беру жөніндегі нақты міндеттер-ді, белплеу үшін көп іс тындырды, советтік балалар бакшасыныц жұмыс жолдары мсн әдістерін көрсетіп берді. Н. К. Крупская тіл дамыту жөніндегі жұмысты баланыц акыл-ойы дамуының негізі ретінде қарады. Ол эстети­калык тәрбиеге үлкен маңыз берді, оны жеке бастың үйлесімді қалыпта-суының аса манызды кұралдарының бірі деп санады. Біздің еліміздегі бурын езілген ұлттардыц балаларына мектепке дейінгі қоғамдық тәрбие беруді ұйымдастыруға Н. К- Крупская өткенніц қалдық-тарын, үлттык өшпенділік пен егесті, діни соқыр сенімдерді, әйелді бу-гаулаған әдет-ғұрыптарды жоюдағы манызды фактор деп қарастырды. Н. К- Крупская мектепке дейінгі баланың психологиясын жақсы біліп, жіті түсшді, оныц рухани дұниесіне, кажеттері мен мүддесше ұқыпты карауды талап етті. Мектепке дейінгі сектор мецгерушілерінщ кенесінде ол іузі жылы былай деді: «Егер біз баланыц дене күш-кайратын білмей-тш болсақ, егер біз оныц колынан не келетінін білМейтін болсақ, егер оіз жас ерекшеліктерщ елемесек, істі қалай дұрыс жолға коюға болады? Педагогика өзі шұғылданып отырған баласын калайша зерттемейді?»1. Н. К- Крупская балалар "бакшасын халыкка білім берудің жалпы жүйе-сінің кұрамды бөлігі ретінде карады, балалар бакшасы мен мектеп ара-сында сабактастық орнатылуға тиіс жэне балалар бакшасынын ересектер тобында балаларды мектепке даярлау кажет деп көрсетті. Н. К. Крупскаяныц педагогикалык көзкарастары ғылымды онан әрі байытуға, мектепке дейінгі тэрбие алдында тұрғаи міндеттерді орындауға көмектеседі. Мектепке дейінгі Мектепке дейінгі қоғамдык тәрбие ісін ұйымдастыру мекеме кызметкер- педагогикалык кадрлардын көп болуын талап етті. лері кадрларын 1918 жылдын өзінде-ак Халык ағарту комиссариаты даярлау мектепке дейінгі мекеме қызметкерлеріне жэне мек­тепке дейшгі тэрбие саласында жұмыс істегісі келетіндердің бәріне хат жазып үндеу тастады. Мектепке дейінгі тәрбие ісініц көптеген бұрынғы ма-мандары, сондай-ак педагогикалык білімі жок, бірақ мектепке дейінгі істіц жацалығы мен оныц зор маңызына .кызықкан адамдар бұлшакыруға үн қосты. Алайда кадрлар жеткіліксіз еді. Оларды даярлау жүйесін кұру ке­рек болды. 1918 жылдын апрелінде Москвада мектепке дейінгі мекеме қыз-меткерлерінің 100 адамға арналған курсы ашылды. Будан сон мектепке дейінгі тэрбие ісінің насихатшы-нусқаушыларын даярлау жөншдеп курс жұмыс істей бастады. Бұл курстарға Жұмысшы, шаруа жэне солдат де-путаттарыиыц жергілікті советтері өз өкілдерін жіберіп жатты. Мектепке дейінгі мекеме кызметкерлеріне деген кажеттілік өсті де 1918 жылдык аяғында Халық ағарту комиссариаты облыстык, губерниялык, уездік жэ­не волостық курстар ұйымдастыруға каулы шығарды. 1918 жылы Петроградта мектепке дейінгі тэрбие беру институты ашыл­ды, ал келесі жылы Москвада Коммунисте тэрбие беру академиясы жа-нынан мектепке дейінгі тэрбие беру бөлімі ұйымдастырылды. 1921 жылы осындай бөлім 2 МГУ-діц2 педагогикалык факультеті кұрамында ашыл-ған болатын. Бұлар жоғары білімі бар мектепке дейінгі мекеме кадрларын даярлау жөніндегі дүние жүзіндегі тұнғыш мемлекеттік оку орындары болды. Елдін көптеген калаларында 1921 жылдан бастап мемлекеттік пе­дагогикалык техникумдарда мектепке дейінгі мекемелер тәрбиешілерін даярлау ұйымдастырылды. 1928 жылға карай мектепке дейінгі жұмыстьі ұйымдастырушы методистерді 4 жоғары оку орны, ал мектепке дейінгі мекеме педагогтарын — 23 педагогикалык техникум даярлап отырды. Пе­дагогикалык оку орындары торабы үнемі өсті. 1978 жылы СССР-де мектепке дейінгі тэрбие беру саласындағы педагогикалык кадрлар 38 пе­дагогикалык институт пен 214 педагогикалык училищеде даярланды. Балалар яслилерінік халыкка білім беру жүйесіне көшуімен байла­нысты 1975 жылдан бері педагогикалык училищелерде мектепке дейінгі торбиенің кец профильді (ёрте яслилік жасты коса) мамандарын даярлау басталды. Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеудіц советтік Мектепке деиінп Жуйесін куру бала өмірініц алғашқы айларынан бас-тәрбие терриясының Т£Ш оның дамуы мен тәрбиелеу теориясын терецнец у . талдауды талап етті. 1918 жылы Петроград Ми институтында бөбекті зерттеу жөнінде даму бөлімі мен клиника кұрылған болатын. 1931 жылы бөлім мен клиника Москваға көшірілді жэне кейіннен, СССР Медицина ғылымдар академия- сы күрылган кезде, олар СССР Медицина ғылымдар академиясыныц бө-лімдерініц біріне айналды. Балаларды кішкентайынан бастап олардын дамуы мен тәрбиесін зерт-тсуге СССР Медицина ғылымдар академиясыныц корреспондент мүшесі профессор НГ. М. Щелованов, профессор Н. М. Аксарина, олардыц кызмет-керлері мен жолын куушылар үлкен үлес косты. Бул ғалымдардыц зерт­теу нәтижелерінде собилік шактыц советтік педагогика негіздері жасалды, тэрбие жүйесі талданды, оны колдану балалардын нерв-психика1 жағынан жаксы өсіп дамуын камтамасыз ететін. Мектепке дейінгі торбиенің советтік теориясының қалыптасуы түрлі жүйелердін,- көзкарастардыц айтыс-тартыс жағдайында өтті жәнс белгілі бір уақытты қажст етті. Совет өкіметінің алғашкы жылдары мектепке дейінгі мекемелерде Фребельдіц, Монтессоридіц жүйелері және еркін тэр­бие жүйесі колданылды. 1919 жылы шығарылған «Балалар үйі мен бала­лар бақшасын баскару жөніндегі нүскау» бағалы акыл-кекестері бар манызды документ еді, алайда түтас алғанда ол еркін торбие рухында болды: тэрбиешілердін басшылык ролі жокка шығарылып, сабак кестесі болмауы керек деп есептелді, балаларды жасына карай емес, олардыц кызығуыиа карай біріктіру үсынылды. Балалар бакшасындағы тәрбиеніц жана жүйссін талдау мектепке дейінгі тэрбие жөніндегі I съезден бас-талды да (1919) содан кейінгі жылдары онан әрі жалғастырылды. Мектепке дейінгі коғамдык тэрбиені қалыптастыру мектепке дейінгі мекемелер жүмысының мазмүны мен әдістері мэселелсрін жана міндеттер-ге сэйкес талдауды талап стті. Советтік дәуірде мектепке дейінгі педаго­гика проблемаларын талдауға Е. А. Аркин, Е. А. Флерина, А. П. Усова үлкен үлес қосты. Ефим Аронович Аркин (1873—1948) негізгі назарды мектепке дейін-гі педагогика проблемаларына аударды. Онын «Мектепке дейінгі шак» деген іргелі енбегі бес рет басып шығарылды. Ол денс тэрбиесін дұрыс жолға коюга, бала организмін ныгайтуға, шыныктыруға үлкен мацыз бсрді. Алғашкы санаториялык балалар бақшасынын бірінін балалардын дснсаулығын жаксарту жөніндегі жүмыс тәжірибесін жинактап, қорыта келіп, Е. А. Аркин балалардын таза ауада болуы, тамактануды дүрыс ұйымдастыру, балалар ойындары, енбеқ процестерінс катысу сияқты факторлардың емдеу-тәрбис жүмысында орасан зор роль атқаратынын көрсетті. Оныц «Дошкольное воспитание» жэне «Семья и школа» журнал-дарында жарияланған толып жаткан макалалары педагогика мен гигие-нанын, ойындар мен балалар енбегініц алуан түрлі мэселелерін баянда-ды. 1943 жылы РСФСР Педагогикалык ғылымдар академиясы күрылған-нан кейін Е. А. Аркин онын толык мүшесі болып сайланды. РСФСР Педагогикалык ғылымдар академиясыныц корреспондент мү-шссі Евгения Александровна Флерина (1888—1952) мектепке дейінгі педагогиканын жалпы проблемаларын шеше отырып, балаларға эстетика­лык тэрбие беру мэсслелеріне үлкен көніл бөлді. Е. А. Флерина балаларға эстетикалык тэрбие берудін мацызды ерек- шеліктерін ашып көрсетті. Мектепке дейінгі балалардын тілін, көркем сөз корын, бейнелеу іс-эрекетін дамытудыц методикасын талдады. 1946^жылы оныц редакциялауымен педагогикалык институттардыц мектепке дейінгі факультеттерінің студенттері үшін түцғыш оку күралы —«Мектепке дейін- гі педагогика» шыкты. Мектепке дсйінгі педагогика теориясын дамыту үиіін РСФСР Педаго­гикалык гылымдар" академиясыныц корреспондент мүшесі Александра Платоновна Усова (1898-1965) көп іс тындырды. Ол РСФСР Педаго­гикалык гылымдар акадсмиясында кұралған мектепке дейінгі балаларга тэрбие беру лабораториясынын тунғыш басшысы болды. А. П. Усова мектепке дейінгі балаларды балалар бакшасы мен семья-да окытудын теориялык негіздерін талдап, оларды мектепке даярлау ісін жаксарту жолдарын зерттеді. Оныц снбектері балалар бакшасындағы сенсорлық тэрбиснін жана жүнесі жөніндегі принциптерді анықтап белгі-леуге, ойын проблемаларын жемісті зерттеуге көмектесті. Осы көрнекті совет педагогтарының мектепке дейінгі тэрбие саласын-дагы енбектері, сондай-ак баска да көптеген зерттеушілердің жұмыстары, шып мәнісінде, педагогика ғылымы жүйесінде жаца тармакты — советтік мектепке дейінгі педагогиканы жасады. Советтік мектепке дейінгі педагогиканы дамытуда кәсіптік баспасөз-діц үлкен манызы бар. РСФСР-де 1928 жылдан бері «Дошкольное- вос­питание» атты методикалык журнал шығарылып келеді, ол өз окушыла-. рын алдыцғы қатарлы тэжірибемен, жана идеялармен және методика.мен таныстырып отырды, шетелдердегі мектепке дейінгі тэрбие жайын баян-дайды. Бұл тәрізді басылымдар баска ұлттык республикаларда да бар. 1960 жылы теория мен практиканын негізгі багыттарына талдау жа-сайтын СССР Педагогикалык ғылымдар академиясынын Мектепке дейінгг тэрбие институты курылды. Сондай-ак педагогикалык институттардыц мектепке дсйінгі педагогика кафедраларында жан-жакты зерттеу жұ-мыстары жүргізіліп келеді, Адамгершілік тэрбиесі проблемаларына ерек­ше көціл бөлінуде, олардыц ішінде баланын жеке басыныц қалыптасуы* бірлескен іс-әрекеттегі балалардын өзара карым-қатынастары, коллекти­визм мен патриотизм бастамаларын дамыту мәселелері бар. Зерттеу жоспарларында ецбек тәрбиесі улксн орын алады, онын про-цесінде окушылардын бойында алғашкы енбек дагдылары мен енбекке сүйіспеншілік сезімі калыптастырылады. Сондай-ак дене, эстетикалык, акыл-ой тэрбиесін жетілдірудін, тіл дамытудын гылымн негіздері талда-нуда. Ойыннын теориясы, оныц нақты бағыттарында: баланы ойын кезінде тэрбиелеуде, коллективизмді калыптастыруда, дидактикалық ойындардын ерекшеліктсрі жэне тәрбиелік жағынан күнды онындарды тандап алуда^ тэрбиешініц ойын процссінс ыкпал етуінде жэне т.. с. с. елеулі түрде дамыды. . • СССР-де мектепке дейініі істі дамытуда коғамдык роль үдайы артын келеді. Халык депутаттары жергілікті Советтерінін ролін көтеру халык­тын мектепке дейіигі балалар мекемелеріне деген тілегі мен кажетін бар-ған сайын толык канагаттандыруға мүмкіндік береді. Бүл багытта республикалар Жоғаргы Совсттерінін әйелдердін сцбегі мен түрмысы, ана мен баланы қорғау мәселелері жонінде 1976 жылдан бері сайланып келе жаткан комиссиялары да көп іс тындырып келеді. КПСС XXV съезі Коммунистік партия мен Совет үкіметі өсіп келе жат-және "СССР-де кан ұрпактыц жан-жакты дамуына камқорлық жасау-мектепке дейінгі ды аса маңызды мемлскеттік міндеттердін бірі деп тәрбие ісін дамыту есептейді. КПСС Программасы «Денесі шыныккан перспективалары жас ұрпактыц кішкснтай күнінсн бастап дене мен рухани күштерініц үйлесімді дамуын тәрбислеуді камтамасыз ету» мікде-тін койды. 1976 жылы болып өткен КПСС XXV съезі 1976—1980 жылдардағіл кезенде мектепке дсйінгі бала мекемелерініц жүйесін кенейту онан эрі жалғастырылатын болады, деп көрсетті. Бул жылдары 2,5—2,8 миллион орындык балалар бакшалары мен яслилері ашылатын болады. «СССР халык шаруашылығын өркендетудіц 1976—Ю80 жылдарға ар-налған негізгі бағыттарында» «балалар мекемелерініц жумысын жаксар-туға ерекше назар аудару» кажеттігі атап көрсетіледі. Сонымен, сапа бесжылдығы деп жарияланған оныншы бесжылдык мектепке дейінгі тэр- бие жүйесінің тек сан жағынан гана емес, сонымен бірге сапа жағынан да өсуінін жана кезеңі болып табылады. Жұмыс істейтін ана-әйелдердін еңбегі мен тұрмысын жақсарту жөнін-де арнаулы шаралар белгіленді. Бұл — толык емес жұмыс күнімен немесе толык емес жумыс аптасымен жумыс істеуге мүмкіндік беру жэне үйде жумыс істеуге мүмкіндік беру. Жұмыс істейтін әйелдерге баласын бір жаска толғаиша күту үшін ішінара акы төленетін демалыс беру тәртібі енгізілетін болады. Егер біздің елде жыл сайын, 4,5 миллиондай бала туатынын ескерсек, онда жәрдем миллиондаған сәби балалардыц турмыс жағдайын жаксартуға берілетіні өзінен-өзі айқын. - Социалнстік Социалистік елдерде коммунисте жэне жумысшы елдердегі мектепке партиялары мектепке дейінгі мекемелердіц жүйесін дейінгі коғамдык көбейтугс жэне тәрбие процесін жетілдіруге көп көңіл тәрбие бөліп келеді. Социалисте елдерде мектепке дейінгі коғамдық тэрбие окыту мен тэрбие берудің бірыңғай жүйесіиіц бастауыш буыны болып табылады жэ­не онын мемлекеттік сипаты бар. Балалар бакшалары эдетте, мемлекеттік бюджет есебімен жумыс істейді. Жергілікті өкімет органдары, өндіріс кәсіпорындары, ауыл шаруашылык ендірістік кооперативтері жэне, баска уйымдар балалар мекемелерін жацадан кұруға ынта-жігер көрсетіп оты­рады. Калалар мен селолык жерлерде мектепке дейінгі мекемелердін тү-рақты жэне жумыс үзактығы әр түрлі маусымды яслилер мен бақшаларі бастауыш кластар жанындағы мектепке дейінгі бөлімдер, аналар мектеп-тері, балалар аландары сиякты типтері кен таралды. Педагогика кызметкерлерін даярлау курстарда, арнаулы орта, ал жекелеген социалисте елдерде жоғары оку орындарында жүзеге асыры-лып келеді. Мектепке дейінгі мекеме кызметкерлерінің мамаидығын артты­ру жүйссі бар, олар үшін семинарлар, симпозиумдер өткізіліп түрады. Мектепке дейінгі мекемелердіц барлық түріне халык ағарту органда­ры басшылык етеді, әр елдіц Оку министрлігі (халык ағарту) бекітіп отыратын тәрбие жумысыныц бірынғай программалары бар. Балалар бакшасындағы тэрбие жүмысының максаты балаларды үйлесімді дамыту, коллективтс өмір сүру дағдыларын калыптастыру болып табылады. Ғылыми-зерттсу мекемслерінде, университсттер мен педагогикалык жогары оку орындарыныц педагогика жэне психология кафедраларында, өз елініц прогрестік дәстүрлері мен тәрбиешілердің озық тәжірибесі есеп-ке альгна отырып, ғылыми зерттсулер жургізіледі. Мектепке дейінгі қоғамдық тәрбие ісін дамытуда социалистік елдер арасында тәжірибе және ғылыми жетістіктермен үнемі алмасып отыру үлкен роль аткарады. Мысалы, 1975 жылдыц аяғында Бухаресте социа­листе достық одақ елдерініц мектеп жасына дейінгі балаларға ақыл-ой тэрбиесін беру проблемаларына арналған VII Халыкаралык семинары бо­лып өтті. Социалистік елдердің мектепке дейінгі мекемелерінін педагогтары мектепке дейінгі коғамдык тәрбиеніц сөветтік тәжірибесіне әрдайым зейін койып келеді. 6-тарау БАЛАЛАР БАҚШАСЫНДАҒЫ ТЭРБИЕ ПРОГРАММАСЫ «Балалар бақшасындағы тэрбие программасы»— мектепке дейінгі ба­лалар мекемелерінде бала тэрбиелеу, білім беру жумысыныц мақсатта-рын, міндсттерін жэне мазмунын белгілеп беретін мемлекеттік документ. Онда мектепке дейінгі балаларды олардыц жас шамасына жэне жеке ерекшеліктеріне сэйкес жан-жакты тэрбиелеу міндеті көзделген. «Программада» халыкка білім бсрудіц жалпы жүйесіндегі, жана адамды, коммунисте коғамнын болашак белсенді кұрылысшысын калып-тастырудағы алғашкы саты ретіндегі балалар бакшасыныц ролі сипат-талады, мектепке дейінгі мекемеде бүтіндей жэне жасына карай күрыла-тын эр топка колдануға болатын білім тэрбие жұмысынык міндеттері мен мазмуны ашылып, мектеп жасына дейінгі балалар жеке басынын жан-жакты дамуына бағытталған педагогикалык процестегі тәрбиенің басшы­лык ролі атап керсетіледі. Балалар бакшасында «Программа» талаптарына сэйкес кұрылған ба­лалардын тіршілігі кұрдастарымен араласу үшін, танымдық іс-әрекет, дене, адамгершілік, эстетикалык жағынан даму үшін колайлы жағдайлар туғызады. «Балалар бакшасындағы тэрбие программасы» мектепке дейінгі бала тәрбиесініц теориясы мен практикасын дамытудағы барлық жаналықты жинактайды, адамныц дене жэне рухани дамуындағы осы жас кезеңінің зор манызын коз жеткізе көрсетеді. Программаның негіздері біздін елдіц барлык одактас республикалары үшін ортак. Сонымен бірге әрбір одактас республикада жергілікті ерекшеліктерді (ана тілі, ұлттык әдет-ғұрыптар және басқалары) есепке алатын өз программасы да жасалған. Капиталисте елдерде мектепке дейінгі қоғамдық тәрбиенік бірынғай жуйесі жок жэне мектеп жасына дейінгі балалар мекемелері, эдетте, ха­лыкка білім беру жүйесіне енгізілмейді. Балалар мекемелерінін негізгі белігі жеке адамдар меншігіне жатады, сондыктан балалар бакшасында-ғы тәрбиеніц бірынғай программасы да жок. Бар программалар, олардын мазмуны жэне бағыты түрлі сипатта болады, олар авторларыныц сан алуан саяси жэне педагогикалык көзкарастарын бейнелейді. Мектепке Тэрбие программасы мектепке дейінгі қоғамдық тәр- дейінгі балаларды биені дамытумен бірге жетілдіріліп отырылды. Мек-тэрбиелеу про- тепке дейінгі мекемелер жұмысын уйымдастыру, оныц граммасын жасау мазмуны жэне әдістері жөніндегі негізгі нүсқауларды және жетілдіру Халық ағарту комиссариаты 1919 жылы «Балалар үйі мен балалар бакшасын басқару жөншдегі нүскауда» берген болатын. Мектепке дейінгі тэрбие сапасын жақсарту үшін балалар бақшасы жұмы-сының ғылыми жағынан негізделген программасын жасаудын үлкен ма-нызы болды. Программанын неғүрлым жетілдірілген формалары мен мазмунын іздестіру жұмысы үздіксіз жүргізіліп отырды. Совет өкіметі жылдары тиісті программалар мен прЬграммалык методикалык документ-тердіц біркатар жобалары жасалған болатын. Әрбір программалык до­кумент белгілі бір тарихи кезенде пайда болады жэне ол мектепке дейінгі бала тәрбиесі теориясы мен практикасыныц сол кездегі дэрежесін бейне-леді. Программанын бірінші жобасын РСФСР Халык ағарту комиссариаты 1932 жылы шығарды. Бұл документ балалар іс-әрекетінің түрлеріне сэй­кес тараулардан турды: когамдык-саяси тэрбие, енбек тэрбиесі, музыка- лык әуенді кимыл тәрбиесі, бейнелеу іс-әрекеті, математика, сауат ашу. Жобада балалар бақшасында балалар арасындағы жұмыстыц_міндеттері мен көлемін анықтауға әрекет жасалды. «Программанын» пайда болуы мектепке дейінгі мекемелердің жұмысын тәртіпке келтіруге, тәрбиеші-пе-дагогтар қызметініц мазмұнын тиянакты бағыттауға және байытуға көмектесті. 1934 жылы жетілдірілген «Тэрбие программасы» басып шығарылды. Онда балалар бақшасындағы балалардын сан кырлы тіршілігін үйымдас-тыру мен мазмұны женіндегі мәселелерге көп көніл бөлінді. «Программа» мынадай тарауларды камтыды: коғамдық тэрбие, дене тәрбиесі, сурет салу, жапсыру, ецбек сабақтары, тіл дамыту, кітаппен, картинамен оку, табиғат туралы білім бастамаларын, математикалык бастапқы түсініктер-ді дамыту, сауат ашу оқулары. Сонымен бірге бүл программанын елеулі кемшіліктері болды: оған танымдық жағынан күрделі де киын материал енгізілді, балалардын жас ерекшеліктері есепке алынбады, педагогикалык, процестегі тәрбиешінің басшылык ролі бағаланбады. БКПб) Орталық Комитетінің «Халық ағарту комиссариаттары жүйе-сіндегі педагогикалык бүрмалаулар туралы» 1936 жылы 4 июльдегі Қау-лысына байланысты мектепке дейінгі тэрбие жөнінде программалық жаца документ жасау кажеттігі туды. 1938 жылы «Балалар бакшасы тэрбиешісі үшін басшылық» басып шығарылды. Онда мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу міндеттері дұрыс көрсетілді. Жеке бастың жан-жакты' дамуы, балалардын жас ерекшеліктерін есепке алу туралы неғүрлым аньщ айтыл-ды. Солай бола тұрса да «Басшылыктың» көптеген кемшіліктері болды, ол туралы кезінде Н. К- Крупская былай деп көрсетті: «Менін ойымша, бүл программа өмірден тым алшақ, тым жасанды, ол біркатар киын мэ-селелерге әдейі орағытып сокпай кеткен, сондыктан оны жасаушылардыц коғамдык тэрбие жөнінде коммунистік тэрбие туралы игілікті тілектері' орындалмай қалып отыр»1. «Басшылык» балалармен жүмыс істеудін мазмүнын бүрынғыша жас ерекшелігіне сай топтар бойынша емес, тәрбиеніц жекелеген тараулары бойынша белгіледі. Бүл белгілі бір жастағы балалармен жүмыс істеу үшін программалык материалды тәрбиешінің таңдап алуын қиындатты. «Басшылықта» дене, акыл-ой, адамгершілік тәрбиесі жөніндегі көп мэсе-лелер тиісті дәрежеде бейнеленбеді. Мектепке дейінгі балаларды окыту мәселелері ғылыми жағынан негізделіп ашылмады. Ата-аналармен жүргі-зілетін жүмыс та жеткіліксіз бейнеленді. Балалар бакшасыида оқыту ісінін енгізілуімен байланысты оку-тәр-бие жұмысынын жэне балаларды мектепке даярлау сапасын арттыру мақ-сатымен 1953 жылы «Басшылык» кайта каралып, өнделген болатын. Программада тәрбиешінік басшылык роль аткаруымен үйымдаскан түрде өтетін сабактарда балалар игеруге тиісті білім беру мазмүны әбден айкын ерекшеленіп көрсетілді. Сәбилерді жэне мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу ісі ғылым» дамуынын кол жеткен дәрежесін, сондай-ак үлкен практикалық тәжірибе-ні ескере отырып, КПСС Орталық Комитеті мен СССР Министрлер Сове-ті 1959 жылғы майда «Мектепке дейінгі балалар мекемелерін онан әрі дамыту, мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу жэне оларға медициналық қызмет көрсету ісін жаксарту шаралары туралы» қаулы кабылдады. Қау-лыда, атап айтқанда жергілікті жағдайлар мён мүмкіндіктерді ескере отырып, балалар мекемелерінің екі типін — яслилер мен балалар бакша­ларын біртүтас мектепке дейінгі балалар мекемесіне (ясли-бақша) бірік-тіру жэне сәби жэне мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеудік бірынғай программасын талдау көзделген-ді. Программаны РСФСР Педагогикалық ғылымдар академиясына СССР Медицина ғылымдар академиясыменбір-лесіп жасау тапсырылған болатын. Жаца документтің негізіне мектепке дейінгі балаларға коммунистік тәрбие берудің тацдаулы тәжірибесімен үштастырылған баланыц өсіп, жетілуі туралы мектепке дейінгі педагогикалык, балалар психологиясы мен сыбайлас ғылымдардыц деректері алынды. Авторлардыц үлкен коллективі әзірлеген жэне РСФСР Оку министрлігі бекіткен сәбиліктен бастап мектепке түскенге дейінгі балалармен жүмыс Істеудің білім-тәрбие беру жөніндегі бірыцғай программасы түңғыш рет 1962 жылы жарияланды. «Программа» тэрбие процесіндегі жас аралықтарындағы әр түрлілікт! жоюға бағытталды, бүдан бұрынғы программалық методикалык документ-тердегіден гөрі мүнда мектепке дейінгі балаларды оқыту мәселелері кө-бірек бейнеленді. «Оку үстінде оқыту» деген тарауда берілген програм­малык материал окыту ісіндегі жүйелілікті, балалардын білім алу ми-«имумын жаксы игеруін, коршаған заттар ме,н құбылыстардын өзара байланысын шамасына карай түсінуін жүзеге асыру үшін қолайлы жағдайлар жасайды. Сондай-ак «Программа» баланын жеке басыныц жан-жакты өсіп жетілуі үшін қажетті белгілі бір білім, іскерлік пен дағ-дыны, мінез-кұлыктыц ұнамды әдеттерін, адамгершілік касиеттерін қа-лыптастыруды да көздеді. Ол оку, дем алу, көніл көтеру, ұйықтау, тамак-тану, серуендеу режимін қамтиды. «Балалар бакшасындағы тэрбие про­граммасын» басшылыкка ала отырып, тәрбиеші мектепке дейінгі балара ойын, көціл көтеру, ецбек ету кезендерінде, оқу мен түрмыста тэрбие беру жөнінде жан-жақты міндеттердін орындалуын камтамасыз етуге тиіс. 1969 жылы «Балалар бақшасындағы тэрбие программасы» жетілдіріл-ген калпында басып шығарылған болатын, ол ғылыми зерттеулер мен тацдаулы жүмыс тәжірибесін пайдалану негізінде жэне мект.ептің бастап-кы окытуыныц жана программаларға көшуіне байланысты алға қойыл-ған талаптар ескеріліп жасалды. Бүл «Программа» одан кейінгі жылдары кейбір толыктырулармен және түзетулерімен бірнеше рет қайта басылды. Мысалы, 1978 жылы түзетілген, 8-басылымы жарияланған болатын. Бірыңғай «Балалар бакшасындағы тэрбие программасының» болуы мектепке дейінгі балалардын барлық жас кезеңдеріндегі тәрбиелеу мен окыту міндеттерінің сабақтаса шешілуін, сондай-ақ балалар бакшасы мен бастауыш мектептіц сабақтастығын камтамасыз етеді. Ппо пам «Балалар бакшасындағы тэрбие программасы» мек- курылымы тепке дейінгі кезе« бойында баланын дене жэне пси­хикалык дамуыныц жас жағынан төрт сатысын кам-тиды: сэбилік шақ — туғаннан 2 жаска дейін; мектепке дейінгі кіші" жас — 2-ден 4 жаска дейін, мектепке дейінгі орташа (естиярлық) жас — 5 жаска дейін, мектепке дейінгі ересек жас — 5-тен 7 жаска дейін. Сонғы сатыда мектепке баруға даярлык кезеңі ерекше көзге түседі. Балалар бакшасындағы балаларға тэрбие мен білім беру жүмысыныц бүкіл мазмұны коммунистік тәрбие міндеттерімен белгіленеді. Балалар бакшасынынн негізгі міндеттері «Программаға» түсінік хатта баяндалған және бүдан әрі жастыц түрлі кезендері жөнінде (өмір жыл­дары бойынша) нақтыланады. «Программа» балаларды окыту мен тәрбиелеу мазмүнын, өзінін өсіп дамуынын түрлі кезецінде баланыц қолы жетуге тиісті дәрежелерге койы-латын талаптарды ашып көрсетеді. Мүныц өзі тэрбие мен дамудағы іс-әрекеттіц жетекші роль аткаратыны туралы қағида есепке ала кұрылран. Соның өзінде бала іс-ә^зекеттіц барлық түрлері білім-тәрбие берудегі. басты міндеттерді шешуге бағындырылған. Мысалы, дидактикалык ойын дарда бірінші орынға білім беру міндеті койылады, ақыл-ой кабілеттерін дамыту жүзеге асырылады. Сюжетті-рольді ойындар — адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеудің жақсы мектебі. Бұларда бала совет адамдары-ның мінез-кұлык нормаларын, еңбекке, коғамдық өмірге деген көзкарас-ты белсенді де творчестволыкпен игереді. Мынаны-атап өту керек: ойын-нын, кандай да болсын түрі жоғарыда айтылып еткен тәрбиелік мшдеттер-ді орындаудан баска баланын жеке басынын жан-жакты есш, дамуына жәрдемдеседі. Мектепке дейінгі кішкене балалардын басты іс-әрекеті ойын болып табылады, ересектерде — кун режимінде түрлі сабактар^ға, енбекке, өзді-гінен істелетін іс-орекетке бөлінетін уақыт едәуір көбеиеді. М.үныц езі балалардын бойында мектепте оқуына кажетті білімнің, іскерліктің, дағ-дынын жэне жеке басының сапа-қасиеттерініқ калыптасуын камтамасыз етеді. Мектепке дейінгі тәрбиеніқ теориясы мен практикасынын осы заманғы дәрежесі балаға жеке адамнын, яғни оның бойындағы алуан түрлі қасиет-тердін бүтіндей калыптасуы тұрғысыиан караулы талап етеді. Тэрбие жұмысы түтас комплексті процесс ретінде жүзеге асырылуға тиіс. Сон-дьщтан «Балалар бақшасындағы тэрбие программасы» тәрбиешілердің назарын баланы терен зерттеуге, оныц өсіп дамуындағы жас зандылықта-ры мен жеке ерекшеліктерін білуге бағыттайды. «Программа» балалар іс-әрекетініц әр түріне -- ойын, енбек, оку, турмыс әрекеттеріне тәрбиеші-нін иысаналы бағытпен басшылык етіп отыру қажеттігін, бұл іс-әрекеттер процесінде білім, іскерлік, мінсз-кұлыктың белгілі бір формалары белссн-ділікпен игерілуі мүмкін. Сондай-ак«Программада» балаларды мектепке даярлаудағы балалар бакшасының ерекше ролі, олардын коммунистік рухта тэрбиеленуіне, пе­дагогикалык процестің ұйымдастырылуына жэне мектепке дейінгі мекеме-лер алдында турған міндеттердің жүзсге асырылуына торбиешініц жауап-кершілігі атап көрсетіледі. «Балалар бакша- «Программа» мына төмендегі принциптерге сэйкес сындағы тэрбие кұрылған: программасының» 1. Программа материалы мазмұныньщ идеялылығы, кұрылу принциптері оның коммунистік тәрбие міндеттеріне сай болуы. Оқыту мен тәрбиенің бірлігі. Сәбилік шақтан мектепке барғанға дсйінгі балаларға тәрбие меа білім беру жөніндегі педагогикалык процестіц тұтастығы жэне үздіксіздігі. Материал орналасуының жүйелілігі жэне бірізділігі, онын топтан топқа карай біртіндеп кұрделенуі. Іс-эрскеттік әр тұрінде жүзеге асырылатын жалпы жэне жеке мін-деттер орналасуынын жас шақтары тұрғысынан алғандағы принципі. Іс-әрекеттің әр түрінде: ойын, оку, ецбек, түрмыс әрекеттері кезінде тэрбиенің жүзеге асырылуы. Жинақылык — бүрын өткен материалға неғұрлым жоғары дәрежеде кайта оралу. «Программаны» білу жэне оныц талаптарын, топтағылардың накты тірлік жағдайларын есспке ала отырып, орындау мектепке дейінгі меке-мелердің әр маманы үшін міндетті іс болып табылады. Балалар бақша-сындағы тэрбие программасы» белгіленген бүкіл мазмұнды балалардын неғүрлым ойдағыдай игеру мақсатымен тэрбиешіге көмек ретінде методи-калық нұсқаулар, кұралдар, ұсыиыстар жасалады. Оларда. іс-әрекеттіні әр түрі бойынша балалармен жүмыс жүргізудің әдістері ашып көрсетіле-ді. Тәрбиешінің методикальщ нүскаулар мен үсыныстарды білуі, турлі күралдарды пайдалана білуі, іскерлігі әр түрлі жас шағыида баланын ойдағыдай тәрбисленіп, өсіп дамуын камтамасыз етеді. СӘБИЛІК ШАҚТАҒЫ БАЛАЛАРДЫ ДАМЫТУ ЖЭНЕ ТЭРБИЕЛЕУ 7-тарау СӘБИЛІК БАЛАЛЫҚ ШАҚТЫҢ ЕРЕҚШЕЛІКТЕРІ ЖЭНЕ ОНЫН, МАҢЫЗЫ Сэбилік шак — бұл адамға тэн психофизиологиялык процестердіц тез калыптасу кезеці. Сэбилерге дер кезінде басталып, дұрыс жүзеге асы­рылатын тэрбие беру ісі оларды жаксы өсіріп, дамытудын мацызды шар-ты болып табылады. Өмірініц алғашқы екі жылында балалардын дене жэне нерв-психика-лык жағынан дамуы үшін тез осу тэн. Бул кезенде баланын бойы мен салмағы (әсіресе алғашкы жылы) үдемелі өседі, организмнің бүкіл кыз-меті жедел дамиды. Бір жасқа тола бала ез бетімен жүреді. Өмірінің екінші және үшінші жылында оның негізгі кимылдары жетіле түседі, ол езініц кимыл активтілігін айналасындағылармен үйлестіре бастайды. Бала ана тілін игеруде үлкен табыска жетеді. Егер бір жастағы баланыц активті сездік коры, әдетте 10—12 сезден түрса, екі жаска тола бастағанда ол 200—300, ал үш жасқа тола бастаған-да 1500 сөзге дейін кебейеді. Баланыц сәбилік шакта дамуы организмнің жиі жаракаттанғыш ауру-ларға карсыласу кабілеті темен, колайсыз кезінде жүзеге асады. Басы-нан еткізген әрбір ауру балалардын жалпы дамуына жағымсыз әсерін тигізеді. Сондыктан кішкентай сәбидің денсаулығын сактау және нығайту баланы сәбилік шакта тәрбиелеудін аса манызды міндеттердіц бірін қу-райды. Бала емірінін алғашқы жылдарында, әсіресе дене және психикалык даму арасындағы езара байланыс күшті болады. Дені сау, мыкты бала ауруға аз шалдығады және психикалық жағынан жақсы дамиды. Онын үстіне кецілді, ширақ, белсенді балалар неғұрлым тезімді келеді. Ден-саулығының сәл бузылуы олардың жалпы жайына езгеріс туғызады — олар ашушац, самарқау болып нашар ойнайды, тез шаршайды. Балалар сәбилік шақта кеціл күйінің тұрақсыздығымен ерекшеленеді: былай Караганда сәл нәрсеге бала жылап коя береді де, үзак уакыт бойы жұбанбайды, қайта оған керісінше, кез жасы күрғамай жатып, жүзінде күлкі ойнай^ бастайды. Балалардын кеңілді болуы олардың тіршілі-гін дұрыс үйымдастыру, белсенді әрекет ету, қызықты жайларды есте калдыру, ец бастысы ересек адамдармен карым-катынасты тиімді үйым-дастыру арқылы камтамасыз етіледі. Балалардын шат кеңіл күйінің, байсалды мінез-кұлқының қалыптасуын камтамасыз ету, нерв жүйесін қорғау, шаршап-шалдығудан сактап дыру — балалардың сәбилік шақ педагогикасының манызды міндет-тері. Кішкене балаларды тәрбиелеуде олардын қозу процесі тежеу процесі-нен басым келетінін есепке алу керек: кішкентай бала тамак күтіп, кимы-лын тежегенді т. с. с. онша уната коймайды. Яслилердегі және ясли-бак-шалардағы сәбилер тобында осы ерекшелік ескеріле отырып, әрбір баланы жеке-дара бағып, күтуге Мүмкіндік берстін барлық режим процестерін дәйекті, біртіндеп жүргізу принципі енгізілген.: Бала мінез-құлкынын негізіне жататын шартты, яғни тіршілік проце-сінде пайда болатын рефлекстер алғашкы күндерден-ақ құрала бастайды. Мысалы, өмірінік екінші аптасында сэбидің мынадай шартты тамактану қалпына ынғайлағанда ему рефлексін байкауға болады. Шартты рефлекс-тердіц ерте пайда болуы балаларды емірінін алғашқы күндерінен дүрыс тәрбиелеу қажеттігін көз жеткізетін, физиологиялык негізделген дәлел болып табылады. Сәбидің тез қалыптасатын және дағдылы пайда болатын шартты реф­лекстер! оның денсаулығы мен өсуі үшін қолайлы да (белгілі бір уакытта ұйықтау және ояну, активті ширау), сондай-ақ колайсыз да (тербеткенде ғана үйыктау, бос емізікті сору, ересек адам колында серігу жэне т. б.) бо­луы мүмкін. Біршама тез бекінгенмен дағдыны өзгерту киын болады. Кай­та тәрбиелеу — өте күрделі жэне нерв жүйесінін кызметі үшін зиянды іс. Сондықтан баланын туған шағынан бастап онын дүрыс тәрбиеленуін камтамасыз ету керек. Нысаналы бағытпен тәрбиелеудіц нәтижелері екі айда-ак байкалады: бөбек үйықтайды, оянады, накты белгілі бір уакытта тамак ішкісі келеді, үйкысы қанған, қарыны тойған ол тыныш, ересек адамдармен карым-каты-нас жасаған жағдайда көкілді болады. Миы мен психика кызметінің жоғары икемділігі болғандыктан баланын өсіп, дамуынык потенциалдык мүмкіндіктері зор болады, сол мүмкіндік-тердін жүзеге асырылуы айналадағы ересек адамдардын тікелей әсеріне, тэрбие мен окуға байланысты келеді. Н. М. Щелованов, Н. М. Аксарина жэне олардын шәкірттері негізін талдап жасаған сәбилік балалык шақ педагогикасы балаларға жан-жак­ты тэрбие берудің нақты міндеттері мен әдістерін белгіледі. Балалык шактың осы жас кезеніндегі тэрбие жұмЫсының мазмұнына ыына төмендегі тараулар кіреді: сәбилік шақтағы балалар үшін белгіленген күн режимін сактау, яғни үйыктатудын, тамақтандырудын, ояу жүрудің тәулік бойына дұрыс бөлі-нуі, әр түрлі іс-әрекеттің ауысуы; режим процестерінің: тамактандырудын, гигиеналық күтімнің, . үйык' тауға жаткызудын, сумен шайынудың және басқалардың дұрыс жүргізі-луі; жеке жэне топпен сабак, ойын, көніл көтерулер жүргізу; балалардын активті түрде және өз бетінше сан алуан іс-әрекет етуі үшін жағдайлар жасау. . Тәрбие жүмысының міндеттерін ойдағыдай жүзёге асыру оның форма-лары мен әдістерін тиянақты таңдап алуға, балалардын бүкіл тірлігін дұ-рыс үйымдастыруға байланысты. 8-тарау ӨМІРІНІҢ АЛРАШҚЫ ЖЫЛЫНДА БАЛАЛАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУ Өмірінін алғашқы жыльшда баланын дене дамуында едәуір өзгерістер болады. Дұрыс бағып күтілген қалыпта ол тез өсіп, дамиды. Алғашкы жарты жылда бөбек ай сайын 600—700 грамм салмақ қосып отырады. Өмірінін әрбір айында баланың бойы 2—3 см өседі. Жыл аяғында онын салмағы 10—10,5 кг, ал бойы 74—75 см болады. Дұрыс өсіп келе жаткан баланын 7—8 айлығында сүт тістері шыға бастайды, бір жаска толғанша-онын 8 тісі болады. Өмірінің алғашкы жылында баланын нерв жүйесініц жүмыс кабілеті едәуір артады. Мүнын өзі баланын өмірінін бірінші айын-дағы ояу болу уакытының 20—30 минуттан жыл аяғында 3,5 сағатқа де-йін үзартылады. Тез өсіп келе жаткан бөбекті жақсы тәрбиелеу үшін оны шартты түрде өмірінің алғашқы жылында сапа жағынан бір-бірінен айырмашылығы бар кезеңдерге бөледі: туылғаннан 2,5—3 айға дейін (нәрестелік кезекін, яғни алғашқы 3—і аптаны коса); 2,5—3 айдан 5—6 айға дейін; 5—6 айдан 9—10 айға дейін және 9—10 айдан 1 жылға дейін. Бала дамуынын әрбір кезекі бұдан кейінгі кезеңдердін негізі болады жэне жетекші реакциялармен, өзгерістермен ерекшеленеді. Жетекші деп баланын нақ сол жас шағы кезенінде өсуін айкындайтын реакциялар мен іскерліктерді айтады жэне олар кейінгі даму кезендерінін қолайлы алғы шарттары болып табылады. Әмірінін алғашқы үш айында баланын өсіп, дамуын Туғаннан 2,5—3 айға айкындайтын нәрсе көру, есту және эмоциялық реак-дейінгі кезең циялар болып табылады. Олар активті сергектікті ка-лыптастыруға мүмкіндік береді, баланьщ сенсорлық дамуын камтамасыз етеді, оның айналадағыны бағдарлау өрісін кенейтеді, кол кимылын, ал кейіннен жалпы кимылдың дамуына көмектеседі. Бала­нын көнілінін хоштығына орай оның физиологиялык процестері (тыныс алу, қан айналымы, ас корыту) жаксарады, жалпы активтігі күшейед!.. Бала шартсыз рефлекстердің дайын жүйесімен бірге туады, олар онын сыртқы ортаға бейімделуін'ішінара камтамасыз етеді. Бұлар — бағдар-лау, тамақ ішу, кору, есту жэне баска рефлекстер. Тамак ішудегі шарт­сыз рефлекстер ерін, ауыз іші тітіркеген жағдайда ему кимылыньщ пайда болуынан, тамақты жұта білуден т. б. с. байкалады. Кору мен есту сезім-дерінін негізгі рефлекстері өткір жарық түскенде квзін жүма коюдан, оқыс естілген дыбыстан селк етуден көрінеді. Есту сезімінік кейбір рефлексте-рі тумысынан болады, мысалы, тербеткен кезде бала тынышталады, көнілі жай1 болады. Жана туған нәрестенін ұйқысы мен ояу жүретін кезініц ара-сында айтарлыктай күрт шек болмайды: тәуліктің 80 процентін ол ұйык-тайды, оянған кезде мазасызданады. Жана туған нәрестенін кимылы тәр-тіптелмеген. Тіпті ұйықтап жатқан уақытында да ол импульстік кимылдар жасайды. Нәрестенін қолы мен аяғы бүгіліп, кеудесіне тығылып жатады, себебі онын бүгілгіш бұлшық еттері әзірше жеткіліксіз дамыған. Нәрестелік кезеңнің ең маңыздысы кору мен есту анализаторларын да­мыту болып та.былады. Бұл шақта бала әзірше заттарға үзақ қарап тұра алмайды, егер оның коз алдында басқа тітіркендіргіштер болмаса, ол зат-ты онай көретін болады. Сондықтан баланын бірінші айлығында оған түр-лі түсті сылдырлақты ғана көрсете бермей, ашық бояулы бір ойыншыкты корсету керек. Дұрыс тәрбиелеу жағдайында нәрестелік кезеннің сонында баланын белгілі бір затқа көзін кадау, назарын аудару, дыбыска кұлағын түру ка-білеті дамиды..Сонымен бірге көздін конвергенциясы да — екі көздін көру өсін затқа қадау қабілеті — калыптасады. 2—3 айлығында балалар орны-нан жылжып бара жатқан затка, коз алдында болып жаткан нәрсенін бә-ріне назарын аударып бакылауға дағдыланады, көрінбесе де дыбыс шык-кан кезде селт етеді, мысалы, дыбыс естілген жаққа басын бүрады. Өмірінін алғашкы үш айындағы сәбидін кору мен есту реакцияларын дамыту максатында онымен сыпайы, жылы сөйлеседі, ересек адамнын бе-тінен бәрін түсінеді; жылтырауык ойыншыкты керсетеді, орнынан жыл-жып бара жаткан затты бакылау үшін оны баланын коз алдында акырын козғалтады. Эдетте балалар манежде оянады, манеждін бас жарына ба­ланын көзінен 40—60 см биіктікте жалтырауық түсті үлкен сылдырмактар іліп қойылады. Бала бақылап үйренуі үшін ойыншыкты дүркін-дүркін козғалтып кою керек болады. Көру мен есту сезімдерін жетілдіру сәбидін көнілді эмоциясын тудыра-ды. Өмірінік алғашкы айынын сонында сәби ересек адамнын жылы лебі-зіне жауап ретінде езу тарта бастайды. Алғашқыда езу тарту сирек те, онша онайлықпен пайда бола коймайды» 2,5 айлығында себи енді жиі-жиі езу тартып, ересек адам мен ойыншыкты көрген сэтте онын жүзінде куа-ныш нышаны пайда болады. Сәбидін бүл кездегі қуанышы түрліше ширау комплексі түрінде болады. Ширау комплексінін қүрамына біркатар реак-циялар кіреді: эмоциялық реакция — езу тартып жымию, дауыс реакция-лары — дыбыстар, кимылдар реакциялары — аяғы мен колдарын кимыл-дату. Ширау комплексіне кіретін баланыц дауыс реакциясы уіл түрінде бейнеленеді — үнді г, кхы — дыбыстарды шығара бастайды. Көңілдентен-де пайда болатын уіл баланыц тілін дамытудыц даярлық кезені болып табылады. Баланыц алғашкы 2,5—3 айлығында кимылдары дами бастайды. Егер 4—6 апталығында сәбиді ояу кезде қолға алып, аркасынан, басын сүйеп •тік үстаса, 2 айлығына карай ол басын өзі тік үстап, айналадағыға карау­лы үйренеді. 1,5 айлығынан бастап сэбиді етпетінен жатуға үйрету керек. Осы мак-сатпен тамактандырудан бүрын немесе ұйыктар алдында сәбиді етпетінен жаткызады, жайлап арқасынан сипайды. Үш айлығына карай енді ол ко-.чын тіреумен, басын жоғары көтеріп, етпетінен жаксы жатады. Бүл ка-лыпта болу тыныс алу кимылдарыныц, кан айналымыныц жаксаруына, сондай-ак енбектеуге даярлык үшін пайдалы. Басын тік ұстап тура алатын сәбидін аяғына салмақ сала тіреуін дамыту керек: сәбидіц аяктары ма-нежге немесе бөлейтін столға тиіп, аяғымен билеп тұратындай етіп, оны тік түрғызып устайды. Алайда оны әлі аяғына түрғызып қоюға болмайды. 2,5—3 айдан Бүл жастағы сәбилердің көру, есту жэне дауыс реак-5—6 айға циялары жетіледі, колымен нәрсепі шап беріп ұстау, дейінгі кезең ецбектеуге әзірлік кимылдары пайда болып, дамиды. Мүның бәрі баланын бір калыпты көкілді жүруіне, үлкендерге бауыр ба-с\ ына, келешекте әр түрлі іс-әрекет пен негізгі кимылдардыц қалыптасуы-на кызмет етеді. Бүл кезеиде баланыц психикалық жағынан дамуында елеулі езгерістер болады: дыбысты, заттардың түсін, формасын ажырата білу қабілеті да­миды. Сырткы ортадағы заттар мен кұбылыстарды ажырата білу, әсіресе үлкен адамдарға деген карым-катынастарынан айкын көрінеді. Егер сә-бидіц сезім мүшелері жедел дамыса, онда сәби үш айлығында өзініц ана-сын тани бастайды, ал 6 айлығында таныс адамды кергенде куанады, бө-теи адамға жолыкканда жатырқайды, теріс айналады, кейде жылап жібе-реді. 5—6 айлыгында сәби ересек адамнын сөз ырғағын ажырата алады, онын қатулы немесе жайдары даусына әр түрлі қарайды. Моселен, соби-мен қатулы үнмен сөйлесе қалса, оның жылап жіберуі ыктимал. Балалардын сыртқы орта тітіркендіргіштерін айыра білу қабілетін да­мыту үшін түрлі түсті, бояулы, формалы және түрліше сылдырайтын ойыншыктарды іріктеп алу керек. Баланы осындай ойыншыктарды қарап көруге, олардын шығаратын дыбыстарын тыцдауға күмарландыра отырып, ересектер онын сенсорлық дамуына жәрдемдеседі. Кору жэне есту анализаторларыныц онан әрі дамуы баланын заттар-мен манипуляция, үлкендермен шүйіркелесіп карым-катынас жасау процесінде жүзеге асады. Алайда оның есту сезімі дүрыс дамуы үшін балалар оянған бөлмеде дыбыс естілу (акустика) үщін қолайлы жағдай болуы ка­жет. Баска балалардын дауыстап сөйлеуі, айғайлауы, үнемі жүмыс істеп туратын радиокабылдағыш — міне, осыныц бәрьесту сезімінің дамуына бөгет жасап кана коймайды, сонымен бірге тілдіц шығуын тежейді, нерв жүйесі кызметін бүзады. Өмірініц алғашкы айларынан бастап ересек адамныц ақырын даусын тыцдауға үйренбеген сәби тек катты шыккан дауысты, екпінді үнді. ғана кабылдауға бейімделгіш келеді. Баланыц есту сезімінің, тәуір көкіл күйінің, артикуляциялық аппарат-тын (шолақ кайырылатын көмекдыбыстарын айту,уілдеу) дамуы 4—бан­да ыцылдап уіддеудіц (дауысты дыбыс а-а-а-ны айту және а-гу буында-рын уштастыра айту), ал 6—7 айда былдырлап сөйлеудін (буындарды кайталау, бір буынды бірнеше рет кайталау ба-ба-ба) пайда'болуына ко-мектеседі. Уілдіц әндетілген дыбысы ұзак уақыт іштен дем шығару арқылы ай-тылады, мұныц өзі баланыц тілі шығуы үшін дем алудыц калыптасуына себепкер болады. Әдстте былдырлау естудіц бакылауымен пайда бола­ды, сондыктан іштен саңырау болып туған балада ол жок. Баланыц уілЕ мен былдырыныц шығуыныц міндетті шарты онымен үлкен адамнын жы­лы шыраймен карым-қатынас жасауы болып табылады. Соның езінде 3—4 айлык сәбилермен тілдескенде ыңылдау әуенімен айтылатын дыбыстарды, ал 5—6 айлык сәбилермен тілдескенде — сөз буындарын колдану керек. Үлкен адам баламен белгілі максатта тілдесіп, қарым-қатынас жасаған кезде топтағы бүкіл балалардын дыбыс шығару белсенділігін арттыру, олардыц сөйлеу даусына еліктеулері үшіи топка арналған бөлмеде бір-шама тыныштык орнатылуға тиіс Бала тілініц дер кезінде шығуының алғы шарты онын басқалармен сөйлесіп, араласуға деген ынтызарлығын калыптастыру болып табылады. 4—6 айлығынын өзінде-ак балалар ересек адамныц назарын аудару үшін дыбыс шығару іскерлігін пайдаланады. Дауыс рсакцияларын дамыту женінде сабактарды жеке-дара жүргізу керек, даму дәрежесі бірдей 2—3 баланыц басын косуга да болады. Сабақ-та эр түрлі тәсіл бірінен сон бірі пайдаланылуы мүмкін: эмоционалды сөйлеу катынасы, жылы сейлей отырып ойыншыктарды корсету, ересек адамныц. үндемей отыруы, эмоционалды сөйлеу қатынасын кайталау. Ба­ланын эсер алуына мүмкіндік беру үшін пайдаланған эр тәсіл арасында (шамамен 30 сек) тыныс жасау керек. Егер тәрбиеші сабакта жылы сез-дер айтумен шектелетін болса, одна оныц үзактығы 3 минуттан аспауға тиіс, өйткені бала бір сарынды әсерден зерігіп, шаршап кетеді. 3—6 айлығында сэбилердіц кол кимылдары бірте-бірте дамиды. 3—3,5 айлығында сәби алдына темендеу іліп қойған ойыншыкка эдетте кездей-соқ тап болады. 3,5—4 айлығында кол созым жерде ілулі түрған ойын­шыкты шап беріп, үстап көреді, 4,5—5 айлығында ересек адамнын қолы-нан ойыншык алады. 6 айлығында сэби ойыншыкты өзі еркін алады. Сәбидіц затты алып, үстай білуін калыптастыру үшін оның алдына шеңгелдеп үстауға ыцғайлы онша үлкен емес ойыншыктарды: шығыршық-ка тағылған шарик бар сылдырмакты іліп кояды. Ересек адам баланын 4—4,5 айлығында оған колдан ойыншық алуды үйретеді. Бұл үшін ол балаға сылдырмакты жакындатады, оған баланыц көзкарасын шоғырлан-дырады, содан соц ойыншыкты баланыц қолына тигізеді, сөйтіп ол оны ал-ғысы келеді. Баланы белсенді кимыл жасауга ынталандыра отырып, сыл­дырмакты оныц алақанына салмау керек. Баланы бүйір жағында ілулі тұрған ойыншыктарды ала білуге, бір мезетте екі затты үстауға жаттық-тыру керек. Ойыншықтармен әрекет жасауға үйрету сәбидіц кейбір жалпы кимыл ларын дамытуға: шалкасынан жатканнан аунап кырынан тусуге (4 айлы-гында), етпетінен (5 айлығында), етпетінен жатканнан аунап шалкасынан жатуға (6 айлырында) эсер етеді. Мысалы, өзінін бүйірінде тұрған ойын-шықтарды алғысы келген сәби, ересек адамнын көмегінсіз немесе сәл кө-мектесуімен кырынан немесе етпетінен аунап түседі. Аунап түсе білу — бул бірінші кимыл, сол аркылы сәби ересек адамныц көмегінсіз өз бетінше кнмыл калпын өзгертіп отырады. Бул іскерлік, сондай-ақ колдарын тік устап, алаканымен жер тірей отырып етпетінен жата білу (5 айлығында) ііібектеуге әзірлік кимылы болып табылады. Бірінші жарты жылдыктык аяғында, екі колтығынан демеп ұстаранда, сәби енді тік нык тұрады, бұл өз бетінше жүріп кетуге алғы шарт болып табылады. Өмірініц алғашқы жарты жылдығынан сәбилердің дер кезінде өсуіне ересек адамныц тікелей осер етуімен бірге ояу жүру жағдайын дүрыс уйымдастыру да көмектеседі. Бұл жаста сәбилердін активті әрекет жар-даны болуыи тәрбисші камкорлыкка алады. Ояу кезінде оларды міндетті түрде манежге жатқызады, онда 5 айлығына дейінгі сәбилер үшін түрлі сылдырмактар ілініп, содан кейін целлулоид пен резинадан жасалған кіш-кене ойыншыктар манежге салынып қойылады. Ояу кездері манеждегі ойыншыктарды бірнеше рет' ауыстыру керек. 5—6 айдан Бұл кезең үшін ецбектеп жүре бастау, былдырлап сөй-9—10 айға леудін жетілуі, айналадағы ересектердін тілін түсіну-дейінгі кезең дін дамуы тән. Баланыц активті козғалысы ретінде ец-бектеу келешекте отыруға, отырған жерінен түрегсліп турура, каз басып жүруге көмектеседі. Айналадағы адамдардын тілін тұсіну негізінде был-дырлаған дыбыстардан баланыц мәні бар алғашкы сөздері пайда бола бастайды. 6,5—7 айлығында кимылдардын дамуы үшін колайлы жардай болса, балалар енбектей бастайды: орнынан жер бауырлап енбектейді, екі қолы-мен, екі аяғымен бірдей енбектейді. Еибектеу бала үшін өте пайдалы, өйт-кені ол онын сүйек-бұлшык ет жүйесін дамытып, нығайтады, сәбидін айналадағыиы бағдарлау өрісін кенейтуге көмектеседі, баланы тәуелсіз-депдіреді. Екінші жарты жылдыктын басында сәбиді ецбектеуге үйрету үшін оған еркін кимыл жасауға мүмкіндік беру, яғни оны манежге отырғызу керек. Енбектеуге үйренген сәбнлер үшін топ орналаскан бөлмені бір нәрсемен коршап, едснді жылылау кажет. Сәбиді ецбектеуге үйретуді ересек адам кызыкты ойыншық аркылы баулиды. Егер сэбидін алға карай талпынып жылжуы сәтсіз болса, онын аяғына тірейтін нәрсе кою керек. Мысалы, алаканды тосу керек, сәби оған аяғын тіреп, алға жылжи алады. Егер ересектер енбектеуді үйренген сәбиге алға жылжуға көмектеспесе, онда ол заттарға жакындамай, кайта олардан алыстап, кейін карай енбектейді. Ецбектеп үйренген соби өзі отыра бастайды және көп кепшікпей нық отыратын болады. Сәбиді 8—9 айлығынан бұрын отыруға үйрету знянды, өйткені ол оныц омырткасынын кисаюына әкеліп соқтыруы мүмкін. Соны­мен катар ерте отырғызу ояу кезінде самарқау, ересек адамдарға тәуелді етеді, себебі мұндай калыпта домалап кеткен ойыншыкты оның өзініц алуына, дене калпын өзгерту т. б. киынға түседі. Өмірініц алғашқы жылыныц екінші жарты жылдығында сәбидін психи­калык дамуы заттармен мақсатты бағытталған кимылдын алғы шартын калыптастырумеи байланысты. Алғашкыда сәбиде ересек адамнын қимыл-дарын қайталау ынтызары пайда болады: заттарды шапалақтап, ойын­шыкты бір колынан алып екінші колына салрысы келеді. Мүндай қимыл-дар жасауға ден кою заттарды қарауға, олардыц түсін, формасын, шыға- ратын дыбыстарын жэне баска сапаларын айырып үйренген собидіц 5 6 айлығында бағдарлау іс-әрекетініц күшеюімен байланысты болады. Бала үшін баска да кызыкты тітіркендіргіштермен түрактандырылатын алуан түрлі әрекеттер сәбиді үйретудіц барынша тиімді тәсілдері болып табылады. Мысалы, тәрбиеші сәбиге шарикті корапқа калай салып кою-ды көрсетеді, оны калайда дыбыс шығаратындай етіп салуға тиіс. Мақсатты бағытталып, нәтнже алынатын іс-әрекеттерді игеру сәбиді заттармен неғурлым күрделі кимылдар жасауға әзірлейді, оның зейінін, есін,/ кернекілік-қимылдық ойлауды дамытады, белсенді, тәуелсіз етеді, Екінші жарты жылдықтыц басында баланын бойында кимылдарды (тыкылдату, сермсу сиякты) кайталаумен катар кейбір дыбыстарды кай-талау күштарлығы пайда болады. Бүл күбылыстыц негізіне өз даусынын, үнін есту ынтызарлығын дамыту жатады. 5—6 айлығында көнілді жүрген сәби сөздің түрлі буындарын (мысалы, та-та-та) жиі қайталауға үйренеді. Дыбыстарды жиі-жиі кайталай беру өзіне-өзі еліктсудің даму негізіне, ал кейін ересек адамнын дауыс үніне еліктеу сезімініц даму негізіне жатады. Сәбидін былдырлауын қалыптастыра отырып, еліктеу бойынша әуелі өзі айтып жүрген таныс, кейіннен ол үшін жаца, «бөтен» сөз буындарын айтуын үйрету керек. Сәбилермен сөйлескенде дыбысты айкын айту керек және сәби ересек адамныц бет жүзін көруін дыбыстардын артикуляцияеын сезуін қадағалау керек. Сәбилер көп уақыт бойы былдырлап сөйлеуге үйренген кезде түгендеу ойындар үйымдастыруға, яғнн жеке балалардыи былдырлауын кұптап, олардыц соцынан дыбыстарды қайталауға болады. Екінші жарты жылдығында сәбидіц тәрбиешімен тығыз карым-катынас жасауы оныц үлкендердін тілін түсінуін дамытуға жетелейді. Үлкен адам­ныц сөздерін түсіне бастауыныц белгісі — сәбидің өзіне тән кимыл реак-циясын жасау: аты аталған зат түрған жакка карай басын бүру, затты көрсетуді білдіретін ишарат жасау, ересек адам атаған кнмылды орындау, мысалы, алакандарын шапалактау. Осы кезекнін басында сәби сөзді кан-дай да бір пакты затаен байланыстырады. Мысалы, «ляля» деген сөзді барлык куыршакка емес, тек белгілі бір қуыршакка колданады. Бүл сөз әзірге жинактау кызметіне ие болмағанын көрсетеді. Бала өзін кызыкты-ратын заттардыц атын жылдам ұғына бастайды, сондықтан оны сөздіц мә-нін алғашкы түсінуге үйретуде дыбыс шығаратын түрлі түсті ірі ойыншык­тарды, кенеттен ойыншыкты жасыра кою, кайтадан көрсету тәсілдерін пайдаланған жөн. 6—7 айлығында сәби «кайда?» (ляля, сағат, әтеш) деген суракка жа­уап беретін затка басы|н бурып карайды. Егер заттыц тұрған жері өзгерсе, сәби оны таба алмай қалады, себебі сөз ол үшін затпен кана байланысты болып коймайды, сонымен бірге онык түрған жерімен де байланысты. 9— 10 айлығында сәбилер орны ауысқанына карамастан заттарды іздеп таба-ды. Сондықтан алғашкы кезде заттар белгілі бір жерлерде: сөрелерде, те-резе алдында т. б. с. тұруға тиіс. Заттарды сөзбен атай отырып, үлкендер сәбидщ оларға карауына ғана емес, сонымен бірге үстап керуіне, олардың шығаратын дыбысына құлак түруге камкорлык етуге тиіс. Ойыншыкка түйсіктер неғурлым көбірек жұмылдырылса, сәби онын атын соғурлым те-зірек есінде калдыратын болады. Былдырлап сөйлей білу, сондай-ак заттардын атын және әрекетін біл-Діретін сөздерді түсіну баланыц тілін дамытудыц бүдан былайғы бүкіл процесін күрудыц негізі болып табылады. 9—10 айдан бір БалалаРДын психикалык дамуы үшін жылдын сонғы жасмдейінгі ширегінде калыптасатын іскерліктіц үлкен манызы кезең баР- БҰЛ іскерлік дегеніміз, өз бетінше жүру, ойын- шыктармен максатты шүғылдану, үлкен .адамныц іс-әрекеті мен сөзіне еліктеу. Манеждік жиегінен ұстай отырып тұра білуді, нык тұруды, жүре бас-тауды дамыту, екбектеу процесінде сүйек-бұлшық ет жүйесінін' нығаюы, баланың жүріп кетуінін алғашкы баспалдактары болып табылады. 9—10 айлығында барьерден шығуға үйренген сәбилер аттай бастайды, шарбак-тач үстап тұрып, төмпешікке шығады; 11 айлығында тәрбиешінік бір қо-лынан үстаған қалпында көптеген сәбилер өз бетімен тұрады, өз бетімен жүреді; ал бір жасқа толғанда өзі тәуелсіз жүреді. Өз бетінше жүру, сә-бидің қолын босатады, мұның өзі заттармен іс-әрекет жасау өрісін кеней-туге колайлы жағдай туғызады, айналадағымен танысуға мүмкіндік кө-бейеді. Сәбиді жүруге дер кезінде үйрету оның денесі мен акыл-ой жағы-нан дүрыс дамуы үшін қажет. Жүруге үйрете отырып, үлкендер осы іскерліктің дамуына көмектесетін жағдайлар жасауға тніс. Манеж барьеріндегі серелердін үзына бойына сә-билерді кызықтыратын, орнынан түрғызатын жаркырауық ойыншықтар койылады. Тәрбиеші барьердін шетіне ойыншыкты орналастыра отырып, сәбиді оньщ өзінше аттап талпьшуына күлшындырады. Жақсы енбектеуді, кедергініц үзына бойына көтеріліп, аттауды үйренген балаларды бөлменің' қоршаған бөлігіне жайғастырады. Мүнда кимылдарды дамытуға кажетті кұралдар: сырғымасы бар саты, орындыктар, барьер столдар орналасты-рылады. Мебель сэби бір заттан екінші затка аттап көшетіндей, оны шап беріп ұстай алатындай етіп орналастырылады. Өз бетінше жүруге үйренудін тиімді тәсілі үлкендердін сәбиді өз бетін-ше алғашқы қадам жасауға мәжбүр ететін әрекеті болып табылады. Мы­салы, тәрбиеші сәбиге кызықты ойыншыкты көрсете отырып, оны езіне шакырады, сәби оған карай талпынады да алғашқы қадам жасайды. Сә-билерді күлап қалудан да сактау керек, өйткені құлаймын-ау деген шо-шыну жүруді дамытпайды. 9—10 айдан 1 жаска дейінгі кезенде балалардын заттармен жасайтын іс-әрекетінде сапалы өзгерістер болады. Балалардын кол кимылы мен көзқарасының үйлестігі күрделенуіне байланысты олардын бойында зат-тардын өзара қатынасын білу қабілеті пайда болады: дөңгелектерді таяқ-шаға кигізу, әр түрлі сыналарды өз орнына кигізу, тамак ішетін ыдысты куыршактың аузына тигізу т. с. с. Балалардын осындай іскерліктерін да-мытудыц манызы зор. Біріншіден, заттардын езара катынасты қимылын менгеру процссінде саусактардыц нәзік бүлшык еті өсіп жетіледі. Екінші-ден, көз бен кол кимылдарыньщ үйлестік дәлдігі тұрақтанадьь Үшіншіден, үлкендердіқ арнайы ұйымдастырған әрекеті көрнекі-әсерлі ойлаудын да­муына әкследі. Алғашында сәби таякшаға сылдырмақтық дөнгелектерін, кейін пирамида дөңгелектерін алып кигізеді; тек қуыршакты ғана емес, қоянды да, ойыншық аюды да «тамактандырады». Твртіншіден, қимылдар-дын белгілі бір нәтижелерге жетуге бағытталуы олардын еркіндігін дамы-тура себепкер болады. Ен акырында, заттармен әрекет жасауға үйретудің көп болуы баланың ойын әрекетін кұруға негіз болады. Өмірінін алғашқы жылының аяғында балалардың ояу жүрген кезін үйымдастыра отырып, тәрбиеші ойыншыктар мен қүралдарды дұрыс пайдалануға жіті бакылау жүргізуге, олармен орынсыз қимылдар жасау-ды: тақылдатуды, заттарды лақтыруды т. б. с. болдырмауы тиіс. Сәбидін ойыншыктармен шүғылданып шаршағанын көрген ересек адам оны іс-әре-кеттің баска түріне: мысалы жана ойыншыкты көруге ауыстыруы керек. Балалардын дамуына кажетті ойыншықтар мен күралдарға деген қызы-гушылығын үдайы сактау үшін оларды әлсін-әлсін біраз уакыт басқа жакка алып коя туру керек. Бұл жас шамасындағы балалардын ойнауына арнап әр түрлі сыналы заттарды: ас қүятын ыдыстарды, кұм кұятын қалыптарды, алмалы-салма-'лы кубиктерді, тығындарды, ойыкка салынатын санырауқұлактарды, шар аткыштарды, бір-біріне койылатын кірпіштерді, сондай-ақ куыршақтарды жоне баска бейнелі ойыншыктарды, оларды орауға арналған мата күрақ-тарын беруге болады. Пирамидаларды, сыналы ойыншыктарды, кубиктер-ді жэне баска ойын қүралдарын балалар тәрбиешінің жүргізген сабақта-ры процесінде дұрыс қолдана білгеннен кейін ғана өздігінен ойнауға үсыну керек, әйтпесе сәбилер оларды орынсыз пайдалануға дағдыланып кетеді. Ойыншыктармен максатты жүргізілетін әрекеттерді дамытуда осы жас-та қалыптасатын ересек адамға еліктеу қабілетінін үлкен мақызы бар. Сәбилердіи бүл кабілетін Н. К- Крупская жоғары бағалады, бұдан ол ба­ланын білімді меңгеру тәсілін көрді. Балаларды іс-әрекетке үйретуде бірнеше кезеңдер болады. Алдымен пассивті қимылдар әдісі пайдаланылады. Тәрбиеші сәбидін қолы-наи ұстайды да.онымен бірге үйренетін кимылдарды жасайды, мысалы, матрешканы ашып, жабады. Содан соң ересек адам баланы сөз бо­йынша қимыл жасауға, ол кимылды үйлесімді көрсетіп орындауға ын-таландырады. Ен ақырында бала айту бойынша ғана әрекет жасай бастайды: матрешканы аш, матрешканы жап. Балалар осындай әдіспен кол шапалақтауды, «кош бол» деуді езінін және куыршақтың денесіндегі аталған мүшелерді көрсетуді т. б. с. үйренеді. Тәрбиешінің балалармен жеке-жеке жүйелі қарым-катынас жасап оты-руы олардын түсінетін сөз корын молайтады. Өмірінін алғашкы жылында баланын активті сөйлеуде қолданылатын сөздерінен гөрі оның тусінетін сөздік коры кеңдеу. Бір жастағы баланын пассивті сездік корында 20—30 сөз болады. Бул дене бөлшектерін (көз, мурын, кол), кимылдарды (бер, жұр, отыр), ойыншыктарды (әтеш, ляля, ит) жэне т. б. с. белгілейтін сез-дер. Заттардын аттарын түсінуді дамыту үшін ойыншыктарды дорбадан шығарып, дереу пайда болу жэне дереу көзден ғайып болу тәсілін колдану аркылы көрсету сиякты оку жүргізуге болады. Аты үйретіліп жатқан ойыңшык балалар үшін күтпеген жерден «ғажайып дорбадан», ашық түсті орамалдан шығарылады. Ойыншыкпен бірер кимыл жасай отырып (ит жүгіріп барады, үріп жатыр т. б. с), балаларды кел-кел деп айтуға ынта-ландыру үшін, оны жасыра қояды. Сәбилерде олардың қызыктырған ойын-шыкка деген бағдарлау реакцйясы айкын керінеді. Балалар оны бір ме-зетте карай алмайды және оның атын атай алмайды, сондыктан ойыншык жок кезінде оларды онын атына ынталандыру керек. Мұндай сабақтарды шағын топпен (3—4 бала) өткізуге болады. Балалардын есімдерімен, сондай-ақ ойыншықтардың аттарын жаттау мақсатында жасырынбақ ойынын өткізуге болады. Әдемі мелдір орамал (оны бүркенген бала көрінуге тиіс) сәбидің басына жабылады. «Алеша кайда?»—деп сүрайды тәрбиеші. Балалар орамалды тартып түсіріп, бала­нын көрінгенін куанышты дауыспен хабарлайды. Ойыншықтармен де осы-лайша ойнап, олардын аттары жатталады. Сөзді түсінуді калыптастыру үшін тек окуды ғана емес, сонымен бірге күнделікті өмірді де пайдалану керек: шам жағылды—жарық кайдан түсіп тұр, ойыншық жерге түсіп кетті — «Бах, қүладыі», жеңешең үйіне кайтып барады —«Колынды бұлға» жэне т. б. деу керек. Бірінші.жылдьщ аяғында балаларға ойыншыктарды көзге түсер елеулі белгілері бойынша алғаш жйнақтау тәсілін түсіндіру кажет. Осы максат-пен сыртқы пішіні жағынан айырмашылықтары бар бір тектес ойыншык­тарды іріктеп алу керек. 10—11 айлығында балалар: середе отырған жай ғана қуыршақ емес, мысалы, тәрбиеші оку үстінде керсететін куыршак та «ляля» екендігін біледі. Қимылдарды жинақтауға тәрбиешінін «ляляны, итті, үйрек балапанын тамақтандыр» деген сияқты тапсырмалар беруі де кемектеседі. Баланың әр түрлі ойыишықтарға катынасты кандай да бір кимылды орындауы көптеген заттардыц кимылын белгілейтін сөздін түсі-нігін дамытады. Алғашкы жылдың аяғында балалардын түсінетін сөз корында «бола­ды», «болмайды» деген сиякты сөздер бар. Егер ересек адам көтеріцкі үн-мен «болмайды» деп айтып, қолайсыз әрекетті токтатса және, оған керісін-ше, рұксат беретін, жылы шыраймен «болады» деп айтса, балалар бүл сөздердің мағынасын түсіне бастайды. Сонымен, бүл кезецнің өзінде сөйлеу арқылы балалардык мінез-күлкы-на эсер ету мүмкін бола бастайды. Жылдың соңғы ширегінде баланың дауыс реакциялары жедел дамиды, балалар көп те алуан түрлі былдырлап сейлейді, бір жасқа тола баста-ғанда кайталанатын буындардан күрылатын, сөйлеуге женіл алғашқы сөз-дерді айтады: ма-ма, ба-ба, ав-ав, бах, бер жэне баска. Бүл кезде балаиык активті сөздік корында 12-ге дейін сөз болады. Түсінетін сөздер корыньщ негізінде жэне дыбыстарды артикулдеу жэне айта білу, еліктей білу қабілеті 'негізінде баланын алғашкы айтатын сөз-дері пайда болады. Бүл кезенде балаларды үлкендер айтатын дыбыстарға еліктеуге үйрету манызды. Еліктеуге үйрету сабактарын балалармен же-ке-жеке өткізу керек. 9—10 айлык баланы киыстырылған стол басына отырғызады. Окуда (бірінші жарты жылдықтағы сиякты) арасында 30 сек. тынысы бар үзақтығы 1—1,5 минуттық бірнеше тәсілдер қолданылады. Сабакты эмоциялық сөз карым-катынасымен бастауға болады, онда үй-ренетін дыбыстар айтылады. Бұл жастағы балалардын бағдарлау реак-циясынын күштілігінен олар жиі алаңдағыш "келеді, сондыктан олардың назарын көз алдында ұстау үшін тәрбиешінін түрлі тәсілдермен артикуля-цияларды пайдалануына тура келеді. Осы мақсатта белгілі бір дыбыс бір-де қатты дауыспен (түрлі ырғақпен), бірде сыбырмен, бірде үнсіз айтыла­ды. Бүдан әрі тэрбиеші ойыншықты көрсетеді, онық атын атайды, жасы-рып кояды, кайта көрсстіп атын атайды. Бүл жаста заттың дәл атын айта қою киын, сондықтан жецілдетілгев дыбыс күрамымен ауыстыруға болады. Ересек адам толык жэне женілде-тілген сөзді пайдалануға тиіс. Бір оку үстінде түсі үқсас, аты карапайым екі ойыншыкты көрсетуге болады: мысалы, итті (ав-ав), қуыршакты (ля­ля) немесе үйректі (га-га) жэне машинаны (би-би) көрсетуге болады. Әдетте екінші ойыншыкты керсеткен кезде балалардын дауыс активтілігі күшейеді. Окытудын бұл бөлімінде балаға «тап», «көрсет», «шақыр» де­ген тапсырма береді, үлкендерден кейін ойыншықтың атын және онымен байланысты кимыл аттарын кайталауды усынады. Оку эмоциналдык-сөйлеу катынасын ойыншыксыз қайталаумен аяқталады. Дыбыстарды шығару балалар үшін онайға түспейді, көп ретте сабактан кейін біраз уа-кыт өткен соң ғана еліктеп айту пайда болады. Сэбилер тілінін активті болуын қалыптастыру кажеттігі туралы есте сактай отырып, олардын ыммен, мимикамен білдіретін талап-тілектеріне кұлақ аспай, оларға талаптарын тиісті жай сезбен білдіруді үсыну керек. Сонымен катар баланын ересек адаммен тілдесу қатынасынын қандайыга болса да, егер тіпті түсініксіз болғаннын өзінде де, міндетті түрде қүптау керек. Әдетте ересектер, баланын мінезіне зер сала жүріп, олардыц шын> мәніндегі талап-тілегі қандай екенін болжап біледі. Жыл аяғында балалардын айналасындағылармен карым-катынас жа­сау кажеттігі артады. Сонымен бірге адамдарға деген талғам күшейеді: балалар өздеріне жылы шырай білдіргендерді, өздерімен ойнайтындард» және шұғылданатындарды ерекше жақсы көреді. Бөтен ересектерде» жатырқау немесе тіпті оларға теріс карау өмірінің алғашқы жылыныц аяғында балалар мекемесіне түскен кішкене балалардын сәбилерге кара- ранда жана жағдайға едәуір киынырак үйрену себептерінің бірі болып табылады. 9—12 айлығында сәби өзге балалардын істеген ісін қызыктайды. Ол кейде олармен үн катысады, жымияды, кездейсок бірге ойнап кетуі де (енбектеп келе жатқан сэбиді көрген бала онын соңынан енбектейді де тез куып жетіп, екеуі де куанады) мүмкін. Бірақ бүл жаста өзара теріс ка­рым-катынастар да жиі байкалады, әдетте мұндай кылыктар баска бала­нын қолында тұрған ойыншықты алғысы келгенде пайда болады. Бір жасқа шығатын балалардын өмір тіршілігі тиімді балалаіГ^ ^шиМ- ¥ЙЬІМДастыРь,лУьш камтамасыз ететін аса манызды гін үйымдастыру1" шаРт КҮН режимі болып табылады. Балалардын жас жэне жеке-дара ерекшеліктеріне сәйкес режим тәулік бойында серігу, тамактану, үйықтау процестерінін бөлінуін, олардын ке-зектесуін, сондай-ак серігу кезіндегі іс-әрекет түрлерінің бір-бірімен ауы-суын көздейді. Дүрьіс режим жағдайында балалардын денсаулығын ны-ғайту ғана емес, сонымен бірге олардын дене жэне нервтік-психикалық дамуы камтамасыз етіледі. Жасы өсуіне карай баланын нерв жүйесінің жумыс қабілеті, яғни белгілі бір кесімді уакытта активті сергектену қа-білеті артады. Нақ осы жағдай сәбидін ерте балалық шак режимі өзгеруі-нің негізіне жатады. Ғалымдар (Н. М. Щелованов, Н. Л. Фигурин, Н. М. Аксарина және баскалар) өмірніін алғашкы жылындағы баланын эр жас шағында есу кезеніне арналған: туылғаннан 2,5—3 айға дейін, 2,5—3 айдан 5—6 айға дейін, 5—6 айдан 9—10 айға дейін, 9—10 айдан бір жас 2—3 айға дейінгі күн режимін талдап, ғылыми жағынан негіздеді1. Баланыц серігу, ұйык-тау, тамактану жөніндегі табиғи қажеттілігі неғүрлым тиімді түрде жүйе-лілікпен канағаттандыру белгіленген. Тамактану- үйқыдан соң, ал серігу тамақтанудан кейін болуы қажет. Ұйқысы канған бала әдетте тамақты жақсы ішеді, ал тойған бала сергек жүреді, мүнын бәрі онын жаксы өсуі-не көмектеседі. Күн режимін белгілегенде балалардын жас шамасын ғана емес, жеке-дара ерекшеліктерін ескеру кажет. Өмірінін бірінші жылында бала жеке-дара қызмет көрсету және үйре-туді кажет етеді, сондыктан топты жас кезеңдері түрлі, кем дегенде екі түрлі, балалармен тольщтыру керек, олардыц бірі ұйыктағанда, екіншісі сергиді. Бұл әр балаға көбірек көңіл бөлуге мүмкіндік береді. Бір жаска шығатын балалар тобыныц үйі серігуге арналған бөлмеден және үйыктауға арналған верандадан түруға тиіс. Кішкентай балалар серуендемейтіндіктен олардың ұйыктауы ашык ауада ұйымдастырылуға тиіс. Веранда ояу жүрген балалардын сол кезде ұйықтап жаткандардын тыныштығын бүзбауы үшін де, күн режимін сактау үшін де кажет. Режимді жүйелі түрде орындап отырған жағдайда 2—3 айлығында сә-би оған дағдыланады, яғни белгілі бір уақытта үйыктап, оянады, тамакты тәбеті шауып ішеді, жайдары сергиді, қатты үйықтайды. Сәбилерді оянуына карай тамақтандырады. Балаларды ықыласпен тамактануға калыптастыру маңызды. Бұл үшін баланы шамасынан келетін активті іс-әрекётке үйретеді: 3,5—4 айлығы-нан бастап оныц колын кішкене шыны шөлмекке апарып тигізеді, оны үс-тауға жаттықтырады, 7—-8 айлығынан баланы наннын қабығын жеуге, 10 айлығынан бастап ыдысты қолымен ұстауға, бір жасца толғанда ыдыстан өз бетінше тамақ ішуге үйретеді. Тамақ ішкізуге үлкендердің сөздері де жаксы эсер етеді. Ол тамактыц атын атайды, баладан нанды тістеуді, аузын ашуды және т. б. сүрайды. 7—8 айлығына дейін бала ересекОтыратын балаларды екі-екіден жылжымалы креслосы бар биік қималы стол басына отырғызып тамақтандырады. Балаларды ұйықтауға жатқызғанда және ұйкыдан оятқанда жеке-дара карау тәртібін сактау маңызды. Бірінші кезекте тез шаршап калатын ба­лаларды, содан соң бірден ұйыктап кете қоймайтындарды жаткызады: ал-ғашқыларды жатқызғаннан кейін, екіншілерге көбірек көңіл белуге бола­ды. Балалар бір мезетте оянбау үшін күндіз уйыктауға 20—30 минуттай уақыт бөліп, асықпай жатқызу керек. Балаларды уйкыдан кейін оянуына қарай, бірте-бірте турғызу керек. Барлығын бір мезгілде тұрғызуға бол-майды. Мүндай жағдайда балалардын тамак ішуді күтуіне тура келеді. Оянған эр баланы қажетті туалеттен сон дереу тамактандырады. Ұйкыдан кейін жоне күні бойы киіндіру әрекеті баламен карым-қаты-нас жасауға, оның қимылдарын дамытуға, сөзді түсінуге және активті сей-лесуге калыптастыру үшін пайдаланылады. Баланын ояу кезінде киетін киімдері алды ашык көйлек, шолак женді көйлек, ползункалар болады; 8 айдан кейін ползункалар комбинезонмен алмастырылады, баланыц аяғына жылы носки немесе бәтеңке кигізеді. Бала өз бетінше отырып ұйренген уакытынан, яғни 8—9 айлығынан бастап оны жинакылыкка үйрете бастау керек 9-тарау ЕКІ ЖАСҚА ШЫҒАТЫН БАЛАЛАРДЫН, ДАМУЫ ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТЭРБИЕЛЕУ Дүрыс гигиеналык күтім, тамактану жэне тэрбие шараларын жүргізу жағдайларында екі жаска шығатын балалардын салмағы ай сайын 170— 190 грамм артады, бойы 1 см өседі. Екі жаска карай баланын салмағы орта есеппен 12—12,7 кг, бойы 85—86 см жетеді. Екі жастағы баланын 20 сүт тісі болады. Нерв жүйесінің жұмыс қабілеті күшейе түседі: бірінші жарты жылдықта балалар 3—4 сағат, екінші жарты жылдыкта 4—5 са-ғат активті ояу жүре алады. Соған сэйкес тәуліктсгі үйыктау мерзімі 14 сағаттан 12,5 сағатқа дейін азаяды. Өмірінің екінші жылының алғашқы 2—3 айлығында бұдан бурынғы ке-зеңге тэн дене және психикалық даму ерекшеліктері сакталады. Баланың үйренген кимылдары, заттармен іс-әрекеттері, тілдік реакциялары жетіле туседі. Бул уақытта негізінен балалар өмірінің бірінші жылы аяғында бас-талған педагогикалык жумыс негізінен одан әрі жүргізіледі. Екі жасқа шығатын балалардын психикалық жэне дене дамуының каркыны бірінші жылға қарағанда баяу келеді. Сондықтан «Балалар бақшасындағы тэрбие программасы» күн режимін, тәрбие міндеттері мен әдістерін токсан (әрбір 3 ай) сайын емес, жарты жыл өткен сайын езгер-тіп отыру көзделеді. Екі жасқа шығатын Ек.'.жаска шығатын балалар тобын 1 жастан 2 жаска балалардын тіршілі- дейінгі балалармен толықтырады. 1,5 жаска дейінгі гін ұйымдастыру балалар тізім күрамының үштен бірінен көп болмауға . тиіс: егер топта 18 сәби болса, бір жарым жаска дейін- п балалар шамамен 6, одан үлкеніректері — 12 болу керек. Бұл жастағы балалардын ояу жүру узақтығы артады. 1,5 жаска дейін-п балалар 3—3,5 сағат, 1,5 жастан кейін —5 сагат ояу жүре алады. Ал- ғашкы жарты жылдыгында балалар күндіз 2 рет: 2—2,5 сағат жэне 1—1,5 сағат үйыктайды; 1,5 жастан кейін бір рет 2,5—3 сағат үйыктайды. Балаларды күндіз бір рет ұйыктайтын режимге көшіру бірнеше ай_бо-йы бірте-бірте жүзеге асырылады. Әуелі 1 жас 3 айда — 1 жас 5 айда, күндізгі үйкыға жаткызу неғұрлым кейінге 9 сағат 30 минуттык орнына— 10 сағатка жылжытылады. Егер күндізгі екінші үйкыға жаткызылған балалар кепке дейін үйықтамаса, оларды 1 жас 5—8 айлығында (жеке-да­ра ерекшеліктері мен денсаулығына байланысты) күндіз бір рет, неғурлым үзак үйыктатады. Күндіз уйыктаудын осы режиміне кешірілген балалар алғашкыда жаксы сезінеді, бірақ олар ояу жүру мсзгілінін үзактығы сал-дарынан бірте-біртс шаршай беретін болады, олар түскі тамакты нашар ішеді, кейде стол басында үйыктап кетеді, мазасыз бола бастайды. Мун­дай жағдайда балаларды күндіз екі рет үйыктатын режимге уакытша кай­та көшіп, ал шамасы екі апта еткен сон күндіз бір рет уйыктауға көшіру керек. Топты бірінші жэне екінші жарты жылдыктағы балалармен толыктыру оны екі шағын топка белуге мүмкіндік береді; бір шағын топ ояу жүрген-де екіншісі ұйыктап жатады. Мұнын езі үлкен адамдардын кемегіне элі де ете муктаж балаларға кебірек кеніл белуге мүмкіндік береді. Екінші жыл тобында режимді орындаудың езіндік киыншылыктары бар, сондыктан тәрбиешілер мен күтуші эйелдер арасындағы міндеттерді айкындап белу ете манызды. Бүкіл режим процестері бірте-бірте орындау принципін есепке алу не-гізінде жүргізілуге тиіс. Мұнын мәнісі —тәрбиеші немесе күтуші әйел, бір мезстте канша балаға кызмет керсете алса, сонша баланы процеске тарта алады деген сез, ал эр бала топтағы барлык балаларға емес, езінін режим процесіне канша уакыт керек болса, сонша уакыт жүмсауы кажет. Кал­ган уакытта ол ойнауға тиіс. 1,5 жаска дейінгі балаларды оянуына байланысты 3—4 адамнан тұрғы-зып, тамактандырады, 1,5 жастан кейін балалар танертенгі, түскі жэне кешкі тамакты бәрі бірге ішеді. Балалар тамактандыру, киіндіру, жуындыру кездерінде шамасына ка­рай тәуелсіздікке тартылады, 1 жас 3 айлығына карай олар тамак ішуде касыкты пайдалана бастайды, 1,5 жасында берілген тамакты езі ішеді, тәрбиешінін ескертуі бойынша тамақтан кейін аузын салфеткамен сүртеді, стол басынан түрып, орындықты орнына сырғытады жэне т. с. с. Балалар­ды жуғанда қолын суга тосуға, беті мен колдарын сүртіп, киініп, шешінуде активті болуға үйретеді. Екі жасқа карай балалар берілген тамакты ез бетімен ішуге, стол ба-сындағы ез орнын, салфеткамен кол сүртуді білуге стол басынан тұрып бара жатып, орындықты сырғытып коюға тиіс. Киіну кезінде колготкиін, шалбарын, бәтеккесін шешеді. Бұл іс-әрекеттерді олар ересектердін бас-шылығымен және кемегімен аткарады. Өмірінін бірінші жылының аяғында бала жүре бастайды, свилей бас­тайды, заттармен әрекет жасай бастайды. Бұл алғы шарттар емірініцекін-ші жылында онын дамуын аныктайды. Сондыктан жетекші^ іскерліктер: жүруді жетілдіру, заттармен іс-әрекетті дамыту, сюжеттік ойыннык пайда болуы, тілдің және оның негізінде ересектермен, кейін кұрдастарымен езара карым-катынастын калыптасуы болып табылады. Өмірінін екінші жылында балалардын кимылын да-Қимылдар мытуға арнайы жағдай жасау, кимыл ойындарын, гимнастикалық жаттығулар еткізу манызды роль аткарады. Бул кездегі қимылдыц жетекші түрі баланын ез бетінше жүруі болып табылады. Бала жүруді қажетсініп турады, сондыктан да ол оған кекілді эмоция әкеледі. Жүру сәбиге заттар әлемін дұрыс бағдарлаура, олардын касиеттерін, өзара байланыстарын және т. б. танып, білуге мүмкіндік береді. Айналадағыны бағдарлау өрісін кенейтетін баланын активті кимылда-ры онын психикалық қызметінін (түйсігінін, кабылдауынын, есінін, көрне-кілік-кимылдык ойлауынын) дамуына көмектеседі. Баланын жүрісінің неғүрлым шапшацдай түсуіне қарай колдын актив-^ ті кимылдауына алғы шарттар жасалады. Ол тепе-тендіктен айрылып, кү-" лаймын-ау деп корықпай заттарды қолына ұстап, көтере алады. Екінші жылдык аяғына карай жүрудік шапшандауы сонша, бала жылдамырақ адымдап жолында кездесетін кедергілерден еркін аттап өтеді, жұгіреді. Алайда жүрістін шапшандауы және кол-аяқ кимылдарының үйлесім табуы ересектер жасаған арнайы жағдайлармен аныкталады. Мебель, кұ-ра'лдар топ бөлмесінін ортасы бос каларлықтай етіп кабырғалардьщ үзы-на бойына жайғастырылады, ал кілем, еден төсеніштері жиналып алынуға тиіс. Жаракаттанбау үшін бірқатар заттар мен топ бөлмесінің кей жері (батареялар, ішіне ыдыс қойылған шкафтар, жуыну жабдыктары т. б.) балалардын колы жетпейтіндей болуы тиіс. Үй ішінде бос кекістік болуын камтамасыз етумен бірге кішкентай ба­лалардын бойында кимыл белсенділігінің калыптасуы үшін арнаулы жаб-дықтар (сатылы төмпешік,'алак жэне олардын шығып, түсе алатынындай күлама және баскалары) болуға тиіс. Аланға шыккан балалардың сырт-та болып жатканды бакылауы үшін төмпешік терезе алдына жасалғаны жен. Сонымен катар топта балалардын бойына шақ кішкентай столдар мен орындыктар, кішкене дивандар, қимылды дамытуға, аттауға, шығура арналған заттар (жәшік, бөрене т. б.) болуға тиіс. Аяқ-колдык кнмыл үйлесуін дамыту үшін ойыншыктардык жиынтығы болуы керек: олар балалар бір жерден екінші жерге көтеріп көшіре ала-тындай (жұмсак, ірі ойыншык жануарлар, қуыршақтар, доптар, қорзинке-лер, шелектер, дорбалар және баскалар), жіп байлап тартып жүргізе алатындай (машиналар, бесік арбалар т. б.), ілгері қарай итеріп жүргізе-тіндей (жүк таситын арбалар, донғалақтары бар ірі ойыншыктар) ойыншыктар болуы керек. Балалардын ез бетінше істейтін әрекеттерін баскара жүріп, тәрбиеші олардын бәрі белсенді іскер болуын кадағалауға міндетті. Бір сарынды қозғалыстардан мүмкін болатын шаршаудын алдын ала отырып, балалар­дын кдмылынын ауысып түруын камтамасыз ету де манызды. Қимыл ак-тивтілігін реттеу, балалардын жүріп кана коймай, баска да кимылдарды (отыру, төмпешікке шығу, т. б.) орындауға талпынуы — олардын денесі дамуынык манызды шарты. Жүгірген балаларды шаршатпай түрып, олар­дын кейбіреулерін байсалды ойындарға арнаған стол басына отырғызу керек. Педагогикалык аса қүнды кимыл ойындарын өткізу міндетті іс болып табылады. Қимыл ойындары кезінде балалар басынан кешіретін тан ка­лу, куану эмоциялары кимылды жаксы нгеруге көмектеседі. Мәселен, жа-сырынбак ойындары кезінде балалар тығып қойған ойыншықтарды ізде-генде алуан түрлі қимылдар жасайды: қабырғаға ілінген сөреге қарау үшін аяғынын үшыМен түрады, еккейеді де мебельдік астына карайды т. б. Қимыл ойындарын ұйымдастырғанда балаларды екіден немесе сапка тү-рып жургізудің қажеті жоқ. Олардын еркін кимылынын даму дәрежесі әзір темен, олар үйымдасқан түрде, мысалы, бірінің қолынан бірі үстап, бір бағытта жүре алмайды. Балалардын жалпы дамуында музыканын сүйемелдеуімен ойналатын кимыл ойындарынын манызы айтарлыктай: бір орында тұрып аяғын үру, жүрелеп отыру және басқалары, музыка үнімен баланын ырғақ, кимыл үйлесімдерін тәрбиелеуге көмектеседі. Өмірінік екінші жылында баланын кимыл белсенділігін калыптастыру ісінде гимнастикамен шүғылдану манызды роль аткарады. Бүл оку арна­йы жабдыкты (өрмелеуге арналған баскыш-үзенгі, жүруге арналған орын­дыктар жоне баскалары) пайдалану аркылы жүргізіледі. Бүл жабдык тек сабактарда ғана пайдаланылады жоне балалардын ез бетінше пайдала-нуы үшін берілмейді. Гимнастикалық жаттығулардын күндылығы мынада: оларды орындау процесінде бала өз бетінше менгере алмайтын (көлбеу тактай устімен жү-ру, еденде жаткан немесе 5—15 см жоғары керілген жіптен аттап өту) қимылдардын түрлерін және олардың жеке элементтерін игереді. Қимылдар долдігін және үйлесімді жүрісті калыптастыруда методи­калык тұрғыдан дүрыс ұйымдастырылған серуеннік үлкен манызы бар. Күзгі-кыскы салкын кезде және ерте көктемде серуендеу аяғымен нык түрып, жүре алатын балаларға ғана арналады. Үстіндегі жылы киімімен (киіз байпак, жылы шалбар, тон, кұлакшын, шарф) жаксы жүре білмей-тін, күндіз екі рет үйықтайтын режимдегілерге серуенді таза ауада (ве-рандада немесе серуендеу бөлмесінде) үйыктаумен ауыстыру үсынылады. Балалар жекіл киім киіп далада жүретін жылдын жылы мезгілінде жана ғана жүре бастағандар үшін де серуен үйымдастыруға болады. Ой-лы-кырлы жермсн жүру, кедергілерден (төбешік, шүңкыр, калын шөп жэ­не т. б.) аттап өту кимылдардын үйлесуін дамытып, балалардын сенімді жүруін нығайта түседі. Жылы уакытта учаскеде барлык балалармен ки­мыл ойындары мен гимнастикалык жаттығулар ұйымдастырылуы мүмкін. Екіге шығатын балалар кимылды кеп кажет ететіндігін ескеріп, бүл үшін арнайы жағдай ұйымдастыра отырып, мынаны есте сактау керек: ки-мылдың, активтілігі назар аударғыштықтьщ калыптасуына, ойыншыктар-мен байыпты шұғылдануға бегет жасамауға тиіс. Қимыл мен байсалды оку эрекеттері дүрыс кезектесіп отыруын кадағалау маңызды. Балалар­дын козғалуталабын қанағаттандырып отырған жөн, бірак бұл олардык іс-әрекетінік баска түрлеріне нүксан келтірмейтін болуы керек. Заттаомен жасала- ®М'РШІҢ екінші жылында бала ересектердін көмегі тын кимылдар " аРкылы біркатар нәрселерді, заттарды пайдалану тә-сілдерін игереді. Түрмыстағы іс-әрекетпен байланысты заттық кимылдардан баска бұл кезенде балаларды дидактикалык ойын-шықтарды (пирамидаларды, кубиктерді, сыналарды), сондай-ак кару пай­далану әрекеттерін — күрделі емес зат-күралдарды: өзінен кашыктары затты ж.акындату үшін таяқты, жүзіп жүрген ойыншықтарды үстау үшін сүзгішті, кұммен және кармен ойнағанда калакты және куректі пайдалана білуге үйретуге үлкен орын беріледі. Балалардын психикалык жэне дене бітімі жағынан дамуы үшін осы кимыл әрекеттерді менгерудік үлкен макызы бар екені ескеріліп, «Бала­лар бакшасындағы тэрбие программасында» оларды ашып көрсетуге ар­найы тарау берілген. Заттармен кимыл-әрекет жасауды менгеру процесінде балалардын сен-сорлық дамуы жүзеге асады, заттар мен олардын касиеттерін (формасын, көлемін, түсін, кеністіктегі жағдайын) кабылдауы жетіледі. Әуелі үлгі бойынша, содан кейін айту бойынша бала бояулы екі-үш шариктен талап етілген бір түсін таңдап ала алады немесе үлкендігі эр түрлі екі-үш мат-решкадан (бір-бірінен айырмасы үлкен) ең кішкенесін тандап ала алады. Айналадағыны қабылдауы неғүрлым дәл бола бастайды. Мысалы, 1 жыл 6—7 айлық кішкентай бала кашыктыкты дұрыс анғарып, енді ол биікте тұрған ойыншыкка бұрынғыдай үмтылмайды, тәрбиешіден оны алып беру-ді сүрайды. Ересек адамның айтуы бойынша ол дорбадан өзіне таныс затты колымен сипалап, шығара алады. Сенсорлык даму міндеттерін шешуде түсі, формасы, материалы эр түр- лі ойыншықтар мен құралдарды іріктеп алу елеулі роль атқарады. Белгі-лерінін біреуі карама-қарсы, бірак баска жагынан ұксас заттарды (мы­салы, бір түсті, бірак мөлшері түрліше шариктер, кубиктер) іріктеп алу керек болады. Заттар олардын касиеттерінін сан алуандылығы балалар­дын назарын аударады, ал белгілердің атап көрсетілген айырмашылығы мен үксастығы кабылдау сезімін терендетіп, аныктайды. Балалардын ояу ксзінде дидактикалық ойыншыктарды столдардын әр-кайсына дидактикалық ойыннык бір түрі жататындай етіп орналастыру керек. Стол басында шағын топ 2—3 баладан ойнауын кадағалау маңыз-'ды, онын үстіне әр балаға дидактикалык ойыншыктардын ұкеас комплек-тісін беру керек. Бұл жастағы балалардын. бірлесіп ойнай білмеуі мен жа-налықтарды өте кызыктауы салдарынан, егер ойын жағдайы тәрбиеші тарапынан ойластырылмаған болса, онда олардын өзара ренжісіп калуы ыктимал. Балалардын заттык іс-әрекетін үйымдастыра отырып, дидактикалық құралдык әрбір түрін баланың орнымен пайдалануын кадағалау керек; оньщ ойыншыкпен орекет ете білмеуі жағдайында тәрбиеші пассивті кимылдар әдісін колдану арқылы оған үйретеді. Бүл ойыншыкпен шұғыл-данған жэне онын үстіне біркелкі үйреншікті әрекеттер жасаған балалар­дын калжырамауы үшін оларды баска ойыншықтармен әрекеттенуге көші-ру керек. Жана кимылдарға үйрету, оларды күрделендіру, іс-әрекеттін баска түрлеріне көшіру — балалардын заттык іс-әрекеттерін тәрбиешініц үйым-дастыруындағы негізгі сәттер1. Тіл . Бала емірінін екінші жылы —тіл дамуынын жауапты кезекі. Үйрету мен тэрбие беру барысында бір жаска толған баланын сөйлей білуі некізінде үлкендердің сөзін түсінуі және ак-тивті сөйлеуі дамиды. Сөйлеу кызметінін бұл жақтарынын даму қаркыны түрліше. Алғашкы жарты жылдықта тілді түсіну неғүрлым каркынды да­миды, ал екінші жарты жылдыкта (нактырак айтсак, жылдын сонғы ши-регінде) — активті сөйлеуі дамиды. Айналасындағылардын айтқанын түсі-ну бірсыдырғы онай дамиды. Затты немесе'іс-әрекетті бірнеше рет сөзбен кайталап айтса болғаны, бала олардың атын жаттап алады. Бүл онын ас-кан кимыл белсенділігімен байланысты: бала көбінесе бөлме ішінде және учаскеде кимылдайды, толып жаткан заттарға, бұйымдарға тап болады, оларды саралаііды, көреді. Баланын тілін дамыту жэне айналасын бағ-дарлау жөніндегі тәрбиешінін жүмысы бір мезгілде жүргізіп отыруы ка­жет. Бұл үшін ересектердін іс-әрекеттерін, алуан түрлі жиһаз заттарын, тамактандыру, жуынып-шайыну процестерін жэне т. б. пайдаланып отыру керек. Баламен қарым-қатынас жасаған кезде онын айналасындағылар-дын бәрін, оны кызықтыратын және "түсінуіне жекіл нәрсенін бәрін өз аттарымен атап берген абзал. Тамактандырған кезде тамак туралы айтып, киіндірген кезде дене мүшелерініц, киімдердің аттарын атап отыру қажет. Бөбекке айтылғандардык бәрі оның түйсінуімен, кабылдауымен, қимыл әрекеттерімен жаттығып калуының манызы зор. Екі жастағы балаларды өздеріне кажет заттарды іздеп тауып алура үйрету керек. Бұл үшін оку сағаттары үстінде: «Мен жасырайын, ал сен іздеп көр» деп оларды бірнеше заттардын ішінен аталған затты тауып алуға үйретеді. Тапсырмалар бала кажеттісін арасынан іздеп тауып ала­тын заттар санынын квбеюімен; кандай да бір жағынан: атының естілуі жағынан (шар, шарф), сыртқы түрі жағынан (үйрек, тауык) үксас заттар­ды айырып, тани білуімен; атауы бір, бірак сыртқы белгілері алуан түрлі заттарды (үлкен, кіші, жасыл, кызыл машиналар) іріктеп, топтау арқылы күрделене түседі. Бұл тапсырмалар күрделілігіне қарай балаларға бүкіл екінші жыл бойына беріледі1. 1 жыл 6 ай толган сон сәбилер сюжетті немесе бірнеше өзара байла­нысты іс-әрекеттерді түсіну шеберлігін игере бастайды. Бұларға баулу үшін корсету инсценировкалары пайдаланылады. Балалармен дәл сол сәтте көріп түрғандары туралы ғана емес, сонымен бірге өткендегі тәжіри-бе бойынша жаксы таныс нәрсе туралы, мысалы, серуенде жүргенде көр-гендері жайлы әцгімелесу керек. Сөзді әр түрлі байланыстар мен тіркес-терде (Мысык та, кыз да үйктап жатыр. Мысык кілемшенін үстінде, ал кыз кроваттын үстінде ұйктап жатыр») колдану керек. Бұл сөздің магы-налык мазмұнын байытып, сезді салыстыруға және корытынды жасауға көмектессді. Сондай-ак, осы жастың ішінде баланы үлкендердін берген тапсырмасын орындауға да үйретудін манызы бар, ал үлкендердін сезі бірте-бірте ба­ланын мінез-кұлкын реттеушіге айналуға тиіс. Екі жаста балалардын сөз түйіндей білу кабілеті калыптаса бастайды. Бүл заттар мен болмыс кұбылыстардағы ортак нәрсені ойша бөліп алу және осыныц негізіндс оларды ойша біріктіру. Әуелі балалар заттарды сырт пішініндегі неғүрлым айқын белгілеріне карап жинақтайды: мысықты, кез келген жүмсак ойыншыктарды және түкті заттарды (тон, бөрік) кіс-кіс деп атайды. Біртіндеп іс-әрекеттер процесінде және үлкен-дердін түсіндірулерінін ыкпалы аркасында балалардын корытындылай білу кабілеттері де дами береді: екі жастың аяғына карай балалар заттар­ды тек сырт белгілеріне карай емес, олардын не үшін керектігіне карай да (бул заттар егер суретке салынса да) біріктіреді. Көптеген іс-әрекеттін аттары да жалпылана түседі. Заттар мен іс-әрекеттегі елеулі белгілері бойынша жалпылап білу қабілеті балалардын ойлау мүмкіндігінің даму көрсеткіші болып табылады. Жалпылап білу кызметінік дамуына топта түсі, көлемі, материалы жа­гынан айырмашылығы бар біртектес ойыншыктардын: матамен капталған, целлулойдтан, резенкеден жасалған, үлкен, кіші куыршактардың; көлемі, бояуы, сырткы түрі сан алуан машиналардык жэне т. б. болуы жәрдем-деседі. Ересектер баламен сөйлескен кезде заттардың өздеріне тән белгілерін жоне олармен болатын іс-әрекетті атап көрсетуге тиіс: кұс үшады, доп до-малайды, ит үреді жэне т. б. Егер бала заттык немесе іс-әрекеттін атын ести отырып, оларды бір мезгілде түрлі анализаторлармен қабылдаса: көрсе, естісе, сезінсе, өзі сан алуан әрекеттер жасаса, жалпылау кабілеті калыптасады. Активті Екі жасқа тола бастаған кездін өзінде-ак бала көбіне .сөйлеу былдырлап сөйлейді. Олардын былдырлағаны әр түрлі, сезім жағынан алғанда айкын және барлық іс-әрекеттерінде дерлік катарлас жүреді. Бүл жаста дыбыстар мен дыбыс тіркестеріне еліктеу же-тіле түседі, мунын өзі сөз корының біртіндеп көбейе беруіне көмектеседі. Балалар дамуынын біздін елімізде кабылданған көрсеткіштері бойынша, бір жарым жаска келгенде актив сөз 30, ал екі жаска толғанда 200—300 сөз болады. Активті сөздік қордын дамуына дара ерекшеліктер мен тэрбие жағдайлары көп эсер етеді. Екі жаска қарай онайлатылған женіл сөздер әдеттегі сөздермен ауыс-тырылады. Балалардын сөздерінде тек заттар мен іс-әрекеттерді ғана емес, сонымен бірге олардын түсінігіне.лайықты сапа мен заттар арасын- дағы карым-катынасты білдіретін (мысалы, үстеу) сөздер де пайда бола бастайды. Екі жаска толғанда бала көп киналмай-ақ жіктеу есімдігін пайдалана алады. Баланық алғашқы сөйлемдері әдетте бір сөзден турады. Заттык жағ-дайға енгізілген бұл сөз сөйлемніц орнын басады. «Мама!»— деген үн бірде: «мені қолына алшы», екіншіде «добымды әперші» дегенді білдіре-ді. Бала ойыншығын түсіріп алғанда және өзі күлап калған кезде үлкен-дерге бүл халін білдіріп «бах» деп үн катады. Екі жаска толғанда онын сөйлемдерінде 3—4 сөзге дейін болуы мүмкін. Балалар әлі де көптеген кате жібергенімсн, сөздерін жіктеп, септеп өзгертіп сөйлей бастайды. Активті сөзді дамыту үшін баланын естіген дыбыстар мен сөздерге еліктеу қабілетін жетілдіре беру кажет. Баланын ести білуін және естіге-нін еске тұсіре білуін бойына сініру керек. Бүл үшін, бір жастағы сиякты, баланын былдырлағанына колдау жасап, онымен дыбыстасып сөйлесіп, оны женіл дыбыс тірксстеріне («тәй-тәй») еліктеуге және косыла сөйлеуге («шш-уу, үштык», «каздар-каздар — ға-ға-ға») шакырып, оны ересектер-дің: «Сағат калай тықылдайды? Тык-тық.—«Тык-тық»,— деп айтып көрші» деген сүрақтарына жауап беруге үйреткен жен. Баланын сөзге еліктеуші-лігін туғызу үшін оған онайлатылғаи сөздердің үлгілерін айтып беруге болады, бірак оларды дұрыс сөз тіркестерімен бірге айту керек, мысалы: «Ұйкта, бөпем, әлди-ай». Баланыц бойында естіген сөздерге оңай еліктеу-шілік пайда бола салысымен (шамамен 1 жас 3—4 айдан бастап), онымен карым-қатынаста әдеттегі дұрыс сөйлеуге кошу керек. Бір жарым жастан кейін балага алуан түрлі сөздік тапсырмалармен тіл катып, еліктеу үшін үлгілер беріп отыру кажет: «Бар, Галяны шакыр», «Галя, серуендеп кайт»,— деп айт. Баланың активті сөйлеуі, егер онын бойында ересектермен сөйлесуге деген кажеттілік болған жағдайда дами түседі. Мүндай қажеттілік ересек адам жиі және ор түрлі сылтаулармеи балаға тіл қатып, онымен сөйлесіп отырған кезде пайда болады. Бұл жағдайда былдЫрлағанда ересектермен эмоциялык байланыс қалыптасады. Мұндай карым-қатынас жасауға кы-зықты ойындар ойнау, күлдіргі өлецдер оку кемектеседі. Алайда бәрін бір ғана эмоциялык катынастарға әкеп саюға болмайды. Іс-әрекетке негіз-делген: ойын кезіндегі, заттарды жеціл-желпі кұрастыру немесе айналада-ғыны бакылау кезіндегі қатынастар күнды. Баланыц үлкендерге арнап айткан әрбір свзін костап отырудың ма-ңызы зор, оныц айтканын түсініп, өтінішін канағаттандырып отыруға ты-рысу керек. Мүныц керісінше, онын айткан сөзіне ыммен, кимылмен жа­уап қайтармау ксрек. Мүндай жағдайда: «Өзіне не керек? Машина ма? «Машина»—деп айтшы» деп сүрау кажет. Баланы әлде бір сөз айтуға мәжбүр ететін жағдайға жеткізу керск. Оку сағаттары Балалар мекемесі жағдайында олардын дербес іс-әре-кеті процесінде жеке-дара карым-қатынасты ғана пай­далана отырып, топтыц барлық балаларыныц жан-жақты дамуын камта­масыз етуге болмайды. Мүндай жағдайда өз инициативасымен ересектер­мен жиі тілдесетін неғүрлым белсенді балалар көбірек біліп, ал жиі көніл аударуды кажет ететін үяц балалар бір шетте қалып коюы мүмкін. Сон­дыктан да балаларды жан-жакты дамыту үшін окытудыц үнемді (бірне-ше балаларды біріктіру) жәііе тиімді фбрмасы болып табылатын ұйым-даскан оку сағаттарын өткізген жөн. Сәби шактын екінші тобында (1 жастан 2 жасқа дейін) оку сағаттары жас мелшеріне карай екі шағын топка бөлініп жоспарланады. Бірінші жарты жылдыкта күн сайын бір оқу сағаты және негізінде жеке-жеке немесе балалардың шағын тобымен (5—6 адам) өткізіледі, екінші жар­ты жылдыкта — бес күндік аптаны ескере отырып шағын топтар бойынша оку сағаттары күніне екеуден жоспарланады. Бұлар мына төмендегідей болып бөлінеді1: тілді жетілдіру жане айналадағылармен таныстыру жөнінде .... дидактикалык ойиншыктармен жоне курылыс материалдарымен таныстыру 3 кимылды жетілдіру жөнінде 2 музыкалык ... . . . . . . . 2 Оқу сағаттарына катынасатын балалар саны бірнеше жағдайларға байланысты болады. Оку сағаттары еркін формада үйымдастырылғанда, (топ бойынша жасалатын экскурсиялар); балалардын іс-орекеті еліктеуге негізделген жагдайда (музыкалык); сондай-ак егер басты кызмет — көз-бен кабылдау (ойыншыктармен инсценировка жасау, айналадағыны уйымдаскан түрде бакылау) болған кезде жас мөлшеріне карай бөлінген шағын топтардағы балалар (6—12 адам) сабакка катыса алады. Заттык іс-әрекетке балаларды үйрету, тіл үйрету сабақтары (картинкаларды көру), дене тәрбиесі күралдарымсн оку өткізу, күтуге мүмкіндік бар жер-де, жас мөлшеріне карай бөлінген орбір шағын топтыц жартысымен (3— 6 бала) жүргізіледі. Оку сағатынын ұзактығы сондай-ак олардыц мазмүнына байланысты. Іс-орекет түрлері алмасып отыратын оку сағаттары 10—15 минутқа дейін; катты зейін аударуды талап ететін оку сағаттарын 5-тен 8 минутқа дейін созуға болады. Бір шағын топка біріктірілген балалардын даму дәрежесі шамамен бірдей болуға тиіс. Жаңадан келіп түскен балалар окуға біртіндеп тар-тылады. Арнайы міндеттерден, баска оку сағаттарыныц барлык түрінен алға койылатын максат — балаларды тындауға, жауап беруге, жұмыс калпын сактауға үйрету. Дидактикалық Дидактикалык ойыншыктармеи өткізілетін окуда мо-ойыншықтармен торикалык және сенсорлық сипаттағы міндеттер ше- және курылыс шіледі. 1 жас үш айға дейінгі балалармен жүргізілетін матерналымен вткі- жүмыста ец алдымен моторикалык сипаттағы міндет- зілетін оку сағат- тер. балаларды шарларды домалатуға, сакиналарды тары таякшаға өткізуге, кішкентай кірпіштерді бір-бірініц үстіне қатар-катар калауға, заттарды ауыстырып салуға (табакшаға, ше-лекке), корапшаны, матрешканы ашып-жабуға және т. б. үйрету алға койылады. (Жиналмалы ойыншыктар жеціл ашылып, бөлшектенуге тиіс; олардыц көлемі бала оңай уыстай алатын мөлшерде болуға тиіс). Балалардын даму дәрежесіне карай окуға сенсорлык, кұрастыру, заттық-күралдық сипаттағы міндеттер енгізіліп, бұлар біртіндеп күрделі-лене береді. Алғашқы кезде сәбилер екі контрасты көлемдегі: ылғи үлкен, содан кейін ылги кішкентай сақиналарды кигізуге үйретіледі. Бүдан кейін орташа көлемдегі сакиналар қосылады да, ен акырында, балалар аралас көлемдегі 5—6 сакиналардан түратын пирамиданы жинайды. Матрешка-мен жүмыс істеуді де олар осылайша үйренеді. Оку сағаттарын өткізуде ересек адамнын түсініктемесінін, оныц зат­тарды, іс-әрекеттерді, сапаларды, карым-катынастарды атауынын, баяу кимыл әдісін пайдалана отырып көрсетуінік елеулі манызы бар. Міндеттсрдіц бірте-бірте күрделенуі балаларды түрлі түспен таныстыру кезінде де сакталады. Алдымен бір түсті материал, кейінірек екі түетен тандау (қызыл таякшаларды кызыл стаканға, көкті — көк стаканға салып кою), содан кейін үш түсті заттар беріледі. Екі жастағы балалар терт түрлі түстен (кызыл, көк, сары, жасыл) кажотті түсті затты тандап ала білуге тиіс. Күрылыс материалдарымен өткізілетін оку сағаттарында балдырған- дар кубнктерді кішкене кірпіштерді бір-бірініц үстіне (мұнара) қалауға, содан соң қатарластырып коюға (жол, поезд, шарбак) үйретіледі. Бала- ларды кубиктерді, кішкене кірпіштерді түрлі кеңістік катынастарында орналастыруга (баспалдак, кровать, диван) үйретеді. Біртіндеп түрлі формалардан кұрылыс салу енгізіледі (стол мен орындык бірге). Сонғы кезецде балаларды жасалған заттың үстін жаба білуге (орындык, кақпа, үй) үйретеді. Оку сағаттарының аяғында олар жасалған кұрылыстармен ойнау үшін әр ретте сюжетті ойыншыктар (ыдыс-аяк, куыршактар, мат- решкалар, машиналар) алады.1 ' Тілді дамыту жэне 0кУдын бУл ТҮР' екі жастыц бірінші және екінші айналаны бағдар- жартысындағы балалардын түсінігі мен активті сөй- лау жөніндегі оку леУДін- дамуынын түрлі каркынын ескере отырып сағаттары жоспарланады. Бірінші жарты жылдыкта окудың маз- мүны пассивтік сөздікті дамытуға екінші жарты жыл­дыкта балалардын өзіндік сөйлеуіи күрделендіруге көбірек бағыттауға тиіс. Сәбилердің сөзді түсінуін дамыту максатымен заттардык аттарын атай отырып жэне сюрпризділік сәттерін — ойыншыктардын күтпеген жерден пайда болуын камтамасыз ете отырып керсету кенінен пайдала-нылады. Практиктердің көп жылдык тэжірибесі ойыншыктарды, заттарды көрсетудің сан алуан варианттарын жасауға мүмкіндік берді: «Үйшікте кім түрады», «Әткеншек», «Ойыншықтардын төбешіктен сырғанауы» және т. б. Алдымен балаларды бір, одан кейін бірнеше заттармен таныстырады, топтын ішінен аталған затты тандап алуға үйретеді, контрасты заттарға үксас заттарды косады, оларды ажырата білуге үйретеді, оцай сюжеттер- -мен біріктіреді. Балалар накты заттарды, ойыншыктарды ажырата білуге үйренген кезде, оларды картинкадағы бейнелермен алмастырады. Оларды көрсету ойыншыктарды көрсеткен кездегі принцип бойынша бір оку са-ғатынан екінші оку сағатына карай күрделілене түседі. Балалардын сөзі тілдік еліктеу тәсілдерімен жандана түседі («Әтеш калай шакырады, ит калай үреді?»). Олар окудың барлық түрлеріне енгізіледі. Көрініске ыкыласы катты ауған балалар тәрбиешіні тында-майды, ойы бөлініп, оныц белгілі бір сөзді айтуын өтінгеніне көціл аудармайды — бұл жаста оларға бір мезгілде тындау және сөнлеу қиын. Ойыншық жок кезде ол туралы әцгіме жаксы нәтиже береді. Баланы сөйлеуге мэжбүр ету керек. Мысалы, балаларға әдемі куыршакты көрсе-теді, олар қуыршактыц киімін көріп болып, онымен біраз ойнағаннан кейін, куыршакты тығып кояды. Балалардын оны тағы көргісі келеді. Тәрбиеші: «Бөпені шақырындар да: «кел, кел, бөпем» деп айтындар»,— деп үсыныс жасайды. Екінші жарты жылдықта түсінетін сөздер корынын үлғаюымен катар балалар сөздігінін жандануына көп кеціл бөлген жөн. Осы мақсатпен оларға сұрактар беріледі. Әдепкіде олар бір буынды сөздермен жауап бсреді. Тәрбиешіге сұрактарды, балалар оларга жауап бергенде өздеріне таныс сөздерді түрлі жағдайларда пайдалана алатындай етіп кұрған жөн: «Кім отыр? Кімнің кроваты? Кім ұйыктап жатыр? Қөйлек кайда?» және т. б. Екінші бір жағдайларда балаға алуан түрлі заттар, катысу-шылар жөнінде бір сұрақ қайта-кайта койылады: «Кім үйыктап жатыр?» (бепе, ит, мысық). Мұндай сүрактар балаларды объектілер мен олардын іс-әрекеттерін, корытындылауға жетелейді. Бүған тиісті картинкаларды іріктеп алу жәрдемдеседі. , Бір жарым жастан кейін, лсксикалык үлгілер мен сурактарды пайда­лана отырып, балалардын фразалык сөйлеуін дамытуға ынталандыру керек. Тілді дамыту жөніндегі сабактар бір аптаға жоспарланады. Бір ай ішінде әрбір сабак күрделілене отырып 4—6 рет кайталанады. Әрбір жаца енгізілген сөзді жақсы игерілген сөзге карағанда көбірек қайталаған жөн. Бұл жастағы балалардын тілін дамыту жөніндегі міндеттер арнаулы тілдік сабактарда ғана емес, сонымен бірге олардын баска да барлык турлерінде1 шешіледі. Ойындарды және жастағы балалардын дербес іс-әрекеті неғүрлым балалардын дер- алуан түрлі бола түседі: бүл заттармен жэне күрылыс бес эрекетініц материалдарымен жасалатын іс-әрекет, сюжетті ойын-басқа түрлерін шыктармен жасалатын кимылдар, бакылаулар, ойын-ұйымдастыру дар. Оны үйымдастыра отырып, тәрбиеші балалардын алуан түрлі іс-әрекетіне деген ынтасын канағаттандыра алатын лайыкты ойыншыктар мен күралдардын болуын камдастырады. Заттармен жасалатын іс-эрекетті дамытуға дидактикалык ойыншык­тар (кішкене пирамидалар, бөшкслер, сыналар, шар атқыштар, күмға арналған калыпшалар, орташа кұрылыс материалы), кимыл-козғалысты дамытуға: түрлі көлемдегі доптар, машиналар, кол арбалар, сырғығыш-тар, ойын күралдарынан: басқышты төбешік, түрлі үзындык пен ендікте-гі тақтайлар, бөренслер жэне т. б. жэрдемдеседі. Сюжетті ойындар үшін куыршактар жэне баска орта көлемдегі бейнелі ойыншыктар, ірі ыдыстар жиынтығы, куыршак мебелініц біркатар затта-ры (стол, стул, кровать) кажет. Мебель ірі де берік болуға тиіс, ейткені балалар көбіне оныц үстіне өздері отырып алады. Жасандыру үшін заттар (касенкелер, алжапкыштар), куыршақтарды орау үшін мата қиындылары болу керек. Ойыншыктар іс-әрекет түрлеріне карай бөлменің түрлі түстарына орналастырылады. Ойыншыктардын белгілі бір орында сақталуы бала­ларды тэртіпке үйретеді, ұйымшылдыққа және дербестікке тәрбиелейді. Сәбилер ойынды жалғастыруға кажетті заттарды өздері таба алады. Ойыншыктарды комплектілеп орналастырған жаксы; куыршакпен катар одеялды кою, ыдыстарды шағын столдыц үстіне орналастыру, кол арбаға кірпіштерді салу, куыршакты немесе баска бейнелі ойыншыкты отырғызу. Муныц өзі балаға ойын кезінде бір емес, бірнеше заттарды пайдалануға көмектеседі, бүл ойынды күрделендіре түседі. Балалардын іс-эрекетін үйымдастыра отырып, олардын ойыншыктар­ды қажет жеріне карай пайдалануын, баска нэрсеге аландамауын, бас-талған ойынды аяғына дейін жеткізуін кадағалау керек. Тәрбиеші бала­лардын ойындарына қатысады, оларға барлык балалардын белсене катысуы үшін жағдай жасайды. Дербес іс-әрекет кезінде сэбилер үстам-ды, іспен шүғылданған, белсенді болуға тиіс. Өмірінің екінші жылы бойында балалардын ойындық іс-әрекеті күрде- ліліне береді. Жылдың басында олар тек үйретілген іс-әрекеттерді ғана, онда да көбіне тәрбиеші көрсеткен ойыншықтармен жасайды. Біртіндеп бала іс-әрекеттерді бір ойыншыктардан екінші ойыншыктарға ауыстыруға үйренеді. Бір жарым жастан кейін еліктей білу арқасында балалар өмірде өз алдына байкалған іс-әрекеттерді ойынға кіргізе бастайды. Сөйтіп, б,алаларда елестету әрекеті пайда болады, бірақ әзір сюжетті ойындар бо- луы мүмкін емес, өйткені балалар іс-әрекеттін дүрыс бірізділігі жайлы кам жемейді,- оларды ойын процесінің өзі кызыктырады. Сюжетті ойын- дардың пайда болуына, іс-эрекеттердің өзара байланысы мен бірізділігіи қалыптастыруға сюжетті ойыншықтар мен инсценировкалар көрсету кө- мектеседі. Көрсету кезінде тэрбиеші әрекет еткен заттарға үксас заттарды инсценировканын ақырғы бөлігінде балаларға берген жен. Инсцениров- калар корсету сәбилердіц түсінігін нақтылауға жэне сюжет ойындарды күрделендіруге жәрдемдеседі. s Екінші жылдыц аяғында балалардын іс-әрекеттерінен сюжетті ойындар элементтерін ацғаруға болады. Олар ойын әрекеттерін логикалық дәйекті-лікте орындайды; бір-бірімен карым-қатынас жасай отырып, эдетте олар-мен ересектер жасайтын әрекеттерді кайталайды: тамактандырады, ем-дейді, шашын тарайды. Ойынды тек ойыншыктарды ғана емес, сонымен бірге нақты заттарды ауыстырғыштарды (сабын орнына кубик) да пай-далана бастайды. Балалардын дербес іс-әрекетін басқара отырып, олардын бойында түр-лі себептермен тәрбиешіге тіл катуға қажеттілікті қалыптастыруға ұмты-лу керек: ойнауға көмектесуді өтіну, кажетті ойыншыктарды беру, әлде бір қызыкты нәрсеге көңілін аудару. Мүныц үстіне, балаларды "үлкендер-діц талаптарын орындауға, мінез-кұлық ережесіне баска баланың ойын-шығын тартып алмау, басқа бала ойнап болғанша күте. білуге үйреткён жөн. Өмірінің екінші жылында балалардын арасында өзара карым-катынас калыптаса бастайды. Оларда бір-біріне жағымды катынастар жасау үшів жанжалдардың тууын болдырмаған жен. Балалардын арасында жанжал-дар өте жиі пайда болады, өйткені олардың тілі әлі нашар дамығандык-тан, олар өз тілегін түсіндіре алмайды, ал баска баланыц колындағы ойыншық әрдайым тартымды болып көрінеді. Кейде кұрбы-күрдасына деген жағымсыз катынасы оныц іс-әрекетке деген ынтасының жэне соны­мен бірге оның бірлесіп әрекет ете білмеуінін салдары болып табылады. Жағымды формалардыц ішінде эмоциялык катынас бәрінен бұры» пайда болады. Екі жастағы балалар бір-біріне карап езу тартады, тәрбие-шімен бірге үйренген ойындарды (жасырынбак, куыспак) ықыластана ойнайды. Сәбилердіц бір-біріне деген мейірлі қатынастарына сүйенег отырып, олардыц бойында бірлесіп әрекеттенудіц алғы шарттарын: қүр-бы-қүрдасымен катар байсалды шұғылданып, баска балаға кедергі жаса-май, өз ойынымен ыкыластана шүғылдануды баскаша айтқанда, катар ойнауды қалыптастыруды бастаған жен. А. П. Усова1 1,5—2 жастағы балалардын катар ойындардағы езара қарым-катынастарының бірнеше формаларын атап көрсетті. Мысалы, ба­лалар өздігінен жасалатын езара іс-әрекеттер кезінде, жеке ойнай оты­рып, балалар алуан тектес іс-әрекеттер жасайды. Бір-біріне, ойын мазмү-нына деген ықылас негізінде де өзара іс-әрекет жасалуы мүмкін. Осыны ескере отырып, ересек адам балаларды өз іс-әрекеттерін үйлестіре білуге үйретуге тиіс. Ойынды үйымдастырып жэне оны бакылай отырып, тәрбие- ші балаларға, мысалы кол арбаны суйреген кезде өз кезегін күтуге тура келетіндей жағдай жасайды; әрбір балаға кандай да бір тапсырманы орындауды: біріне машинаға кубиктерді калауды, екіншісіне — тасуды, үшіншісіне — алуды үсынады; тапсырмалар береді: «Бара ғой, Оляға допты беріп жібер» және т. б. Бұл жаста бала «болмайды», «болады» (кейбір - заттармен ойнауға, ойыншыктарды сындыруға, оларды тартып алуға, айкайлауға болмайды жэне т. б.) сөздерінін мәнін жаксы түсінуге тиіс. Баланыц талабын немесе тілегін орындау мүмкін болмаса, ал бас тарту себебін ол әзірше түсіне алмайтын болса, оны алдарқатып, назарын басқа объектіге аударған жен. 10-тарау ҮШ ЖАСҚА ШЫҒАТЫН БАЛАЛАРДЫН, ДАМУЫ ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТЭРБИЕЛЕУ Үш жастағы балалардын дамуы жэне мінез-күлқы олардыц алғашкы екі жылда үйренгендерімен, сондай-ак тэрбие жағдайларымен жэне тэр­бие міндеттерімен аныкталады. Бұл шак бейне бір сәбиліктен мектепке дейінгі балалык шаққа ету кезені болып табылады. сондыктан тәрбиеші балалардын есіп келе жат­кан мүмкіндіктерін ескере отырып, сонымен бірге сәби шак топтарындағы , жұмыспен сабактастығын сактайды. Үш жаска аяк басканда балалардын ояу жүру уақы- Балалар өмірш ть[ ұзарадЫ. Олар қажымастан 6—6,5 сағат бойы үз-к^нМАпежимГ Діксіз ояу жүре алады, мүныц езі күн режимінде ү р ' керсетіледі. Күндіз балалар бір рет, шамамен 2—2,5 сағаттай ұйыктайды. Серуендеу уақыты біршама үзара түседі, ейткені балалар неғүрлым тәуелсіз бола бастайды. Бірінші серуендеу 2 сағатка, екіншісі—1,5 сағатка созылады. Бұрынғы топтардағы балалардан езге-шелігі үш жаска аяк баскан балалармен танертекгілік гимнастика еткізі-леді. Тәулік бойы болатын топтарда түнгі үйқыдан кейін, ал күндізгі топтарда — тацертенгі тамак алдында еткізеді. Үзактығы — 4—5 минут. Таңертецгі гимнастика комплексі ойын сипатындары 3—4 жаттығулардан түрады. Режимдік процестерді жүргізу кезінде бүрынғыдай, біртіндеп орындау принципі міндетті түрде сақталады. Бұл эр бала тамактануға, киінуге, жуынуға барлык топка емес, тек бір езіне ғана кететін уакытты жұмсайды деген сез. Балалар сарылып күтіп калмауы тиіс. Мысалы, күтуші әйел ас үйден топка танертеңгі ас әкелді. Тәрбиеші эр баланын атын атай оты­рып, ойыннан колы бостау үш-терт балаға барып қолдарын жууды ұсына-ды. Күтуші оларды бақылап түрады. Қолдарын жуып болған сон сәбилер стол басына отырып, тацертецгі тамақтарын ішеді. Осы сӘтте жуынуға тағы да бірнеше бала шақырылды және т. б. Тамақтанған балалар алғы-сын айтып, орындықтарын жылжытып кояды да, ойнай бастайды. Біртін-деп істеу принципі бүзылса, бұл режим сэттері баскаша болар еді: егер балалардың бәрі бірдей жуынатын жерде жүрсе, онык біразы күтіп қа-лар еді де, кейбірі тентектік те жасап кояр еді: егер бір баланыц жуынуы-на 2—3 минут уакыт кететін болса, ал бұлай үйымдастыру кезінде әркай-сысы 15 минут уақыт еткізер еді жэне т. б. Режим процестері көп уақыт алады, сондыктан балаларды дамыту; тілін, қимылын калыптастыру, шамасы келгенше дербес болу дағдыларын, мінез-күлық ережелерін үйрету үшін оларды барынша утымды пайдалану керек. Балалар турмыста кездесетін көптеген заттардың аттарын біледі, тәр-биешілсрінің көмегімен: «Таза болу үшін колды сабындап жуады», «Жац-быр жауып өткендіктен етік кию керек» жэне т. б. деген сиякты кара-пайым сездердін өзара байланысын анғаратын болады. Үш жаска аяк баскан балалармен жұмыс істеген кезде жаттанды сөздерді колданудан сактану керек. Тэрбиешілер баланың алғыс айтуын тілеп, кейде оларға: «Не деу керек еді?» деп сурайды, мунын орнына: «Алғыс айта ғой» немесе «Рахмет» айта ғой десе болғаны. Балаларды тамактандыру кезінде тәрбиешілер көбіне-көп: «Шашпай жендер»,— ле­генд! жиі айтады. Бұл сөздің мағынасын түрлі сөзбен беруге бол ар еді. Тәрбиешініц сөзі балалардын еліктеуі үщін үлгі болуға тиіс. Балалардын бүрынғы үйренген дағдылары мен іскерлігі режим процес-терінде жетілс түседі. Бала қасыкты оң колына устап, тамағын өзі төк-пен-шашпай ішіп, салфетканы пайдалануы жэне алғыс айтуы тиіс. Бала үш жаска жеткенде ересек адамнын аздаған көмегімен өзі киініп, өзі ше-шінетін болады. Аяк киімдёрінік бауын шешеді, алдынғы түймелерія ағытады, киіну және шешіну тәртібін біледі. Балалардын киімдері еркін кимылдай алатындай ынғайлы болуға тиіс. Өз бетімен әрекеттенудін пай­да болуына үй ішіндегі мебельдердің іріктеліп қойылуы, топ белмесінде-гі, жуынатын жэне шешінетін жерлердегі жабдықтардын дүрыс орналас-тырылуы: орамал ілгіштің бой жететін жерде болуы, кол жуғыштың томен орналастырылуы, сырт киімді ілетін шкафтардың ынғайлы болуы және т. б. көмектеседі. Ле с б"т'мі " Алғашқы екі жылға тән болып келетін дене бітімі "дамуьі дамуының шапшан каркыны үшінші жасқа аяқ бас- канда баяулайды. Бір жыл ішінде бала орта есеппен 2 кг салмак косып, бойы 7—8 см. өседі. Баланын үш жастағы бой шама­сы 93—94 см. болып келсе, салмағы 14,2—14,6 кг арасында болады. Дене пропорциялары да өзгеріп (бойы негізінен аяктардын үзындығы есебінен өседі), балалар сымбаттана түседі. Сүйектері катайып, бүкіл органдар-дың кызмет аткаруы жетіледі, мұнын өзі баланы дене куаты жағынан неғурлым төзімді етеді. Алайда үш жастағы бала, екі жастағыға Караган­да, недәуір шымыр болғанымен, әлі де болса ауруға шалдыкқыш келеді. Орталық нерв жүйесінін кызметі жетіле түседі, бұл жүмыска кабілетті-ліктіц өсуінен байқалады: балалар іс-эрекеттін бір түрімен 20 минутке дейін шұғылдана алады. Бала тіпті бір жерін ауыртып калғанның өзінде де жыламай, шыдамдық жасай алады. Балалар меке.месіне екі жаска толғаннан кейін келген сәбилер күн режиміне, жалпы емір тәртібіне бір-шама тез үйренеді. Үш- жас — бойда бар қимыл-козғалыс сапасыныц белсенді түрде жеті-ле бастайтыи кезеці: Қол мен саусактардыц қимылы мейлінше үйлесімді бола түседі. Балалар тамакты өз беттерімен, жинақы ішіп-жеп, карын-дашты түзу үстап, түймелерін өздері ағытып, түймелей алатын болады. Жүрісті жетілдіру — кол мен аяктын кимыл үйлесімін дамыту болып табылады. Балалар жүріп келе жатып заттармен күрделі кимылдар жа­сап, велосипедпен жүре алады. Бала өз қимылын сырткы жағдайлармен баиланыстырады, мысалы, музыка ырғағына карай қимылын езгертеді. Жүпну, өрмелеу, лактыру сияқты қимыл түрлері де жетіледі. Сэби кеп козғалады, қозғалмай үзак отыра алмайды, бірак бірқалып-ты козғалыстан тез шаршайды. Ойындар мен жаттығу түрлерін тандаған-да балалардын жас ерекшеліктерін, атап айтканда, сүйегінін жүмсақтығы мен икемділігін, бүлшык еттерінің әлі жетілмегенін, тез шаршайтындығын ескерген жен. Кейбір кимылдар балаға зиянды. Оларға (ата-аналары кебіне-кеп рүксат ететін) колдарына асылып түруға, биіктен секіруді үсынуға, бір кимылды үзак кайталауын талап етуге болмайды. Үлкен кісілер балаларды мүндай кимылдан неғұрлым тыныш ойынға дер кезінде ауыстырып отыруға тиіс. 'Балалардын кимылдарын дамыту үшін тәрбиеші әр түрлі амалдар колданады. Олардыц ішінде жуындыру, киіндіру, тамактандыру сиякты режимдік процестер де бар. Осындай процестер кезінде, баланыц орын-дауына тура келетін әр түрлі күрделі кимылдарды үнемі де жиі қайталап отыру оны неғүрлым икемді сте түседі. Кимылды дамытудыц тиімді кұралы ойын әрекеті болып табылады. Ойын кезінде балалар эр алуан кимылдар жасайды: кандай да бір жа-нуарды бейнелеп терт аяктап ецбектейді, бірін-бірі куады жэне т. б. Се-руен кезінде оларға жиі түрлі кедергілерден етуге тура келеді. Қимылдарды дамытуда дене тәрбиесі сағаттарында балалар түрып, отырып, жатып орындайтын жалпы шыныктыру жаттығуларыныц маны­зы зор. Балалар ойнайтын белмеде олардын еркін жүгіруі, доп жэне басқа да кимылды ойындарды ойнауы үшін орын жеткілікті болуға тиіс. Олардын. пайдалануында кимылды дамытуға кемектесетін ойыншыктар: үлкендігі эр түрлі доптар, үш децгелекті велосипедтер, сан алуан кол арбалар мен автомобильдер болуға тиіс. Балалар ойнайтын учаскеде арнаулы жаб-дыктар: алтытаган,'кажетті ені бар тактайлар болуға тиіс. «Балалар бакшасындағы тэрбие программасы» үш жастағы балалар­дын дамуында мына темендегідей басты жолдарды белгілейді: үлкендердін кемегінсіз іс-әрекеттерді орындауға белсеиді бағыт алуы, дербестікті білдірудіи карапайым формалары; көрнекті-эрекеттік ойлауды одан әрі дамыту жэне аііналадагылар ту­ралы тілдік пікірлесудіц қарапайым түрлерініц пайда болуы; балалар арасында жасалатын жана катынас формаларыньш жасалуы, жалғыз ойнаудан жэне катар ойнаудан бірлесіп ойнайтын ойын эрекеті-нің карапайым формаларына біртіндеп ауысу. . . Үш жаска карай балалардын дербес әрекет етуі шап- Дербестікті калып- шан қа лыптаса бастайды, «Мен езім істсймін»,— дейді тастыру сәби Егер үлкендер баланыц дербес эрекет жасауға веген тілегін канағаттандырмаса, балада шолжандык, қикарлық, ездігінен эрекеттенбеу сиякты зиянды кылыктар пайда болып, айналадағыныц көмегін үнемі күтуде болады. 2—3 жастағы балалардын дербес эрекетініц болмашы кершуі олардыц іс-әрекеттерініц мазмүнымен тығыз байланысты. Олар белгілі бір міндет-терді орындауға бағытталған, үлкендерге тәуелсіз әрскеттерден керінеді. Сәбилердіц дербес әрекет етуі езіне-езі кызмет ету дағдылары жетілдірі-летін режимді процестерде пайда болады; ойын кезінде, бала ез _ бетімен жүргенде, үлкенніц айтуынсыз емірден екі-үш керіністі қайталайды. Са-бактарда балалар ез беттерімен қүрылыс жүмысын ойлап, оны жүзеге асырады; енбек тапсырмаларын орындаған кезде тәрбиешіге участкелерге ойыншыктарды шығаруға түскі тамак алдында нан салған тарелкаларды стол үстіне апарып коюға, балыктарды, кұстарды тамактандыруға т. б. кемектессді. Дербестік балалардын езара карым-катынастарынан да ке­рше бастайды. Бала ез инициативасымен ез қүрбы-күрдастарына кеніл аударады: аяйды, кемек керсетеді. Сонымен іс-әрекеттерінін барлык түрлерінде жэне түрлі емір жағдаГі-ларында жеке бастыц мацызы да күрделі сапасы — балалык дербестік пайда болып, калыптасады. Балалар дербестігін ойдағыдай дамыту максатын көздеп, тәрбиеші сәбилерді белгілі бір шағын міндеттермен таныстырады: мзселен, ойын­шыктарды шашпау, үлкендердік өтініші бойынша ойыншыктарды жинау, ез орындарына кою, киімдерін ұкыпты устау, балалардын бір бөлігі окып жатканда орынсыз шуылдамау және т. б. Ол сәбилерді өзіне-өзі кызмет көрсеткенде, ойыншыктарды пайдалану, кұрбы-қурдастарымен және ере-сектермен карым-қатынас кезінде кажетті білім және іскерлікпен байытып отырады. Балалар өз білімдерін колданып, дербес әрекеттерін көрсете алуы, мысалы, серуенге шығу үшін куыршақты киіндіруі, колдарын жуар алдында өз жендерін кайыруы және т. б. жасауы үшін арнайы жағдайлар туғызу кажет. Балаларға накты іс-әрекеттерді көрсету (кол жуу, сүлгімен сүртіну) аркылы, сондай-ақ ойыншықтармен көрсету (куыршактарды киіндіру, та-мактандыру жэне т. б.) аркылы оларды өз бетімен әрекеттенуге үйретуге болады. Мүнымен коса баланы бағалау, мадактаудын, өз бетімен эрекет жасауға баска балалардын назарын аударудык манызы зор. Балалардын нақты мәліметтерді жинактауына карай үлкендер аз көр-сетіп, көбіне сөзбен айтуға1 үмтылады. Басында түсіндіру неғүрлым толык сипатта болады да, біртіндеп кысқаша еске салумен ғана шектелетін бо­лады. Балалардын өз бетімен істейтін іс-әрекетін үйымдастыру процесінде тәрбнеші немен шүғылдану керектігін тікелей ашып айтудан («куырша-ғынды тамактандыр, оны машинамен кыдырт») «Сенік кызыннын ұйкысы әлі канған жок па? Балалар бакшасына кешікпеу үшін, мүмкін, түрғаны жөн болар?»—деген сиякты жетекші сүрақтарды пайдалануға көшеді. Дербес әрекет етуді калыптастыру — күрделі процесс. Балалардын 'кейбір кажетті мәліметтер мен іскерлікті игеруіне, бірлесіп ойнауды, бір-біріне көмек көрсетуді үйренуіне кол жеткізу жеткіліксіз. Мүныц үстіне жиылған мәліметтер мен іскерліктерге сай олардын белсенді кимыл жа-сауға талпыныстарын калыптастыру кажет. Спйnev жэне Сөйлеуді түсіну. Үш жасқа толғанша тілдін ойлау мағыналык мазмұны одан әрі байи түседі. Үлкендер балаларға оларды тікелей коршаған төцірегі, олардын көніл күйлеріне байланысты нәрселер туралы айтканда, олар үлкендерді жаксы түсінеді. Балалар үшін тікелей сезім тәжірибесімен байланысты зат пен кимылды білдіретін сөздер ғана емес, заттың сапасын, касиетін белгілейтін сөздер де жалпы мағынаға не бола бастайды. Мәселен: «Не үшады?»—деген сүракка 2 жыл 9 айлық бала: «Көбелек ушады, шыбын үшады, самолет үшады»,— деп жауап қайырады. Немесе тәрбиеші: «Сенін көйлегіц кызыл екен, будан баска кызыл түсті кай жерден көріп тур-сын?»— деп сұрайды. Бала: «Қызыл жалау, Люданын бантигі, қызыл кубиктер, тары карбыз да кызыл болады»—деп жауап береді. Балалар кейбір, жиі кайталанатын құбылыстардыц байланысты болу себептерін аныктай бастайды, салыстырады, ой корытады: «Қөшеде суык екен, пальто кию керек». «Кар кант сиякты» жэне т. б. Баланыц тамыры соғуын тексеріп жаткан бсйтаныс адам туралы балалар: «Бүл кім, дәрі-гер ме?» деп сурайды. Алайда айналадағы үлкендердің айтканын түсіну тіпті де жеткіліксіз. Балаларды заттардын сырт көрінісіне карап ажырату, олардыц жеке бел-гілерімен, сөздік белгілеуімен таныстыру жаттығуларын жалғастыру ка­жет. Балаларды бір сөзбен аталатын (мебель, ыдыстар, ойыншыктар) біртектес заттарды топтастыруға түрткі салу керек. Сәбилерді алуан түрлі сурақтарды түсінуге баулиды. «Бул кім?», «Мы-нау не?», «Не киі-ен?», «Не алып келеді?», «Неге?..», «Не үшін?..» Үш жаска шығатын бала заттарды, иллюстрацңяларды көрсетпей-ак айтылған әнгімені түсінеді, таныс ертегілерді иллюстрациясыз да қызығып тындайды. Ол өз өмірінде таяуда болып өткен уакиғаларды сүйсініп еске алады, сондыктан да күнделікті карым-катынас үстінде өткен мейрам, серуендеу жэне баскалар туралы әнгімелеуіне түрткі салу керек. Актив сөз. Балалардын сөздік корыныц тез өсетіндігі соншалык, тіпті онын есебін жүргізудін өзі киын. Үш жаска толғанда олардыц сөй-лер сөздерінін саны 1200—1500-дей болады. Бала әлі әрдайым дүрыс айта алмағанымеи сөз таптарының бәрін дерлік колдана біледі. Балалар сөйлеген сөздерінде етістіктер, зат есімдер көп болады, осыларды пайда-лана отырып, олар: «Мен самолеттіц суретін саламын», «Машина жасай-мын» деген сиякты жай сөйлемдерді курады. Балалар етістік пен зат есімдерден басқа есімдіктерді, әсіресе жіктеу есімдіктерін кенінен пайда-ланады. Олардын сөздік корында демеуліктер мен сын есімдері әлі жеткі-ліксіз болғанымен балалар оларды пайдалана бастайды. Бул көбіне тәр-биеші іс-әрекеттерді керсетудің қызығына түсіп, заттардын сапалык бел-гілерін( көк шөп, мысыктыц мамық жүні және т. б.) атауды үмытып кететіндіктен болады. Үш жасқа аяк, баскан балалардын сөзінде септік жалғаулары пайда болады, ксйбір кателер жібергенімен балалар етістіктерді тек осы шакта ғана емес — өткен шак пен келер шакта да колданады: «Біз ертен зоо-паркке бардық». Сәбилер шағын өлендерді, әндерді тез жаттап алады. Үш жаска аяк басу кезекі көп сөйлеу белсенділігімен сипатталады. Балалар ойын мен сабактар кезінде өз іс-эрекеттерімен қатарластыра жэне көбіне ешкімге назар аудармастан көп сөйлейді. Олар: «Бұл калай аталады?», «Ол неге келді?» деген сияқты көптеген сүрактар кояды. 2 жас 6 айдан кейін баланын сөзі оныц мінез-күлкынын тәртіптеушісі болады. Сәби: «Отты устауға болмайды, ауыртады»,— дейді. Осылайша сөйлеу мен ойлаудыц дамуы баланыц мінез-кұлкына үлкен эсер етеді. Айналасындағыларды бақылай және өз бетінше әрекеттене отырып, оныц үстіне үлкендердіц берген ауызша түсіндірулерін сети отырып бала төцірегіндегілерді көбірек біліп, бағдарлайды, оған түсінікті күбылыстар мен окиғаларды ой елегінен өткізеді. Сөйлеуді дамыту ыкпалымсн және балалардын іс-әрекеті процесінде олардыц психикалык процестері: кабыл-дауы, зейіні, есі одан эрі жетіліп, көоіне ойын әрекетінде пайда болатын киялы дами бастайды. Сөйлсудің қалыптасуы сэбилер арасындағы карым-лалаолыі^өзаоа катынастардын жана формаларыныц пайда болуын, қарым-катьінасгары жалғыз және катар ойнаудан бірлесіп ойнау түрлері-не көшуді аныктайды. Сөйлеу балалардың үлкендермен карым-катынасынын ғана негізгі ку-ралы емес (мундай катынас екі жаска аяк басканда болған-ды) баска балалармен де карым-катынас жасау күралы. Тәрбиеші өзінін жеке басы-ныц үлгісімен және тікелей нұскау беру аркылы балаларды бір-бірімен сыпайы сөйлесуге үйретеді, оларды өзара көмекке (баска баланыц түйме-сін салуға, нан салынған тарелкені көршісіне жылжытуға) итермелейді, өзінен кішілерге аяныш, ұкыпты катынас білдіруге баулиды. Балалар сөйлеген сөзді түсініп, өздері де сөйлей алатын ксздегі балалардын өзара карым-катынасын, оныц дурыс формаларын айту, түсіндіру аркылы тәр-тіптеу керек: «Вова, велосипедінді Сережаға тебуге бере тур, ол содан ке-йін өзіне кайтарады», «Коля, Ленанын кубигін алма, өзіне баскасын ал. Кара, корапшада тағы да бар». Балалар арасында байланыстыц пайда болуына ойын әрекеті колайлы мүмкіндік туғызады: балалар келісіп кимыл жасаура үйрснеді, біріне-бірі кешірім жасауға, біріне-бірі көмеккс келуге, өз куаныштарын ортаға са- луға үйренеді. Балалардың өзара карым-катынастары ойын әрекетінін денгейіне байланысты болады. Екі жаска толып, үш жаска аяк баскан кезде тәрбиешініц алдында ба­ланын жеке-дара ойнайтын ойынын дамыту міндеті түрады, мүнын өзі неғүрлым есейген балалардын бірлесіп ойнауына колайлы алғы шарт бо­лып табылады. Бұл кезенде балаларды ойыншыктармен орекет жасап, оларды орынды пайдалануға үйрету манызды, әр түрлі ойыншыкпен қы-зықтырип, олармеН ойнау мүмкіндіктерін, яғни олармен ойнау тәсілін көрсету кажет. Осымен катар баска балалар ойнап жатканда оларға бө-гет жасауға, ойыншықтарын тартып алуға болмайтындығын балаларға түсіндірген жөн. Ойын әрекетінін тұракты болуын, өз ойынына беріліп ойнауын қалыптастыру қажет. Ойын әрекетін дамытып, байыту максатымен бақылаулар, экскурсия-лар, куыршактармен ойын сабақтар өткізу керек, олардын мазмұнын ойыншыктар әрекеттерінін өзі белгілейді: куыршакты тамақтандыруға, үйкыға жатқызуға, емдеуге болады. Қуыршакпен шағын инсценировкалар жасап корсету балаларды мінез-күлыктын кейбір ерскшелігімен ойыншык­тарды тартып алмай, сұрап алу; ойнап болған сон ойыншыктарды орында-рына кою және т. б. таныстырады. Балалардын ойындары мен өзара қарым-катынастарын калыптастыру-дын барысында көтермелеу, қайсыбір баланыц қолайлы іс-әрекетіне (дү-рыс кұрастырылған пирамидаға, матрешкаға және баскаларға) олардыц назарын аудару кажет. Жеке-дара ойын баланың мінез-қүлқын ұйымдастырады, көңіл койып істеу орекетін калыптастырады, басқалармен қатар әрекст жасай білуге және оларға кедергі жасамауға үйретеді. Балалардын жеке-дара ойында­рын тәрбиеші қалайда колдап отыруға, кандай да бір тәсілдермен оны со-за түсуге, керексіз ескертпелер жасап, тыйым салмауға тырысуы керек. Жске-дара ойында коллективтік ойынныц тууы үшін алғы шарттар бар: баска балалардың іс-әрекетіне кызығушылық, эмоцнялык ықылас пайда болады. Мәселен, Коля Вованыц касына келіп, сақиналарды пирамиданыц сабағына калай кигізгеніне карап түрады да, оған екі кішкене сакина бе-реді. Ойын барысында өзара дүрыс карым-катынас дамыту үшін балаларды біріктіруге көмектесетін жағдай туғызу қажет. Ол іс-орскеттіц ортақ орны, мысалы, балалар айнала отырып, матрешкалар жинайтын стол; бір текті арекет: «Шымшыктар мен автомобиль» деген ойында барлык сәби бала­лар— шымшыктар, немесе олардыц бәрі кұстар, қояндар жэне т. б. бо­луы мүмкін. Бұл ойындар балаларды бірлескен іс-әрекет куанышымен жакындастырып, баскалар сияқты әрекет жасауға талаптандырады, іс-эрекстті келістіруге көмектеседі. Балаларды ортақ затпен, ортак кимыл-ыен біріктіретін ойындарды да уйымдастыруға болады. Бүл —«Шарды, допты домалат» сияқты ойындар. Ортак ойыншыкпен өткізген ойын бала­ларды бір-бірімен қарым-катынас жасауға итермелеп, кезектесіп іс-әрекет жасауға, жолдасы әрекеттеніп жатканда күте түруға үйретеді. Балалар арасындағы өзара карым-қатынастардың пайда болуына сю-жетті-рольді ойындар көп мумкіндіктер береді, мысалы, шаштараз, док­тор болып скінші адамсыз ойнау мүмкін емес. Балалар: «Кел, мен сенін шашыңды алайын», «Алдымен ссн мепіц шашымды ал, сонан сон мен сеніц шашынды алайын»,— деп алдын ала келісіп алады. Сюжетті-рольді ойын бірден пайда болмайды. Бала екі жаска толар кезде біркатар өзара байланысты кимылдарды жүйелі жасай бастайды: куыршакты тамақтандырады, оны үйықтатады, онымен бірге кыдырады. Үшінші жылы ол бүрынғыдай қуыршактың аузына жай ғана тарелканы тосып тамактандырмайды, кесеге, тарелкаға әлде нені құйып, қасықты пай-даланады, ыдысты жуады. Бірак баланын іс-орекеті олардын накты жүйе-лілігін үнемі дүрыс бейнелей бермейді. Ол бір мезгілде қуыршакты емдеп, тамактандырып, машинамен кыдыртуы мүмкін. Ойындағы елеулі алға басушылык жыл аяғында, бала куыршакка ат қойып, өзін ересек адамнын атымен атайды, ойын кезінде ересек адамныц атынан да, куыршактын атынан да әцгіме жүргізе бастағэн кезде басталады. Қуыршақ бала үшін адамнын орынбасарына айналады. Куыршақпен жасалатын ойын эрекет-тері дұрыс жүйемен күрылады. Үш жасқа толғанша айналадағылар жөніндегі әсердің ықпалымен сю-жетті ойын мазмұны күрделеніп, түрленеді. Балалар онда үлкендердің әрекетін, әңгімелердің, көрсетілген инсценировкалардың мазмүнын бейне-лейді. Егер екі жасында бала ойында тек жиі байкаған әрекеттерді көр-сетсе, енді ол тіпті бір көрген, бірак оны ерекше кызыктырған әрекетті де көрсетеді. Ойыішыц мазмуны тәрбиешінін инсценировкасыныц әсерімен ғана емес, жеке басынын өмір тәжірибесі нәтижесінде калыптаскан уғым-мен де белгіленеді. Балалар басынан өткен жағдайларды еске түсіру ар­кылы қайталап көрсетеді, алдын ала ойлауы бойынша қимылдайды. Мы­салы, 2 жас 7 айлык кыз қуыршағын кроватка жаткызып, жіптен босаған катушканы куыршакка тигізеді, содан сон куыршакты колына алады, сипайды, тербетеді. Тәрбиешініц: «Сен куыршакка не істедін?»—деген сү-рағына, ол күлімсіреп: «Ол ауырып еді, укол жасадым»,— дейді. Ойын үс-тінде балалар тәрбиешінік, дәрігердіц, шаштараздыц, шофердін, ата-ана-ныц әрекеттерін көрсетеді. Тәрбиешініц ықпалымен, ойынды басқаруымен олар тек үлкендердін эрекеттерін ғана емео, олардың өзара карым-каты-насын да көрсетеді. Сондықтан үлкендердіц өзара дұрыс қарым-катына-сын үлгі етудіц де маңызы зор. Үлкендердін үлгісі, жалпы, әсіресе тіл дамуындағы, табыстары өз әре-кеті мен козғалысын баска балалармен үйлестіре білу үш жастын екінші жартысыида балаларда қатарласып ойнаумен бірге бірлесіп ойнау және ойыннан тыс дүрыс қарым-қатынас жасау пайда болуына көмектеседі. Ойын бұрышында Сережа мен Оля екеуі. Сережа куыршакка карап: «Тентек болма, мамацды тыцдасацшы»— дейді. Содан сон: «Мен жумыска кеттім»,— деп, Оляға басын изейді де, топ бөлмесініц екінші жағына кете-ді. Бұл мысалдан ата-аналар қарым-катынасына еліктеу көрініп тұр. Жақсы үйымдаскан топта балалар өз ойыншыктарын бөлісіп бір-біріне өтінішпен тіл катады, топка кандай да бір бала үзак келмей қалып, со­дан сон кайтып оралса, қуанады, онымен ойыншыктарын бөлісуге тыры-сады. Алайда тәрбиешінін бағыттайтын басшылығынсыз балалар арасында жанжалдар туып калатыны күмәнсыз. Үзақ уакытка өзімен-өзі калған сә-билер айналысатын істі әрдайым таба бермейді, өз әрекетін максатты оз-герте алмайды, соныц салдарынан енжар немесе козу жағдайында болады, бір калыпты әрекеттерден шаршайды. Үш жасқа аяк басканда бұрынғы көреетілген іс-әре-Балалардың дербес кеттіц түрлерімен катар (айналадағыларды бакылау, әрекет- жасауын ойыншыктармен іс-әрекеттер жасау, сюжетті ойын- ұйьшдастыру дар) жацалары да пайда болады. • Балалар кітапіналарды, картинкаларды көргенді унатады, мұныц үстіне сөйлейді, сұрақ қояды, үлкендердіц оларға айтқан-дарын кызыға, көціл коя тындайды. Бейнелеу іс-әрекеті пайда болады: сәбилер сурет салады, жапсырады (әрнне, әзірше тәрбиеші үйымдастырған сабак үстінде). Конструкциялык кызмет біртіндеп дамиды. Қүрылыс материалдарыме ойнай отырып тек үлксндер көрсеткен кұрылыстарды ғана салып коймай, өзі де тұрғызуға тырысады. Бұл жаста балаларды үлкендердін енбек іс-орекеті кызықтырады, олар үлкендердіц тапсырмаларын ықыласпен орындайды: шын йкыласымен гүлдерді суарып (тәрбиешінін бакылауымен), оку сағаттары үшін орын-дықтарды, стол үстіпе тарелкеге салынған нанды коюға көмектсссді және т. б. сәбилердін еңбек әрекетіне қызығуға тэрбиелеу, оларды шамасы келгенше үлкендерге көмектесуге тарту енбек тәрбиесінін негізін калайды. Балалардын, дербес іс-әрекетініц алуан түрін үйымдастыруда топты ка-жетті ойыншыктармен, күралдармен жабдыктаудын үлкен маңызы бар. Ірі козғалыстарды дамыту үшін қол арба, доп, күрсау, велосипед, делбе болуы кажет. Сенсорлық және ұсак кимылдарды дамытуда алуан түрлі күрастырмалы дидактикалық ойыншыктар, волчоктар, үзынды-қысқалы молниялар немесе ірілі-үсакты түймелер, катырмалар, ілмектер тігілген матанын киыктары, сондай-ақ сақвналарды, катушкаларды тізбектеуге ар-налған ширатпа жіптер көмектеседі. Топ бөлмесінде кітаптар мен картин-калар сакталатын кітап бұрышын үйымдастыру ксрек. Сюжетті ойын үшін ойыншык түрлсрі сан алуан болуы кажет: куыршактар, эр түрл-і заттары (ыдыстары, мебельдері, киімдері) бар баска да образды ойыншыктар, жасану заттары (касынкалар, алжапқыштар, калпактар халаттар жэне т. б.). Конструкциялык жумыс үшін топ эр түрлі колем мен формалардағы қурылыс материалымен жабдыкталуы тиіс. Ойыншықтыц эр түрін белгілі бір орында сактаған жөн. Бул балалар­ды үйымшылдык пен тәртіпке үйретеді. Үш жастағы балалар ойыншыктар оларға көрінетін жерде тұрса, оңай ойнап кетеді, сондыктан ойыншықтардын негізгі бөлігі олардьщ билігінде болуға тиіс. Жана немесе әлі жеткілікті игерілмсген кұралдар мен топта бар ойыншықтарға косымша ойыншыктар, мысалы, балалар бакылаусыз пайдаланса, кейбІр бөлшектері онай жоғалып калатын кұрастырмалы ди-дактикалык ойыншыктар, тәрбиешіде болады жэне балалардын сүрауы бойынша беріледі. Топ бөлмесінде іс-эрекеттін эр түрі үшін колайлы орын бөлінеді. Мы­салы, кітапшалар койылатын кішкене сөрелер жарык жерде болуы керек, бүл жерде сондай-ак стол да турады, ол стол басында балалар иллюстра-циялар көреді. Сәбилер күрастырмалы ойыншыктарды, орташа күрылыс материалда-рын, сондай-ак стол үстінде ойналатын кағазга басылған ойындарды тек стол басында пайдалануға болатынын жаксы білулері керек. Ірі қүрылыс материалдарын түрғызу үшін еденнен орын болу кажет. Ойын балалар үшін қуанышты да белсенді іс-эрекет, сондыктан олар­дыц инициативасын, ынтасы мен дербестігін жойып алмһйтындай басшы­лык жасау керек. Балалар ойынын басқара отырып, тэрбиеші балаларда түракты іс-эрекет қалыптастыруға үмтылады: «Сеніц кызыц серуендеген кезде тонып калмай ма? Кешеде салқын екен»,— деп кимылды тура неме­се жанама айтуды пайдалана отырып, ойынды жалғастыру үшін кажетті ойыншыкты немесе атрибутты дер кезінде усынады; инсценировкалы ойын-дарда ойыншыктармен жасалатын әрекетті көрсетеді («Маша оянды», «Қуыршақтыц киімдерін жуу» жэне баска). Оку сағаттары үстінде де күнделікті өмірде де тәрбиеші куыршакпен тірі жанмен сөйлескендей бо­лып, оныц атын атауы, жубатуы, аяуы манызды. Оку сағаттары Балалар бакшасының бірінші сәбилер тобында апта-сына 10 сағат өткізіледі. Олар былай бөлінеді: айналасындағылармен жэне тіл дамыту бойынша 3 сурет салу жэне жапсыру , . 2 курылыс материалдарымен .. . _ . 1 музыкалық оку сағаттары ' 2 дене тәрбиесі 2 Оку сағатынын узактығы 10—15 мин., сембіден басқа күні күн сайын танертен, кешке еткізіледі. Оку сағаттарымен катар айналасындағыларды серуен кезінде бакылау, кимыл жэне дидактикалык ойындар жоспарла- нады. -: , Оку сағаттарынык көбі шағын топ болып өткізіледі, онда балалар бір-дей даму децгейлерімен біріктіріледі. Байсалды түсіндірулер мен үлкен-дердіц көмегін талап ететін жаца материалдар пайдаланылатын оку са-ғаттары даосылай ұйымдастырылады (мысалы, алғаш рет бүктемелі кар-тинкалар немесе жана конструктор берілгенде). Іс-әрекеттердің кезектілігі сакталатын сабактарда балалар.саны аз болуы кажет. Мысалы, гимнас-тикалык кұрал-жабдықтарымен өткізілетін дене тәрбиесі сағаттары, «ло­то» типтес жэне кейбір балалар өз белсенділігімен екіншілерінен асып түсетін тіл дамыту женіндегі оку сағаттары осындай. Алайда үш жаска аяк басканда оку сағаттарынын кейбір түрлерін барлык топпен еткізуге болады, ейткені сәбилер мінез-кұлык ережелерін (тыныш отыру, ұкыпты тындау) бүл кездің езінде игеріп алады, ез әрекет-терін баска балалардын әрекеттерімен үйлестіре бастайды, үлкендердік сезі балалардын іс-кимылын реттеушіге айналады. Бүкіл топ балалары-мен бір мезетте музыкалық оку сағаттарын, қозғалмалы ойындарды ет-кізуге, сондай-ак негізінен керермендері сәбилер болып табылатын инсце-нировкаларды керсетуге болады. ORy сағаты үстінде тэрбиешіні ешкім аландатпауы, , белмеде тыныш болуы, кедергі жасайтыннык бәрін женге келтіру кажет. Шағын топпен оқу сағатын қалған балалар ойнайтын белмеден баска жерде еткізген жаксы. Ол ұйктайтын, кабылдайтын белме болуы да мүмкін. Егер топтағы балалардыц емірі жақсы үйымдастырылған болса, оку сағатын балалар ойнап жатқан белмеде де еткізуге болады. Мазмүны балалардын ез бетінше істейтін іс-әрекетімен, әсіресе ойын-мен байланысты оку сағаттары үлкен тиімділік береді. Мысалы, «Маша деген куыршақты шомылдыру» деген инсценировка балаларға керсетіледі. Осыдан сон олар ез бетінше пайдалануға тиісті келемдегі кішкене куыр-шак пен ванналар алады жэне ез ойынында инсценировка элементтерін жасайды. Осындай байланыста музыка, курастыру, сенсорлык дамыту жэ­не баска оқу сағаттарын іске асыруға болады. Балалар оку сағаттарынан алғанын әрдайым ез іс-әрекеттерінде керсете алмайды. Тәрбиеші бұған эр түрлі куралдармен кемектесіп, оку сағаттарынан алған 'іскерліктерін нығайтуға жан-жакты жағдай- жасауы қажет. Үш жаска аяк баскан балаларды окыту кернекі-әрекет сипатында бо­лады. Заттық кернекілік (заттар, табиғат күбылыстары, ойыншыктар) немесе графикалык образды кернекілік (картиналар, суреттер) тікелей іс-эрекетпен жэне барлык оқитын балалардын сейлеуімен тығыз байланыста пайдаланылады. Сейтіп, сәбилер оку үстінде тәрбиешіге карап, оны тык-Дап қана коймай, сонымен бірге, оныц бақылауы бойынша, арекет жасау-ға, сейлеуге тиіс. Мысалы, матрёшкалармен' оқу сағаттарында балалар «үлкен», «кішкентай» деген шамалармен танысады. Тәрбиеші матрёшка-■парын керсетіп: «Мынау үлкен матрёшка», «Мынау кішкене матрёшка»,— Дейді. Балалар тәрбиешіге карап, оны тындайды. Содан кейін тәрбиеші °арлық балалардыц үлкен матрёшканы («Міне, мынадай») бірдей кете-Р'п, керсетіп: «Үлкен матрёшка» деп айтуын сүрайды. Содан сон балалар кішкене матрёшканы көреетіп, атауды тапсырады. Бұндай жағдайда олар орекеттенеді, өз әрекетін үлгімен тексеріп, айтады'. «Балалар бакшасының тәрбие программасында» айналадағылармен таныстыру және тілді, қозғалысты бейнелеу, және конструкциялық жүмыс-тарын, музыкалык тәрбиесін дамыту жөніндегі алуан түрлі тапсырмалар-дын программалық материалының міндеттері мен мазмұны белгіленген. Балалармен оқу сағаттарын өткізу аптаға бөлу есебімен жоспарлана-ды. Календарьлық жоспарда оқу сағаттарыныц аты дәл көрсетіліп, оның программалык мазмұны анықталады; сондай-ак сабақтың барысыи, бала-ларға койылатын сұрақтарды көрсетіп, онда пайдаланылатын дидактика-лык кұралдарды көрсеткен дұрыс. Әрбір оку сататы бір ай ішінде күрде-лендіріліп, қайталанады. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНҒІ БАЛАЛАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУ ЖЭНЕ ОҚЫТУ ■ 11-тарау МЕКТЕПКЕ ДЕЯІНГІ БАЛАЛАРДЫН, ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ § 1. ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНЩ МАҢЫЗЫ, МІНДЕТТЕРІ ЖЭНЕ ШАРТТАРЫ Жеткіншек ұрпактардың дене тәрбиесіңің маңызды- Дене тәрбиесінін лығы КПСС Программасында былай деп атап көрсе- мацызы тілген: «Партия дене жағынан мыкты жас өспірімнің дене жэне рухани күшіи жан-жакты дамыту мен тэр-биелеуді(ең ерте балалық шақтан бастау манызды міндеттердің бірі деп санайды»1. Мектепке дейінгі шақта бала организмі шапшан дамиды. Онын нерв, сүйек-бүлшык ет жүйелері белсенді калыптасады, тыныс аппараттары же-тіледі. Бүл кезеңде жақсы денсаулык пен дене бітімінін дүрыс дамуының негізі қаланады. Мақсатты дене тәрбиесі сэбилердін ақыл-ойы дамуына дұрыс ыкпал етеді: қоршаған заттар мен күбылыстар жөніндегі білімдері толысады, кецістік пен уақытты бағдарлауы жетіледі; жағымды мінез-кұлык белгіле-рі калыптасады. Балалар қүрбы-құрдастары коллективінде әрекеттенуді үйренеді; оларда шыдамдылық, дербестік, белсенділік, инициатива, жол-дастык, өзара көмек сезімі және т. б. каснеттері калыптасады. Мектепке дейінгі балалардын дене тәрбиесінің негізгі Дене тэрбиесінщ міндеттері — олардыц денсаулығын сактау және ны- міндеттері ғайту, дене бітімін дүрыс дамыту, организмді шы- нықтыру, кимыл және мэдени-гигиеналық дағдылары мен іскерліктерін калыптастыру. Өмірге келген соң сәби тұрақты күтімді, ана сүтін керек етеді, үзақ уақыт өздігінен козғала алмайды. Бала өмірі толығымен оның денсау-лығ.ын сацтау жәие нығайту, дене бітімін дұрыс дамыту жөнінде камкор­лык жасайтын адамға байланысты. Дүрыс үйымдастырылған режим, гигиенаның кажетті ережелерін орын­дау, балалардың біршама қимыл белсенділігі — міне, осыныц бәрі оныц көціл күйінің көтеріцкі болуына, қуаныш сезіміне бөленуіне игі әсерін ти-гізеді. Дені сау баланыц үйкысы қатты, тэбеті жаксы болады. Режимді бала тәрбиесініц дұрыс методикасымен үштастыра отырып орындау бала­лардын шаршап-шалдығуын болдырмайды. Дене тәрбиесініц көздейтін маңызды мақсаты — бала организмін шы-ныктыру. ІІІынықтыру аркылы балалардың салкын тиюден болатын жэне жүкпалы ауруларға төтеп беру кабілеті күшейтіледі. Жүйелі шынықтыру организмде сырткы ортаның түрлі жағдайына және өзгерістеріне: темпера-тураның ауытқуына, желді және жауын-шашынды ауа райына бейімделу кабілетін қалыптастырады2. Дене тәрбиесініц елеулі міндеті —> балалардың кимыл дағдыларын, іскерлігін, дене күші сапаларын қалыптастыру. Қимыл өсіп келе жатқан организмнік жетілуіне елеулі эсер етеді. Алу­ан түрлі белсенді қимыл іс-әрекеті сүйек-бұлш.ык ет системасынын дамуы­на, балалар организмі кызметінік жетілуіне септігін тигізеді, сырткы ор­танын түрлі жағдайына бейімделуіне көмектеседі. Мектепке дейінгі балаларда негізгі қимыл (жүру, жүгіру, секіру, өрме-леу, лақтыру) ерте бастан калыптасады. Алайда тәрбиелеу процесі дұрыс ұйымдастырылған жағдайда ғана балалардын дамуы неғұрлым толык дәрежеде болады. Кимылдың өмірге қажетті негізгі түрлеріне коса мектепке дейінгі ба­лалар бұлшық еттің белгілі бір топтарын (колдың, аяктың, кеуденің) ны-ғайтуға бағытталған жаттығуларды орындайды. Сондай-ак балалардын дамуына дене жаттыктыруынын спорттык түрлері: шанғы, коньки тебу, жүзу, велосипед тебу, т. б. көмектеседі. Мектепке дейінгі балалар мекемелерінде баланын организміне белсен-ді түрде жан-жақты эсер ету мақсатымен колданылатын дене жаттыкты-руларының белгілі бір жүйесі қалыптасты. Ол дсне тәрбиесі жөніндегі оку сағаттарын, козғалмалы ойындарды, такертенгілік гимнастиканы максат-ты ұйымшылдыкпен пайдаланудан, оондай-ақ дене шынықтыру жаттығу-ларын жэне балалардын өз бетімен қимыл жасайтын ойындарын кецінен колданудан тұрады. Мәдени-гигиеналық дағдыларды тәрбиелеу баланын денсаулығын ны-ғайтуға бағытталады. Сонымен бірге ол манызды адамг,ершілік міндетті — мінез-кұлык модениетін тәрбиелеуді •—қамтиды. Балалардын денсаулығы, олардын нығайып өсуі туралы қамқорлык тазалык сақтауға, мүнтаздай киінуге, тәртіпке баулудан басталады. «Ба­лалар бақшасынын манызды міндеттерінін бірі,— деп жазды Н. К. Круп­ская — балаларға олардын денсаулығын нығайтатын дағдыларды үйрету. Балаларды жастайынан тамак алдында колын жууға, асты бөлек ыдыстан ішуге, таза жүруге, шашы қиылған болуға, киімінін шаңын қағуға, аяк киімін сүртуге, кайнамаған су ішпеуге, мезгілінде тамактануға, уактылы үйқтауға, таза ауада көбірек жүруге және т. б. үйрету керек»1. Балалар мәдени-гигиеналык дағдыларды үлкендердің басшылық етуі-мен үйренеді. Ол баска балалармен бірге колын жууға, төкпей-шапшай тамақ ішуге, киімін таза ұстауға, түрлі заттарды үкыпты сактай білуге дағдыланады.'Оның бойында өзін-өзі билеушілік, жинақылык, үкыптылық, кұвттылык сияқты касиеттер калыптасады, үлкендер мен күрдастары ара­сында әдепті болуға, оларды күрмет түта білуге тәрбиеленеді. Дене тәрбиесінін барлык міндеттері баЛалар бакщасынын тәрбиелік-білімдік жүмысынын барысында бірыңғай шешіліп, балалардын бірқа-лыпты нығайып, өсуін камтамасыз етеді. "Социа.іистік қоғамда дене тәрбиесі мемлекеттін ана Дене тәрбиесінің мен балаға деген әрдайым өсіп отыратын қамкорлығы- шарттары на, тұрғын үй жағдайынын үнемі жаксаруына, енбек- шілердін әл-ауқатынын артуына негізделеді. Балалардын дүрыс нығайып, өсуі үшін гигиеналык жағдай туғызу (үй-жайдың, учаскенің, құрал-жабдықтың, киімнін, аяк киімнін гигиенасы), дұрыс тамақтану, қимыл жәнё организмді шыныктыру жөнінде шаралар-ды қамтитын ғылыми жағынан негізделген балалардын күнделікті режи-мін міндетті түрде орындап отыру кажет2. Сонымен бірге медициналык жэне емдеу жұмыстары, мақсатты тэрбие жүмысы жүргізілуі тигс. Мектепке дейінгі балалар мекемесі мен семья арасындағы тығыз байланыс —балалардын дене бітімін дұрыс дамытудын манызды шарты. § 2. МӘДЕНИ-ГИГИЕНАЛЫҚ ДАҒДЫЛАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУ Мектепке дейінгі балалар мекемесі жүмысында балаларды мәдени-ги-гиеналық дағдыларға үйретуге үлкен көңіл бөлінеді. Балалардын жасына .қарай бөлінген топтарда бүл.міндет «Балалар бакшасындағы тәрбие про-граммасына» байланысты шешіледі. , . Ең кішкентай балалар қарапайым дағдыларға (колын жууға, түймесін салуға), үлкеніректері — неғүрлым күрделі дағдыларға (тамақ жегенде шанышқыны пайдалануға, ұқыпты болуға) үйренеді. Балалардын белгілі бір дағдыға үйренуі үшін уақыт кажет, демек, дағдыны қалыптастыру ба­ла өмірінің бір емес, бірнеше жылына созылуы мүмкін. Тәрбиешінін .атқаруға тиісті жұмысының методикасы- программаиың талаптарына жэне мектепке дейінгі балалардын жас ерекшеліктеріне ка­рай анықталып отырады. Мәдени-гигиеналык Мадени-гигиеналык' Дағдыларды қалыптастырудың та-қалыптастыру шарт- бь,сты болуының негізгі шарттары қатарына жаксы тары мен тәсілдері жағдайдың туғызылуы, айкын күнделікті режим мен үлкендер тарапынан басшылык болуы жатады. Жақсы ұйымдастырылған жағдай дегенді таза, біршама кен, барлық режим элементтерін (жуыну, тамактану, .үйктау, оку жэне ойнау) -іске асыруға мүмкіндік беретін қажетті жабдықтары бар бөлмелердін болуы деп түсінеміз. Жағдаидың түрақты болуының, күнделікті қажет бұйымдардың ту-ратын жэне колданылатын орңын білудін сэбилер үшін маңызы ерекше. Мысалы, жуынатын бөлмеде көлемі шағын раковиналар жеткілікті бодуы шарт, олардын әркайсысынын үстіне сабын салынып қойылады; раковина­лар мен сүлгілер балалардын бойына карай орналастырылады; ілмешек-тегі эр сүЛгінін үстінгі жағына сурет ілініп қойылады. Бұл балалардын жуынуға деген ынтасын арттырады. Күнделікті аткарылатын гигиеналык процедуралардын бір уақытта аткарылуын күн режимі камтамасыз етіп отырады, мүның өзі мінез-кұлық мәдениеті дағдылары мен эдеттерінің біртіндеп калыптасуына себін тигі-зеді. Оларды орнықтыру ойындарда, енбекте, оку сағаттарында, тұрмыста жүзеге асырылады. Мәдени-гигиеналық дағдыларды қалыптастыру үлкендердіц — ата-ана-лардын жэне тәрбиешінің басшылығымен іске асып отырады. Сондықтан мектепке дейінгі балалар мекемесі мен семья тарапынан койылатын та-лаптар өзара толык келісілген болуы кажет. Мектепке дейінгі балаларда нақты, көрнекі-бейнелеп ойлау басым.-Осыған байланысты оларда гигиеналық дағдыны калыптастырудың табыс-ты болуы үшін к ө р с е т у жэне т ү с і н д і р у керек. Тәрбиеші касықты қалай ұстау, стол басынан калай шығу, қолды қалай жуу керск екендігін көрсетеді. Қөрсету түсіндірумен қатар жүргізіледі. Балаларға тәрбиешінің койып отырған талаптары (қолды таза жуу, суды еденге шашыратпау жэ­не т. б.) түсінікті болады. Үлкендер тарапынан дұрыс басшылықтың бо­луы балалардын жеке гигиена дағдысын үйренуге кететін уакытын кыс-картады. _ Кейбір дағдыларға уйрету, мысалы, мәдениетті тамактану дағдысына Уирету көп енбектенуді талап етеді, өйткені оған үйрену үшін балалар бел- гілі бір ізбен орындалатын бірнеше қимылдарға (стол жанында дұрыс отыру, тамактану кұралдарын, салфетканы дұрыс пайдалану және т. б.) үйренуі керек. Баланың белгілі бір кимылдарды орындауға жаттығуы жэне оны үлкендердің үнемі бакылау ы қажетті дағдылардың біртін-деп' калыптасуына жағдай жасайды. Бақылау әсіресе дағдыны калыптастырудың бастапқы кезенінде ма­нызды. Онан әрі тәрбиеші кимылдын мұкият және шын ықыласпен орын-далуын тексереді. Қажетті бакылаудын болмауы балалардын теріс дағ-дылануына:'қасықты, шанышқыны дұрыс үстамауына, кол орамалды пай-далануды ұмытып, киімді Дұрыстап бүктемеуіне әкеп соктырады. Мектепке дейінгі балалар еліктегіш келеді, сондыктан дағдылардың қалыптасуына үлкендердің жеке басының ү л г і с і н і ң тигізетін ролі үлкен. Тәрбиешілер мен ата-аналардың сырткы пішіні, олардың мі-нез-кұлқы балаларға үлгі болуы керек; олардын берген акыл-нұсқаулары мен,;ез мінез-кұлыктары арасында қайшылык болмауы тиіс, өйткені бала көзі' көреген, ол бәрін байкайды. «Егер балалардан тамақ үстінде кітап оқымауды талап еткен болсаныз,— деп үйретті А. С. Макаренко,— езіңіз де осыны істемеуіңіз керек. Балалардын тамақ алдында колын жуғыза отырып, оны өзіңізден талап етуді де ұмытпаңыз. Өз төсек орныңызды өзі-ніз жинаңыз, бұл аса қиын да ұятты жұмыс емес. Осы кіші-гірімнін бәрін-де де, әдетте ойлағандағыдан гөрі, анағұрлым мол маныз бар»1. Осыны балалар бақшасыньщ тәрбиешілері де, ата-аналар да әрдайым есте сак-тауы керек. Дағдыларды тәрбиелеуде балаларды-ң өздерінің жаксы үлгілеріне де сүйену керек. Тәрбиеші сәбилердің назарын колын жак­сы жуа алатын, заттарды үкыпты үстай білетін, өздігінен киіне алатын кұрбыларына аударады, өйткені балалардын өздері мұны әрдайым бай-қамауы мүмкін. Ойын аякталған соң ойыншыктарды жинауды ұсына отырып, тәрбиеші балаларға ойынға катыспаған баланын да өздеріне квмектесіп жүргенін байкатады. «Қарақдар балалар,— дейді педагог,— Игорь сендермен бірге ойнаған жок, бірақ ол да жинасып, жолдастарына көмектесіп жатыр. Сен-дер бәрің бірлееіп ойыншыктарды тез жинап аласындар». Баска балалар да көмектесе бастайды. Алайда, тәрбиеші жаксы өнегені пайдалана отырып, әдептілік керсету­ге, балаларды бір-біріне карсы койып алмауы тик. Мәдени-гигиеналық дағдыларды тэрбиелеу ісінде педагогикалык баға берудің, яғни баланыц мінез-кұлкы, жекелеген іс-әрекет жөнінде-гі педагогтын ұнамды немесе үнамсыз пікірінің ролі орасан зор. Педагог өзінін жүмысында жағымды бағаны көбірек пайдаланады: күптайды, кө-термелейді, мактайды. Қүптау балалардын бүдан кейін де солай істеуге, тіпті одан да жаксы істеуге деген талпынысын тудырады. Жаңа дағдыны үйренуде жетістікке жету үшін де жағымды баға бе-ріледі. Егер үш жасар бала көйлегін алғашкы рет өздігінен кисе, түймесін салса, тәрбиеші мүны күптайды. Сәбидің жана дағдыны үйренгенін жақ-сырак түсінуі үшін тәрбиеші оныц қазіргі іс-әрекетін өткендегісімен, қа-зіргі алған бағасын бұрынрысымен салыстырады, мысалы, барлык бала­нын көзінше: «Наташа тез киінетін болды. Бүрын ескерту жасайтын бол-сам бүгін мақтап бтырмын»,— дейді. Егер балалар кандай да бір ережені орындағаида кате жіберетін бол­са, педагог оларға калай жасау керек екенін айтады, ескерту жасауға не­месе кінәлауға асықпайды. Қалай істеу керек екендігін балалардын өздері білген жағдайда да жағымды бага беру керек. Мактау кажетті дағдыныц калыптасуын тезде-те түседі. Мысалы, тәрбиеші былай дейді: «Мен калай отыру керек екенін Галяныц есіне салғаным жок-ты, бірақ ол дүрыс отырды. Жарайсыц!» Егер басқа балалардың бәрі де осы дағдыға үйренулері кажет болса, әлгі бага бүкіл топтыц алдында беріледі. Егер балалардын көбі бұл дағдыға үйреніп, тек кейбіреулері кешеуілдеп қалса, онда тәрбиеші баланы жеке мақтайды. Мәдени-гигиеналык дағдыларды тәрбиелеуде ойын тәсілдері ерекше роль атқарады. Оларды пайдалана отырып, тэрбиеші балалардын күн-делікті өмірде үйренген дағдыларын бекіте тұседі. Сонымен қатар, дидак-тикалық ойын түрлеріне («Куыршакты Диктата кой», «Кәне, куыршақты серуенге шығару үшін киіндіріп жіберейік», «Қуыршақты тамақтандыра-йык») елеулі орын беріледі. Дағдылардың калыптасуына балалардын түсінігін, мысалы, қалай жуыну, стол басында калай отыру, бір-біріне қалай көмектесу керектігін нақтылай түйетін, соған сай иллюст равняла р, көркем шығар-малар, фольклор зор әсерін тигізеді. Тәрбиеші балалардын назарын оларға арналған кітаптардағы суреттерге аударады, «Балалар ойнап жүр», «Құрметті конактар», «Жацадан келген кыз» сиякты жэне баска суреттерді жинақтайды. Дағдыларды калыптастыруда балаларға жекс-дара катынас жа­сау маңызды. Бұл міндеттің күрделі, жүйелілікті, табандылыкты, талғам-паздықты және төзімділікті қажет ететіндігін есте сактау қажет. Балалар-ға берілетін барлық нұскау олардың әдетіне айналатын іс-әрекеттерге дурыс көзкарас тудыратын достык лебізбен, байсалды түрде айтылуы керек. § 3. БАЛАЛАР БАҚШАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАР ӨМІРІНІҢ РЕЖИМ1 Режим дене тэрбиесініц табысты болуыныц маңызды оның"әрХ^етаегі шаРты- Режим дегеніміз іс-әрекет пен демалыстың маңызы алуан түрін уақыты мен кезегіне қарай тиімді болуды көздейтін ғылыми жағынан негізделген өмір тәртібі. Режимді кұрайтын барлық элементтердіц (тамактану, ұйктау, ойнау, оку, серуендеу) белгілі бір жүйемен қайталанып отыратындығыныц нәти-жесінде бір түрден екінші түрге ауысуды оцайлататын балалар тұрмысы-ның үйреншікті кұбылыстары орын алады. Мәселен, тамак ішетін уаі^ыт болғанда балалардын қарны ашады, тәбеті келеді, осының арқасында та­мак жақсы қорытылып, тез сіцеді: ұйқтайтын- уақыт келгенде балалар­дын жүйкесі онай тежеліп, олар тез арада үйқыға кетеді. Режимнің орын-далЫп отыруы баланыц нерв жүйесіне жэне организмдегі барлык физио-логиялық процестердін жүруіне игі эсер етеді. Режимге койылатын талап балалардын жасына карай психофизиоло-гиялық ерекшеліктерге, тэрбиелеу міндеттеріне, жағдайға байланысты аньщталып отырады. Режимге қойылатын негізгі талап — балалардын, жас ерёкшеліктерін есептеу. Сәбилер топтарында ұйқыға, киінуғе, шешінуге және беті-қолын жууға т. с. уақыт. көбірек беріледі. Ересек топтарда балалардын дербес-тігініц артуына байланысты түрмыстық процестерді атқаруға уақыт ана-ғұрлым аз жұмсалады, соған орай, ойынға жэне басқа іс-арекеттерге уа­кыт көбірек жүмсалады. Режимді орындау процесінде балалардыц денсаулығы жағдайын, олар­дыц психиялық даму дәрежесін ескеру керек. Денсаулығы осал немесе сыркаттан айыққан балалардыц. ұйқтайтын уақыт жэне таза ауада се- руендеу мерзімі.үзартылады, тәрбиелік-білімдік жүмыстар мазмұнына да қажетті өзгерістср снгізіледі. Келесі талап — режимнің тұрақтылығы: дер кезінде тамактану, оку, ойнау, ұйктау.' Ол балалардын кайталанып отыратын күбылыстарға-дағ-дылануына көмектесіп, балалар жөн-жосыкка, тәртіпке үйретіледі. Режим-ніц бузылуы балалардын денсаулығына жэне олардың мінез-құлқына те-ріс эсер етеді: олар кызынып, қынырлыкка салына бастайды, олардын арасында үрыс-кёрістін болуы да мүмкін. Режим белгілегенде жыл мерзімдері ескеріледі. Мәселен, жазғы кезек-де балалардын таза ауада болу уакыты ұзартылады, оларды танертен ертерек оятып, ал кешкісін ұйкыға кештеу жаткызады. Сонымен катар балалардын бакшада болу мерзімін де ескеру кажет. 12—24 сағат болатын балалар бақшасында уакыттың екінші жартысында ойынға, серуендеуге уакыт кебірек бөлінеді. Режим жасалғанда балалардын ата-аналарынык жумыс істейтін мер-зімі де ескеріледі. Мысалы, ведомостволык балалар бақшаларында жү-мыстын басталу уакыты кәсіпорындардағы жұмыстын басталуына қарай ынғайластырылады, осыған орай балалардын тамактану және оқу саға-т-тары жылжытылады. Алайда рйынға,. оқуға, серуендеуге белгіленген уа­кыт ұзақтығы мен барлық режимдік процестерді өткізу жүйесі өзгертіл-мейді. Дұрыс жасалған режимнін гигиеналық жэне педагогикалык манызы үлкен. Ол кун сайын кайталана отырып, балалардын организмін белгілі бір ырғакка үйретеді, іс-әрекетінің алмасып отыруын (ойын, сабак, еңбек) камтамасыз етеді, сөйтіп нерв жұйесін шаршаудан сактайды. Режимнік орындалуы мәдени-гигиеналык дағдылардын калыптасуына, ұйымшылдык пен тәрт^іптілікке тәрбиелеуге көмектеседі. Режимнін дол орындалып оты-руы балалардын уақытты сезіну сезімін тәрбиелеп, олар уакытты бағалай бастайды. Сөйтіп, тәрбиелеу міндеттеріне жэне мектепке дейінгі, балалардын жас ерекшеліктеріне сойкес койылған режимдік талаптар дені сау, сергек, іс-кер дс тәртіпті балаларды тәрбиелеуге жэне олардыц жан-жакты дамуы мен мектепке әзірлігін табысты шешуге жағдай жасайды. Балалар бақшасындағы режим балалардын әр түрлі: Тұрлі жас топта- тұрмыстык, ойын, оқу жэне енбек іс-әрекеттерін қа-рын-дағы режим растырады. Түрлі іс-әрекеттіц алатын орны және оған жұмсалатын уакыт режимде балалардын жасына ка­рай беріледі. Мәселен, сәбилер тобында түрмыстық процестерге уакыт көбірек бөлінеді. Одан кейін уакыт кысқартылып, баска іс-әрекеттерге (ойынға, енбекке, оқуға) жұмсалатын уақыт ұзартылады. Балалар бакшасында мектепке дейінгі балалардын іс-әрекетінің негіз-гі түрі ретінде ойынға көп уакыт бөлінеді: танертенгі тггМакка дейін, та-мақтанғаинан кейін, оку аралығындағы үзілістер кезінде, күндізгі ұйқы-дан соц, күндізгі және кешкі серуен кезінде. Тәрбиеші балалардын ойыны-ның барлык түріне жағдай жасауға тиіс. Барлык, топтарда оку сағаттары үшін уақыт белгіленген; олардын уа­кыты біртіндсп ұзартылады. Балалардын енбек кызметі үшіц де (тацер-теңгілік өсімдіктер мен хайуанаттарды күту, енбекке үйрету, учаскеде жу­мыс істеу т. .6.) арнайы уакыт бөлінеді. Топтан топқа ауысқан сайын оған бөлінетін уақыт үзартылады, алайда ойын мен окытуға қарағанда режим-нен аз орын алады. Бақшада тәулік бойы болатын топ балалары түрмысының режимінде өзіне тән ерекшелік бар. Мысалы, бүл топтарда оку 20—30 минутқа бү-. рын басталуы мүмкін, тацертецгі серуендеу уақыты үзартылады және т. б. Мектепке дейінгі Мектепке дейінгі балалар ездерінін дұрыс дамуы үшін баланың күндік қажетті режимді тек үлкендердіц басшылығыменғана режимін ұйымдас- 0рыидай алады. Әрбір жас шамасына(қарай бөлінген тырудағы үлкендер- топта ДұрЫС режимнін болуын тәрбиеші ұйымдастыра- р ды. Ол режимдік талаптарды үйренуінің алғашкы кадамынан бастап белгілі бір дербестікке- жеткенге дейін балаларды ре-жимді орындауға үнемі үйрете береді. Балалардын түрмыстын жаңа режиміне үйренуі әдетте бір-екі аптаға созылады. Әлсіреген немесе күрт ашуланатын сә,билердіц режимге көнді-гуі бес-алты аптаға созылады. Балалардын дене бітімі дүрыс дамуы мен тәрбиеленуініц қажетті шар-ты семьяда режимнің сакталуы болып табылады. Бүған ата-аналардың көзін жеткізу және режимді үйымдастыруда оларға көмек корсету кажет. Тәрбиеші ата-аналарды балас.ы келіп жүрген топтағы режиммен танысты-рады, оларға балалардыц үйде болатын кешкі сағаттардағы және дема-лыс күндеріндегі режимін ұйымдастыруға қөмектеседі. Сем'ьядагы режимді жасауда Семьяныц жағдайын және,баланыц мүмкіндігі мен ынта-ықыласын ескеру кажет. Балалар бақшасы мен семья тарапынан бірдей талап койған жағдайда ғана дені сау, шат-шадыман балаиы тәрбиелеуге болады. § 4. БАЛАЛАР БАҚШАСЫНДАҒЫ КҮННІҢ АЛҒАШҚЫ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫ Баланы таңертен Балаларды тацертен қабылдап алуды ойластырып, кабылдап алудын жаксы ұйымдастырудыц күн тәртібінде үлкен манызы маңызы, уакыты бар f әрбиешініц балаларды жылы шыраймен қарсы жане орны алуы олардыц көңіл'күйіне, жүмыс кабілетіне, тәрті-біне эсер етеді. Балалар өздерін күтіп алатынын, келгенін ұнататынын білсе, балалар бақшасына ынталы келеді. Көреген тәрбиеші баланыц бақшаға келгендегі көціл күйін байкайды да педагогикалык шара колданады: сәбиді бірден іс-әрекетке тартады немесе жалғыз өзі болып, жүбануына мүмкіндік береді. Балалар бакшасына жаца келген балаға ерекше көңіл аударуды та- ■ лап етеді. Тәрбиеші оған ойыншык беріп, көңілін жұбатады, баланыц үйде үйренген жағдайдан балалар бакшасындағы жағдайға неғүрлым жеціл ауысуына жағдай жасайды. Мектепке дейінгі балалар мекемесіне бүрыннан барып жүрген балалар­дыц өзі де кейде бақшаға барғысы келмейді. Бүнын себебі балалардыц денсаулығына, шаршап-шалдыккандығына, үлкендердің.берген ' уәдесін орындамауына жэне т. б. болуы мүмкін. Кейде ата-аналар жүмыска ба-руға асығып түрып, баланы оныц карсылық көрсетуіне қарамастан, жұл-малап шешіндіре бастайды немесе өзініц шешінуін талап етіп, үзак өтініп тұрады. Тәрбиеші мүндай ата-аналарға әлгіндей әрекеттік қайсысы бол­сын жен емес екендігін, ол сәбидіц көніл күйіне эсер ететіндігін, өзі кет-кеннен кейін баланыц кепке дейін басыла алмайтындығын айтып, түсінді-руі керек. Баланы жүбату үшія көнілін әлдекандай кызғылыкты бір нэрсеге аудару қажет; Мүны әр түрлі тәсілдермен: балаға кіші-гірім тапсырма беру, қандай да бір кызықты нәрсені 6igflecin бакылау жэне т. б. жасауға болады. Мысалы, Денис балалар бакшасына кабағы катынкы келлі, ешкіммен" амаіі-даспады. Тәрбиеші балалардын бәріне естіртіп: «Балалар, карацдаршы, міне, Де­нис те келдіі Біз оны күтіп едік кой: ол бізге тамаша кеме жасауға көмектесе-ді»,— дейді. Көптін көнілі өзіне ауғанына мәз болған бала ойынга кірісіп те кетеді. Балалар бақшасында тәулік бойы болатын балалар көбірек көніл бөліп, еркелетуді кажет етеді. Танертец тәрбиеші оларға келіп, қалай ұйықтағандарын сұрайды, алда тұрған кызғылыкты істер туралы айта отырып, ойларын үйден баскаға аударады. Ол собилерге ойыншыктарды көрсетіп, қызғылыкты ойын бастап жібереді, ксше басталған құрылыстар туралы балалардын есіне салады жэне т. с. с. Тәр"биешінің жайдары кө-ңіл күйі балаларға да тарайды. Балаларды кабылдап алу (жас шамасына карай) эдетте сағат 7-дсн 8—8 сағат 30 минутқа дейін созылады, бірак ол ата-аналардың жұмыс істейтін уақытына карай бұдан да ерте басталуы мүмкін. Балаларды кабылдауға әзір болуы үшін тәрбиеші балалар бакшасына ертерек келеді. Сәбилерді таза ауада немесе бөлмеде кабылдап алуға болады. Учаске болса, ауа райы ашық кезде жылдын кай мезгілінде де балаларды таза ауада қабылдау керек. Әрине, өзгешелеу болатын жағ-дай да кездесіп қалып отырады. Мысалы, егер тәрбиеші жана топпен жұмыс істей бастаса, ол мундағы балаларды элі жақсы білмейді немесе алғашкы кезде туысқандарынан айрылғысы кслмейтін сәбилер тобын кабылдап алғанда, қабылдауды бала көнілін аулауға ынғайлы келстін бөлмелерде ұйымдастырған дұрыс. Қабылдау кезінде балалардын сырт пішініне көніл аудару керек. Тәр-биеші кемшіліктерді байкаса, баладан өзін тәртіпке келтіруін талап етеді, оған көмсктеседі. Тэрбиеші балаларды айнаны пайдалануға, өзінін сырт пішініне карауға, киіміндегі, шашынық таралуындағы кемшіліктерді бай-кауҒа, әрдайым таза, мунтаздай боп киініп жүруге үйрстеді. Сэби топтағылардан бастап тәрбиеші балаларды өзін қарсы алып отырғандардын бәрімен сәлемдесуге үйретеді, балалардын өзара эдепті де тату болуын кадағалайды. Таңертенгілік кабылдау медициналык сестранык немесе дәрігердін балаларды профилактикалық байкаудан өткізуімен басталады. Олар болмаған жағдайда балалардын денсаулығын тәрбиешінің өзі бақылай-ды. Егер тәрбиеші зер сала қараса, балалардын жеке ерекшелігін жаксы білсе, сырт пішініне қарап баланын денсаулығын байқай алады. Әдетте дені сау бала балалар бақшасына келісімен-ак ойынға кірісіп кетеді, бір-бірімен шүйіркелесіп, көп козғалады. Егер тәрбиеші баланын дені сау емес-ау деп күдіктенсе, ол баланың ата-анасымен әнгімелеседі, сэби түнде қалай ұйықтап шықты, мазасыз-данған жок па, деп сүрайды, баланын дене кызуын елшейді. Сәбидің сыркаттанғаны онын ата-анасыныц кеткенінен кейін анықталса, тәрбиеші баланы баска балалардан бөлектеп, төсекке жатқызады, бұл жөнінде семья мүшелеріне хабарлайды. Олар кандай болсын бір себеппен баланы алып кетуге келе алмайтын болса, тәрбиеші дәрігер шақырады. Көптен бері балалар бакшасына келмеген баланы дәрігер немесе медициналык сестра қарамайынша, кабылдап алуға болмайды. Егер кабылдау учаскеде өткізілсе, үйге кірерде балалардын аяк киімін сүртіп немесе щеткамен ысқылап тазалауы талап етіледі. Вестибюльдс сәбилер шешініп, сырт киімдерін өзініц киім ілгішіне ұкыпты іліп, аяқ киімдерін ауыстырады. Кабылдап алудан танертенгі тамакка дейінгі кезенде Балалар іс-әрекетінік балалардын іс-әрекетін калай үйымдастыру, олардын "басшыІ^жасІГ кандай пайдалы іспен шұғылдандыру керек екендігін методикасы тэрбиеші алдын ала ойластырып қояды. Бұл кезде, негізінде балалар ойнайды. Тәрбиеші ойын мен ойын­шыктарды даярлайды, сәбилер өздері онай алып, бір-біріне бөгет жаса-май ойнауларына ыцғайлы етіп, орналастырып кояды. Педагог балалар­дын инициативасы бойынша басталған ойынды күптайды, кажетті" жағдай жасай отырып, балалардын ойлағаны болуына көмектеседі. Тәрбвеші ба-лаларға бұрыннан таныс дидактикалык ойындарды, сондай-ак учаскеде немесе үйде өткізілстін кимылды ойын түрлерін үсынуына болады. Ойын fүрін тандап алу балаларға эуслі кандай оку сағаты үсынылатындығьша байланысты болады. Егер бірінші оку сағаты балаларға едәуір күш түсіре-тіи болса, ойынныц кимылды көп кажет етпейтін түрі үсынылып, балалар­дын шамадан тыс козып шаршауын болдырмауды кадағалау керек. Егер музыкалық оку сағаты белгіленсе, онда тәрбиеші ұсак күрылыс материал-дарымен стол үстінде ойнайтын қағазға басылған ойынмен ойнауды уйы.мдастырады. Акыл-ой белсенділігін талап ететін оку сағаты алдында сәбидін кимылын дамыту үшін, оларға физкультуралык кұрал-саймандар-ды: секіргішті, құрсауды, доптЫ, кегльді, серсоны үсынған жөн. Таңертенгілік сағэттарда балалардын енбек әрекеті үйымдастырыла-ды. Тәрбиеші сэбилерді өсімдіктер мен жануарларды күтуге (гүлдерге су кұю, кішкентай балыктарды азықтандыру) катыстырады, оларға қуыр-шактарды киіндіруді жэне т. б. тапсырады. Сәбилер ецбек тапсырмаларын тәрбиешініц бакылауымен жэне оныц көмегімен орындайды. Ересек ба­лалар табиғат мүйісінде кезекші міндетін атқарады. Осы кезде балалар­мен учаскеде немесе бөлмеде бүкіл топка немесе жеке балаға эр түрлі бақылау: үлкендердіц жүмысын, табиғат қүбылыстарын жэне т. б. бакы­лау жүргізуге болады. Тэрбиеші сәбилерді түрлі іспен айналыстырып, олардыц кол кусырып жүрмеу әдетін калыптастырады. Балаларды кабылдау аякталған сон педагог табиғат мүйісіндегі кезек-шілердің жұмысын тексереді, балаларды тацертецгілік гимнастикаға ша-кырады, ол барлык топтарда учаскеде немесе жаксы желдетілген бөлме-лерде (жыл мезгіліне карай) өткізіледі. Гимнастикадан кейін тацертеңгі тамакка әзірлік жасалады. Кезекші-лер столдарды орнына кояды, баска балалар бесеу-алтаудан біртіндеп беті-қолын жууға барады. Күнніц алғашқы жартысында тәрбиеші сәбилермен Балалармен жеке көптсген жеке жұмыстар істейді. Мысалы, даусын жұмыс істеу бұзып сөйлейтін немесе кандай да бір кимылды дүрыс жасай алмайтын балалар үшін арнайы ойындар мен жаттығулар үйым-дастырады. Ол белсенділігі шамалы, тұйык мінезді балалармен жұмыс істейді, оларға үлкендермен жэне құрдастарымен катынаста болуды та­лап ететін әр түрлі тапсырмалар (мысалы, ас үйге барып, теніз шошқасы үшін көкөніс сүраи ал) береді. Білімге кұмарлығы шамалы.балаларға кызғылыкты бакылау жүргізу (мысалы, атжалманнын дэнді калай жейтінін және үртына калай тыға-тынын, учаскеге келіп конған шымшыкты бакылау, қыстыц танертецгілік кврінісін тамашалау және т. б.) тапсырылады'. § 5. БАЛАЛАР ТАМАҒЫН ҰЙЬШДАСТЫРУ v Балалардын. калыпты өеіп, дамуы үшін оларға дурыс үйымдастырыл-ған тамактандыру кажет. Өсіп келе жаткан жэне тез дамып отырған орга­низм тамактың жеткілікті мөлшерде жэне сапалы болуын талап етеді. Тамақтыц аздыгы да, көптігі де баланын денсаулыгына бірдей зйянды жэне ас корыту мен зат алмасуы бұзылып, организмнін карсыласу қабі-леті төмендеп, дене дамуы ғана емес, психикалык. да.мудың да тежелуі ыктимал. Балалар бакшасында болатын ұзактығына карай балаларға арасына үш-төрт сағат салынып, 3—4 рет тамақ беріледі. _ Дурыс уйымдастырылған тамактану процесі тағам- тануғаЫазірліг?К" нык жаксы сінуіне себін тигізеді жэне онын тәрбиелік үлкен манызы бар. Алдымен балалар ойыншыктарды ез орнына жинап, колдарын жуады. Тамак таза жэне жаксы желдетілген бөлмеде ішілуі тиіс. Столдар балалар еркін отырып-түратындай етіп койылады. Тамактыц сіцуі оның дәмділігіне жэне баланың тәбетіне ғана емес, сонымен катар оныц жалпы жағдайына, көңіл күйіне, бакшадағы балалар тұрмысыныц үйымдастырылуына байланысты болады, Сәбилердіц шар-шап немесе дүрлігіп кетпеуі үшін, олардыц көціл күйі көтеріцкі болуы үшін тамак, ішер алдында жайбаракат жағдай жасалады. Балалар бакшасындағы режим узақ серусндёу немесе шулы ойыи тамакка шамамен жарты сағат калғанда аякталатындай етіп жасалады. Бул уакыт жайбаракат ойындар мен оку үшін пайдаланылады. Әсіресе тез еліккіш, ашуланшак балалармен карым-катынаста абай болып, оларға көп эсер етпеу кер.ек. Тэрбиеші балаларды стол басында тыныш отыруға үйретеді, тамак үс-тінде кажет болған сскертпелерді жылы шыраймен, акырын айтады. Тамақтандыруды дүрыс ұйымдастыруда столды жабдыктау ' мацызды сәт болып табылады. Стол үстіне кіршіксіз таза ак дастархан жайылға-ны'н балалардын үнататынын тәжірибе көрсетіп отыр; сондыктан тіпті сәби топтағылардын балалар бакшасына келген күнінен бастап-ак тамак­ты ак дастархан үстінде жеуге үйрету керек, бул оларды уқыптылыкка тәрбиелеуге көмектеседі. Ересектеу балалар тобындағылар ақ түсті мата-дан тігілген салфетка үстінде тамактанганы дұрыс. Ыдыс-аяк балалардын жас шамасына лайык, устауға ыцғайлы болуы, түрі сүйкімді,' формасы мен әшекейі жағынан біркелкі болуы тиіс. Кец салалы, жайпак, жеціл жэне төрт ашалы шанышкылар кажет. Сәбилердін десерт тарелкасы мен қасыкты пайдаланғаны жөн. Егер үшінші тағамға компот, кисель берілетін болса, олар шыны табакшасы бар шынаяққа ' күйылып, кішкене қасық коса усынылады. Кофе, шай, сүт жылы күйінде және касыксыз беріледі, жеміс — табақшаға салынады. Ал тамак топка кақпағы жабык фаянс ыдыспен әкелінеді. Жайпак тарелкаларды шұцғыл тарелкалардыц астына койып, столды жабдыктауды күрделендірмеу керек. Стол үстінде нан, салфетка алуға, тарелка қоюға ыцғайсыздық туғызатындай ештеке болмауы тиіс. Стол тамактануға алдын ала жабдықталып қойылады, оны дайындауға кезекші балалар да катысады. Кезекшілердіц' атқаратын міндеттері олардын жас шамасына байланысты болады. Тамактану алдында күтуші берілетін тамак түрлерін біліп алады да, тиісті ыдыстарды косалкы стол үстіне экеп қояды. Кезекшілер ыдыстарды стол үстіне .жайғастырады. Тамактану алдында балалар колдарын мукият жуады, ал егер кажет Балалардын. калыпты өеіп, дамуы үшін оларға дурыс үйымдастырыл-ған тамактандыру кажет. Өсіп келе жаткан жэне тез дамып отырған орга­низм тамактың жеткілікті мөлшерде жэне сапалы болуын талап етеді. Тамақтыц аздыгы да, көптігі де баланын денсаулыгына бірдей зйянды жэне ас корыту мен зат алмасуы бұзылып, организмнін карсыласу қабі-леті төмендеп, дене дамуы ғана емес, психикалык. да.мудың да тежелуі ыктимал. Балалар бакшасында болатын ұзактығына карай балаларға арасына үш-төрт сағат салынып, 3—4 рет тамақ беріледі. _ Дурыс уйымдастырылған тамактану процесі тағам- тануғаЫазірліг?К" нык жаксы сінуіне себін тигізеді жэне онын тәрбиелік үлкен манызы бар. Алдымен балалар ойыншыктарды ез орнына жинап, колдарын жуады. Тамак таза жэне жаксы желдетілген бөлмеде ішілуі тиіс. Столдар балалар еркін отырып-түратындай етіп койылады. Тамактыц сіцуі оның дәмділігіне жэне баланың тәбетіне ғана емес, сонымен катар оныц жалпы жағдайына, көңіл күйіне, бакшадағы балалар тұрмысыныц үйымдастырылуына байланысты болады, Сәбилердіц шар-шап немесе дүрлігіп кетпеуі үшін, олардыц көціл күйі көтеріцкі болуы үшін тамак, ішер алдында жайбаракат жағдай жасалады. Балалар бакшасындағы режим узақ серусндёу немесе шулы ойыи тамакка шамамен жарты сағат калғанда аякталатындай етіп жасалады. Бул уакыт жайбаракат ойындар мен оку үшін пайдаланылады. Әсіресе тез еліккіш, ашуланшак балалармен карым-катынаста абай болып, оларға көп эсер етпеу кер.ек. Тэрбиеші балаларды стол басында тыныш отыруға үйретеді, тамак үс-тінде кажет болған сскертпелерді жылы шыраймен, акырын айтады. Тамақтандыруды дүрыс ұйымдастыруда столды жабдыктау ' мацызды сәт болып табылады. Стол үстіне кіршіксіз таза ак дастархан жайылға-ны'н балалардын үнататынын тәжірибе көрсетіп отыр; сондыктан тіпті сәби топтағылардын балалар бакшасына келген күнінен бастап-ак тамак­ты ак дастархан үстінде жеуге үйрету керек, бул оларды уқыптылыкка тәрбиелеуге көмектеседі. Ересектеу балалар тобындағылар ақ түсті мата-дан тігілген салфетка үстінде тамактанганы дұрыс. Ыдыс-аяк балалардын жас шамасына лайык, устауға ыцғайлы болуы, түрі сүйкімді,' формасы мен әшекейі жағынан біркелкі болуы тиіс. Кец салалы, жайпак, жеціл жэне төрт ашалы шанышкылар кажет. Сәбилердін десерт тарелкасы мен қасыкты пайдаланғаны жөн. Егер үшінші тағамға компот, кисель берілетін болса, олар шыны табакшасы бар шынаяққа ' күйылып, кішкене қасық коса усынылады. Кофе, шай, сүт жылы күйінде және касыксыз беріледі, жеміс — табақшаға салынады. Ал тамак топка кақпағы жабык фаянс ыдыспен әкелінеді. Жайпак тарелкаларды шұцғыл тарелкалардыц астына койып, столды жабдыктауды күрделендірмеу керек. Стол үстінде нан, салфетка алуға, тарелка қоюға ыцғайсыздық туғызатындай ештеке болмауы тиіс. Стол тамактануға алдын ала жабдықталып қойылады, оны дайындауға кезекші балалар да катысады. Кезекшілердіц' атқаратын міндеттері олардын жас шамасына байланысты болады. Тамактану алдында күтуші берілетін тамак түрлерін біліп алады да, тиісті ыдыстарды косалкы стол үстіне экеп қояды. Кезекшілер ыдыстарды стол үстіне .жайғастырады. Тамактану алдында балалар колдарын мукият жуады, ал егер кажет болса. ^етін де жуады. Алдымен тамакты баяу жейтін балалар жуынады; олар баскаларды күтпсстен столға отырып, тамак іше береді. , Тамак түрлерін беру арасында үзақ үзілістер болмауға тиіс, бірак қыска мерзімді үзілістер болып турады. Бір стол басында отырған бала-ларға бул кезде ақырын сөйлесіп, пікір алысуға руксат етіледі. Тамақ үстінде стол басында тортіп сакталуы тиіс. Егер баланыц біреуі абайсыз-да тамағын тегіп алса, еденді сол бойда сүрту керек. Сәбилерді тазалыкка үйрету кажет: Тамақ ішіп болған балалар ыдысты стол ортасына қояды, ал кезекшілер оны жинайды. Тамак ішіп болған сәбилер үлкендерге рак-мет айтып, ойынга кірісе береді, ал ересек топтыц балалары стол басында бірге отырған жолдастарын күтеді. Тамактану кезінде тәрбиеші эр баланын өз үлесіи Мәдениетті түрде кілдырмай жеуін қадағалайды және мәдениетті түрде "^а^отастырү0"" тамак-танУға үйретеді1. Сәбилер тобындағы балалар тамақты аз-аздап алып, асықпай, шайнап жеуге үйре-тіледі. Алғашқы күндері балаларға шанышкы мен касыкты өздерінін ыц-ғайына қарай ұстауына руксат етіледі. Балалардын өз үлесін тауысып жеуіне көмектесу керек, өйткені кішкентай балалардын қолы тез талады. Бұл арада тәрбиешіге күтуші ойел жәрдем береді. Балалар үлкендердіц .көмегінсіз тамак жей алатын болған сон тәрбиеші оларға касык пен ша-нышкьшы калай дүрыс устау керек екендігін көрсетеді: касык үш саусак арасында үсталады, тамакты оныц бүйір жағынан іиіеді, шанышқыны ортан қол мен басбармак арасында үстаған дурыс, үстіңгі жағынан сук колмей демесе, ол ынғайлы, ецбек калпында болады да колға берік уста-лады; егер гарнирін шанышқымен алу керек болса, шанышкынын имек жағынан жоғары каратылады да, оны касық сияқты пайдаланады. Нан жуқа тілімделіп (20—25 г) кесіліп беріледі. Балаларды нан са-лынған ыдыстан қолы тиген нан тілігін алуға үйретеді. Сәбилерді бірінші тагампыц қоюы мен сұйығын араластырып ішуге үйретеДі; котлетті, балықты, пісірілген көкөністі, сондай-ак макаронды немесе вермйшельді шағындап бөліп жеу усынылады. Қияр, помидор кесілген күйінде, жеміс (апельсин, мандарин) қабығы аршылған күйінде беріледі. Қатырылып пісірілген жұмыртқа алдын ала кесіліп, нанмен бірге бутерброд ретінде, ал шала пісірілген жұмыртка шынаякка салынып беріледі. Орта жэне ересектеу балалар топтарында мәдениетті тамактану дағ-дылары жетілдіріле түседі. Балалар ас жабдығын дурыс пайдалану-ға, тамакты өздігінен және төкпей-шашпай жеуге дағдылануға тиіс. Тамақ ішу кезінде тарелкаға сәл ецкейе түсіп, тағамды дыбыс шығармай шайнау . керек. Қол орамалды мүмкін болғанынша ас алдында пайдалану кажеТ. ■ Ересектеу балалар котлетті, балыкты, пісірілген көкөністі шанышкы-ның кырымен шағындап бөлшектеп жейді; помидорды, киярды ездері кеседі, катты пісірілген жумыртка мен жемістіц кабығын өздері аршиды. Шала пісірілген жумыртка арнайы ыдыска салынып беріледі. . . Дұрыс уйымдастырылған тамактану кезінде балалар шао^олү себептеЫ асты сҮйсіне ж^йді, одардыц аска тәбеті де болады. жэне оны болдырмау ЕгеР тамактану қолайсыз жағдайда (мысалы, тамак- жолдары ты зорлаіі ішкізу) байланысты болса, онда баланыц аска заукы сокпай, танертецгі немесе түскі тамакты куана күтудін орнына, Лөбіне, корғаныс әрекеті пайда болады; сэби алды­на койылган асқа сыртын береді, колдарымен нтергіштейді, жылайды. Кейде баланыц уртынан онын тамак ішкенінен кейін бірнеше сағат өткен ' Осыған байланысты дағдылардык егжей-тегжейлі тізімі «Балалар бакша-сындағы тәрбие программасында» берілген. болса. ^етін де жуады. Алдымен тамакты баяу жейтін балалар жуынады; олар баскаларды күтпсстен столға отырып, тамак іше береді. , Тамак түрлерін беру арасында үзақ үзілістер болмауға тиіс, бірак қыска мерзімді үзілістер болып турады. Бір стол басында отырған бала-ларға бул кезде ақырын сөйлесіп, пікір алысуға руксат етіледі. Тамақ үстінде стол басында тортіп сакталуы тиіс. Егер баланыц біреуі абайсыз-да тамағын тегіп алса, еденді сол бойда сүрту керек. Сәбилерді тазалыкка үйрету кажет: Тамақ ішіп болған балалар ыдысты стол ортасына қояды, ал кезекшілер оны жинайды. Тамак ішіп болған сәбилер үлкендерге рак-мет айтып, ойынга кірісе береді, ал ересек топтыц балалары стол басында бірге отырған жолдастарын күтеді. Тамактану кезінде тәрбиеші эр баланын өз үлесіи Мәдениетті түрде кілдырмай жеуін қадағалайды және мәдениетті түрде "^а^отастырү0"" тамак-танУға үйретеді1. Сәбилер тобындағы балалар тамақты аз-аздап алып, асықпай, шайнап жеуге үйре-тіледі. Алғашқы күндері балаларға шанышкы мен касыкты өздерінін ыц-ғайына қарай ұстауына руксат етіледі. Балалардын өз үлесін тауысып жеуіне көмектесу керек, өйткені кішкентай балалардын қолы тез талады. Бұл арада тәрбиешіге күтуші ойел жәрдем береді. Балалар үлкендердіц .көмегінсіз тамак жей алатын болған сон тәрбиеші оларға касык пен ша-нышкьшы калай дүрыс устау керек екендігін көрсетеді: касык үш саусак арасында үсталады, тамакты оныц бүйір жағынан іиіеді, шанышқыны ортан қол мен басбармак арасында үстаған дурыс, үстіңгі жағынан сук колмей демесе, ол ынғайлы, ецбек калпында болады да колға берік уста-лады; егер гарнирін шанышқымен алу керек болса, шанышкынын имек жағынан жоғары каратылады да, оны касық сияқты пайдаланады. Нан жуқа тілімделіп (20—25 г) кесіліп беріледі. Балаларды нан са-лынған ыдыстан қолы тиген нан тілігін алуға үйретеді. Сәбилерді бірінші тагампыц қоюы мен сұйығын араластырып ішуге үйретеДі; котлетті, балықты, пісірілген көкөністі, сондай-ак макаронды немесе вермйшельді шағындап бөліп жеу усынылады. Қияр, помидор кесілген күйінде, жеміс (апельсин, мандарин) қабығы аршылған күйінде беріледі. Қатырылып пісірілген жұмыртқа алдын ала кесіліп, нанмен бірге бутерброд ретінде, ал шала пісірілген жұмыртка шынаякка салынып беріледі. Орта жэне ересектеу балалар топтарында мәдениетті тамактану дағ-дылары жетілдіріле түседі. Балалар ас жабдығын дурыс пайдалану-ға, тамакты өздігінен және төкпей-шашпай жеуге дағдылануға тиіс. Тамақ ішу кезінде тарелкаға сәл ецкейе түсіп, тағамды дыбыс шығармай шайнау . керек. Қол орамалды мүмкін болғанынша ас алдында пайдалану кажеТ. ■ Ересектеу балалар котлетті, балыкты, пісірілген көкөністі шанышкы-ның кырымен шағындап бөлшектеп жейді; помидорды, киярды ездері кеседі, катты пісірілген жумыртка мен жемістіц кабығын өздері аршиды. Шала пісірілген жумыртка арнайы ыдыска салынып беріледі. . . Дұрыс уйымдастырылған тамактану кезінде балалар шао^олү себептеЫ асты сҮйсіне ж^йді, одардыц аска тәбеті де болады. жэне оны болдырмау ЕгеР тамактану қолайсыз жағдайда (мысалы, тамак- жолдары ты зорлаіі ішкізу) байланысты болса, онда баланыц аска заукы сокпай, танертецгі немесе түскі тамакты куана күтудін орнына, Лөбіне, корғаныс әрекеті пайда болады; сэби алды­на койылган асқа сыртын береді, колдарымен нтергіштейді, жылайды. Кейде баланыц уртынан онын тамак ішкенінен кейін бірнеше сағат өткен ' Осыған байланысты дағдылардык егжей-тегжейлі тізімі «Балалар бакша-сындағы тәрбие программасында» берілген. соң, тіпті екінші күні ас түйірі табылады. Бір кез пайда болған, аска деген жағымсыз сезім түрактап калуы мүмкін. Кейде балалар ас ішіп отырғанда тамакты жұтып жіберу үшін су сұрайды. Олардың бүл өтінішін канағаттандырған жөн, өйткені сумен сұйытылған тамақ жүтуды онайлатады. Тәбеті нашар балалар да кездеседі.Тиісті шарасын жасау үшін мүнык себебін анықтау керек.. Тәбетінің нашарлауы баланың денсаулығыиа бай­ланысты болуы мүмкін. Мүндай балалар үлкендер тарапынан ерекше камкорлык талап етеді. Дәрігермен ақылдасу керек, ол кажет болған жағдайда баланы емдеуді үйымдастырады. Организм кабылдамайтын тамактын, кайсыбір түрлерін жемейтін балалар да болады. Мүндай жағ-дайда, ерекшелік ретінде, балаға лайықты тамақты іріктеп алу керек. Кейде сэбилер үйінде жеп көрмеген тағам түрінен бас тартады. Ондай баланы 'тамактын жана түріне бірте-бірте үйрету кажет. Қандай да бір наукастан айыққан, әлсіреп калған балалар тамакты сылбыр жейді. Оларға көніл бөлу, асықтырмау керек. Баланын біркалыпты тамактануы денсаулығынын жақсаруына байланысты калпына келеді. Мадақтаудың әр түрлі тәсілін пайдаланып, үй ішінің тамак ішуге жалынып көндіруіне үйреніп кеткен ерке балалардын тамак ішуіне катаң талап кою керек. Сонда .балалардын ас үстіндсгі мінез-күлкы да тез жөн-делетін болады. Тәбетінін нашар екенінс балалардын көнілій аударуға, бүл жөнінде олардын көзінше айтуға болмайды. Тамақ ішуге жалынып көндірудін жэне баланын көнілін аулаудын қажеті жок. Мадактау, сендіру, күрдас-тарын үлгі ету аркылы баланын сезіміне эсер ету керек. Балалардын мінезін жәие нені ұнататынын жаксы білетін педагог эр баланын ынғайын таба алады: біреуін тәбеті жаксы балалармен бірге отырғызады, екінші-сіне балалар бақшасында өсірілген салаттын 'немесе пияздын дәмін тату-ды үсынады. Баланың тамакты жаксыжеуі-үшін дүрыс ұйымдастырылған күн тәр-тібінін ролі зор. Таза ауада жеткілікті болу, кимылды ойындар жэне дене шыныктыру процедуралары, калыпты .үйкы баланың тәбетінін көтерілуі-не себін тигізеді. Сонымен катар тамактын үстіне қыста да өсіруге бола­тын көкөніс түрлерін салып, оны әдемілеудіц де маңызы зор. Тәрбиеші балалар тамағы мәселесі жөнінде ата-аналармен үнемі жүмыс жүргізіп отырады. Жиналыстарда баланын денсаулығы жэне дене дамуы үшін дұрыс тамактанудьщ қандай маңызы болатынын әкгімелеп береді. Ата-аналар мүйісінде ас мәзірін дүрыс жасау, тамақты дұрыс даярлау мәселесін қозғайтын көрме үйымдастырылады. Балалар бақшасындағы ас мәзірімен ата-аналарды күн сайын таныс-тырып, баланың кешкі тамағына ұсынылатын астыц түрінін мәзірін іліп отыру керек. Танертен үйде берген тамактын баланын күні бойы тамакта­ну ретін бүзып жіберетіндігіне, ал тамак алдында берілген тәттінін бала­нын тәбетін бүзып төмендететініне ата-аналардын көзін жеткізу манызды. § 6. СЕРУЕНДЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖЭНЕ ОНЫ ӨТКІЗУ МЕТОДИКАСЫ » Серуендеудін тэрбие Балалардын таза ауада болуының онын деңе кұрылы- кұралы ретіндегі сынын дамуы үшін үлкен манызы бар. Серуендеу— маңызы бала организмін шыныктырудын ен бастапқы жэне неғүрлым онайға түсетін күралы. Ол баланын сырткы ортанын колайсыз әсеріне, әсіресе, салкын тиюден болатын ауруларға төзімділігі мен көнбіс-тігін арттырады Ссруенге шыкканда балалар ойнайды, көп козгалыста болады. Кимыл зат алмасуын, қан айналымын, газ алмасуын күшейтеді, тәбетін жаксарта-ды. Балалар түрлі кедергілерден өтуге үйренеді, ширақ, епті, батыл, тө-зімді болады. Олардын кимыл шеберлігі мен дағдысы калыптасады, бүл-шык ет жүйесі нығайып, организмнін өмір сүру қабілеті артады. Серуендеу баланын ақыл-ой тәрбиесіне эсер етеді. Учаскеде немесе көшеде болған кезінде олар айналадан көптсген жаца нәрсені көреді және біледі: үлкендердін енбегі, транспорт, көшеде жүру тәртібі жөнінде және т. б. түсінік алады. Бакылау аркылы олар табиғат маусымына байланыс­ты өзгерістер ерекшеліктерін білетін болады, түрлі құбылыстар арасында-ғы байланыстарды байкайды, қарапайым тәуелділіктерді анықтайды. Байкау оларды білуге, түрлі сүрақтардыц жауабын табуға құлшындыра түседі. Мүның бәрі балалардын байқағыштығын дамытады, айналадағылар жөніндегі үғымын кенейтеді, ой мен киялын оятады. Серуендер адамгершілік тәрбиесі міндеттерін шешуге мүмкіндік бере­ди Тәрбиеші балаларды туған қаламен, оның көрікті орындарымен, көше-лерін көгалдандырып, сәулетті үйлер салып, жолдарды асфальттап жүр-ген үлкендердің енбегімен таныстырады. Осыдан келіп, еңбектің колектив-тік сипаты мен манызы: барлығы да біздін адамдарымыздың жайлы, әдемі және куанышты түруы үшін екендігі атап көрсетіледі. Айналадағылармен танысу балаларды туған қалаға деген сүйіспеншілікке тәрбиелеуге кө-, мектеседі. Сәбилер гүлзарда енбек етеді — гүлдер отырғызып, оны суарады, жерді копсытады. Олар енбек сүйгіштікке, табиғатты сүюге және аялауға тәр-биеленеді, оның сұлулығын байкауды үйренеді. Табиғаттағы бояулар, формалар, дыбыстар байлығы, олардың үйлссімділігі, кайталанрыштығы мен кұбылмалылығы, ырғағы мен динамикасы — осының бәрі тіпті ен кішкентайларды да куанышты күйге бөлейді. Се-йтіп, дұрыс ұйымдастырылған және ойластырылған сёруен балалар- ды жан-жакты жетілдіру міндеттерін жүзегеасыруға жәрдемдеседі. Kvh вежинінпе І Балалардын таза ауада болуы үшін күніне шамамен серуендеу уакыты төрт сағатк-а дейін бөлінеді. Жазда бүл уақыт едәуір * ұзартылады. Балалар бакшасындағы күн режимі күндізгі серуен оку сағаттарынан кейін, ал кешкі серуен түстіктен соң өткізуді қарастырады. Серуендеуге бөлінген уақыт катан сақталынуы тиіс. Балаларды жан-жакты дамыту жэне сан килы эреке-иин^часкесГ ж^не" тін Үйымдастыру міндеттерін жүзеге' асыру үшін педа-оны жабдықтау гогикалық және гигиеналық талаптарға сәйкес жос-парланған және жабдыкталған учаскенін үлкен ма­нызы бар. Әрбір жас тобынын былайғы топтардан бұталармен коршалған жеке учаскесі болғаны жөн. Бұл учаскеде кимылды ойындар өткізуге жэне ба­лалардын козғалысын жетілдіруге теп-тегіс алан, қүммен, сумен, күры-лыс материалдарымен ойнау үшін, творчестволык ойындар жэне эр түрлі ойыншыктармен ойнау үшін орындар бөлінеді. Учаскеде қимылды дамытатын жабдыктар: ермелеуге арналған кішке-не дуалдар (үш кырлы, төрт қырлы, алты кырлы), салмак тенестіріп жаттығуға арналған бөрене, төбешік, секіру және лақтыру жаттығулары-на арналған құрал-жабдыктар болуы тиіс. Мүның бэрі көз тартарлыктай әдемі, берік, жақсы өнделген, нақ бекітілген, балалардын жасы мен күші-не сай болуға тиіс. Аланға түракты жабдыктардан басқа, белгіленген жүмыс жоспарына сәйкес ойыншыктар, кұралдар койылады. Ойын алан- дары балалардын. велосипедтер, автомобильдер теуіп ойнайтын жолда-рымен аяқталады. Учаскеде ойын аландарынан баска, жакбыр мен күннен қорғайтын жабык күркелер болуы кажет. Кыста учаскеде төбешік, мұзды жолдар мен кардан үйлер, мүз айды-нын (егер жағдай болса) жасау керек. Балалар серуенге ықыласпен жиналуы үшін тәрбиеші Балаларды серуен- оның мазмүнын күні бүрын ойластырады, ойыншық-деуге даярлау тардьгң көмегімен немесе олардын немец айналысаты-ны туралы әңгімелесу аркылы сәбилердін серуенге деген ынт'асын туғызады. Егер серуендер мазмүнды да көңілді болса, бала­лар эдетте серуенге бар ынтасымен шығады. Балаларды киіндіруді көп уакыт алмайтындай жэне олар бір-бірін ұзақ тосып калмайтындай етіп ұйымдастыру керек. Бүл үшін ойлану жэ­не тиісті жағдай жасау кажет. Әрбір топка жеке-жеке шагын шкафтары жэне баланын отыруына, шалбарын немесе аяқ киімін киюіне әрі оның үстіне бір-біріне кедергі жасамауына қолайлы банкеткалары мен орын-дыктары бар шешінетін кең бөлме кажет. Тәрбиеші балаларды өз бетінше және белгілі бір тәртіппен киініп, шешінуге үйретуге тиіс.. Олардың барлығы алдымен шалбарын, аяқ киімдерін, сонан соң орамзлын, пальтосын, кұлакшынын,1 шарфы' мен колғабын киеді. Серуеннен оралған срн керісінше тәртіппен шешінеді. Сәбилердін киінуіне күтуші әйел көМектеседі, бірақ олардың вз шама-шарқынша киінуіне мүмкіндік береді. Балалар киініп-шешінуге дағды-ланған кезде жэне мүны шапшан да жинакы істейтін болғанда, тәрбиеші оларга тек жекелеген жағдайларда ғана (түймесін салу, шарфын орау т. с. с.) көмектеседі. Сэбилерді бір-біріне көмек беруге және істеген кыз­мет! ушін алгыс айтуды үмытпауға баулу керек. Киіну жэне шешіну дағ-дысы тезірек калыптасуы үшін, ата-аналар үйде балаларға көбірек тәуел-сіздік беруі тиіс. Балалардын көпшілігі киініп болған кезде, тәрбиеші олармен бірге учаскеге шығады. Қалған балаларды күтуші әйел кадағалайды, содан сон оларды тәрбиешіге'апарады. Серуенге шығарда балалар ауада ойнау мен' жаттығуға. арналған материалдар мен ойыншыктарды өздері алып шы-гады. Серуендегі балалар іс-әрекетіиің мазмүиын жоспарлау Серуендегі балалар жыл мезгілдеріне, ауа райына, алдыңғы өткен оку іс-эрекетініқ мазмұны сағаттарына, ынта-ықыластары мен жасына байла­нысты. Серуенде неғүрлым кимылды ойындар басты орын алады. Оларда не-гізгі кимылдар дамытылады, оқу сағаттарыныц ой кысымынан арыла-ды, моральдық қызметтер калыптасады. Егер оку сағаттары балалардын узак отыруымен байланысты болса, кимылды ойынды серуеннін бастапқы кезінде өткізуге болады. Егер олар қыдыруға музыкалық немесе физкуль-туралык оку сағаттарынан кейін шыкса, онда.ойынды серуеннін ортасында немесе оцың аяқталуына жарты сағат калғанда өткізуге болады. Ойындарды тандау жыл мезгіліне, ауа райына, ауа температурасына байланысты. Салкын күндері серуендеуді жүгірумен, лақтырумен, секіру-мен байланысты неғұрлым қимылды ойындармен бастаған дұрыс. Көнілді де кызғылықты ойындар балалардын суыкка төзімді болуына көмектеседі. Дымкыл, жанбырлы күндері (әсіресе көктеммен күзде) үлкен кещстікті талап етпейтін аз кимылды ойындарды үйымдастыру кажет. Секіру, жүгіру, лақтыру салмакты тен үстап жаттығу ойындарын, сондай-ак көкт^мнің, жаздың жылы күндері мен куздін басында еткізу кажет. Серуен кезінде бабки, серсо, кольцебр'ос, кегли сиякты заттармен ойнайтын сюжетсіз халыктық ойындар, ал ересектеу балалар тобында — спорттық ойындардың элемёнттері бар: волейбол, баскетбол, городки, бадминтон, стол теннисі, .футбол, хоккей кенінен пайдаланылады. Кун ыссыда суда ойнайтын ойындар өткізіледі. Балалардын коршаған орта туралы білімі мен үғымын кенейтуге жэр-демдесетін ойындар пайдалы. Тәрбиеші балаларға текше пішіндес заттар, лото беріп, семья, космонавтар; пароход, аурухана жэне баска ойыңдарға қызықтырады. Ол ойын сюжетін дамытуға, оған қажетті материалды тандап алуға немесе жасауға кемектеседі. Серуенде қозғалысты ойындар мен негізгі қимылдың жекелеген жат-тығуларынан баска спорттык сауыктар да (жаттығулар) ұйымдастырыла-ды. Жазда — бұл велосипед тебу, жүзу (бассейн немесе тоған болған жағдайда), қыста — шана, коньки тебу, мұздак жолдарда аякпен сырға-нау, шанғымен жүру. Серуен кезінде балалардын енбек әрекетіне көніл белу қажет. Оны уйымдастырудын мазмүны мен формасы ауа райына жэне жыл мезгіліне байланысты. Мәселен, балалар күзде гүлдер түкымын, бакша өнімдерін жинап, кыста кар үйіп, одан әр түрлі кұрылыстар жасауына болады. Ба­лалар еңбегін куанышты, сәбилердін пайдалы дағдылар мен іскерліктерді меңгеруіне жәрдемдесетіндей етіп жасауға ұмтылу қажет. Ецбек тапсырмалары балалардын күші жететіндей болуы жэне соны­мен қатар олардың белгілі бір күш жүмсауын талап етуі қажет. Тәрбие-ші олардыц өз жұмысын ойдағыдай орындап, бастаған істі акырына дейін аяқтауын қадағалайды. Серуендеуде табиғат кұбылыстары мен коғамдық өмірді бакылауға (алдын ала жоспарланған) елеулі орын беріледі. Бақылауды балалардын түтас бір тобымен, шағын топтарымен, сондай-ак жеке сэбилермен де жүргізуге болады. Тәрбиеші көңіл аудара білуді дамыту үшін олардың кейбіреулерін бақылауларға тартады, . екінщілерінің табиғатқа немесе коғамдық қүбылыстарға т. с. с. деген ьштасын туғызады. Айналадағы өмір және табиғат кызыкты да сан килы бакылауларды ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Мысалы, бұлтка, оныц формасына, тү-сіне көціл аударып балаларға белгілі бейнелермен салыстыруға болады. Балалар бакшасы маңында жұмыс істеп жүрген үлкендердін, мәселен, қүрылысшылардыц ецбегін бақылауды да ұйымдастыруға болады. . Серуендеу кезінде тәрбиеші барлык баланыц бос отырмауын, көнілсіз болмауын, ешкайсысынын тоцып калмауын ңемесе ыссылап кетпеуін ка-дағалайды. Көп жүгіретін балаларды неғұрлым сабырлы ойындарға әкеп қосады. Серуеннін аяқталуына шамамен жарты сағат калғанда тэрбиеші бай­салды ойындар ұйымдастырады. Содан соң балалар ойыншықтарын, кұ-рал-жабдықтарын жинастырады. Үйге кіре берісте олар аяқтарын сүртеді. Балалар шусыз, тыныш шешініп, заттарын әдемілеп бүктейді де шкафтар-ға' салып кояды. Тапочкаларын киіп, косткші мен шашын жөнге келтіреді де, топқа барады.. Мақсатты серуендер Тэрбиеші балалардын учаскеден тыс жерде де қоғам- жане олардың дық өмір мен табиғат күбылыстарын бақылай жүруін маңызы үйымдастырады. Осы мақсатпен максатты серуендер үйымдастырылады. Сәбилер тобында максатты серуендер жақын жерде балалар бақшасы орналасқан көшеде аптасына бір рет өткізіледі. Ересек балалармен мұн-дай серуендер аптасына екі рет. және неғұрлым алысырақ жерде өткізіле-Ді. Тәрбиешілер сәбилер тобындағы балаларға үйлерді, транспортты, жаяу адамдарды, орташа топтағыларға — қоғамдық міндеттегі үйлерді (мектеп тер, модениет үйлері, театр жэне т. б.) көрсетеді. Ересек балалардын мақсатты серуендері баска көшелерде, жакын мандағы паркте немесе орманда өткізіледі. Балалар коғамдық орындардағы тәртіп жэне көшеде-гі қозғалыс ережелерімен танысады, Максатты серуендерде балалар төңіректегілер туралы өз бетімен көп-теген эсер алады, олардың ой-өрісі кенейеді, білімі мен үғымын тёреңде-теді, бакылампаздығы мен эуескойлығы артады. Ауадағы козғалыс дене кұрылысының дамуына пайдалы ыкпал етеді. Серуен кезінде үзак жүру балалардан біршама ұстамдылықты, үйымшылдыкты, төзімділікті талап етеді. Серуендеу кезінде тәрбиеші балалармен жеке-дара жұмыс жүргізеді: біреулері үшін доппен ойнауды, нысанаға жеткізе лақтыруды, екіншілері үшін — салмақ тендестіру жаттығуларын, үшіншілері үшін — түбір үсті-нен секіруді, ағаштардан аттауды, төбешіктіқ басынан жүгіріп түсуді үйымдастырады. Серуендеуде баланын тілін үстарту: тақпақтар немесе күлдіргі өлең үйрету, айтылуы қиын дыбыстарды пысыктау және т. б. жүмыстар жүзеге асырыладьі. Тәрбиеші музыкальщ оқу сағаттарында үйретілген әндердің сөзі мен эуенін балалармен бірлесіп еске түсіруіне болады. * Тәулік бойына жүмыс істейтін мектепке дейінгі мекемелерде балалар­мен кешкі серуен де өткізіледі. Ол үшін.учаске жаксы жарықтандырылуы тиіс. Серуендеу кезінде балалардын өз беттерінше ойнауларына негізгі өрын беріледі. § 7. БАЛА ҰЙҚЫСЫН ҰИЫМДАСТЫРУ Ұйқы, организмнік жүмыс қабілетін қалпына келтіре отырып, денсау- лықты сақтауда зор манызға ие болады. Қалыпты үйкы, әсіресе кішкен- тайлар үшін манызды. Мектепке дейінгі бала көп ойнайды, көп кимыл- дайды, тез шаршайды. Жүйке клеткаларының жүмыс кабілетін жәпе жұм- салған энергияны қалпына келтіру үшін, сондай-ақ өсуі және жетілуі үшін оған дұрыс ұйымдастырылған, едэуір үзақ уйқы қажет. _ „ Балалар бакшасына алғашкы келгсн күннен бастап аЛадайДындауЫҒа балаларды жаксы ұйқтауға дағдыландыру қажет. Ұйкы' алдындағы тыныш жағдайды тәрбиеші серуен-нің аяғына карай жасайды, бүл жағдай тамактану жэне үйкыға даярлану кёзінде сақталады. Балалар ұйктап- жатканда шулауға, музыканы катты-коюға және қатты сөйлесуге болмайды; үй іші тым жарық болмауға тиіс. Алайда толық тыныштық кажет емес, өйткені балалар мүндай жағдайға үйреніп кетеді де болмашы сыбдырды сезетін бо.лады. Балаларды белгілі бір сағатта дәлме-дәл жатқызу оларды тез үйк- тауға дағдыландырады. Сэби таза ауа толассыз келіп тұратын, жақсы желдетілген бөлмеде ұйқтауы қажет. Ұйықтауды ұйым- Тэрбиеші алдымен күндізгі ұйқыны өте-мөте кажет дастыру методи- ететін нәзік балалардын үйықтауға дайындалуына касы жәрдемдеседі. Сәбилер кереуетке он немесе сол жак бүйірінен (олардын ыңғайына карай) жаткызылады. Бірак етбетінен, ті-зесін кұшақтап, бүрісіп жатуына рүксат етілмейді, өйткені, дұрыс жатпау кан айналысын, тыныс алуын қиындатады жэне дене қүрылысының калып-тасуына ыкпалын тигізеді. Тәрбиеші балалардын колы одеялдын үстінде жатуын қадағ.алайды. Букіл үйкы кезінде ол үйқтайтын бөлмеде болып,-балаларды бақылайды. Кейде біреуінің одеялын жөндеп, екіншісін киін-д.іруге, ушіншісін дұрыс жатқызуға жэне т.-б. тура келеді. Кейінірек уйқтайтын сәбилер ересектердін жоқ кезінде былайғы балаларды оятып жіберуі мүмкін. Күндіз үйқыдан сон, балаларды біртіндеп оятады. Кейінірек (нәзік немесе аурудан жақа тұрғандарды) ұйықтағандарды соңынан тұрғыза-ды, олардың көбірек үйыктауына мүмкіндік береді, бірак уакытынан артық төсекте жатқызбайды. Тәрбиеші балалардық белгілі бір тэртіппен киінуін, барлығынын да' шашы таралулы болуын кадағалайды. Киіну процесі көп уакыт алмауы тиіс: ересектеу балаларда — 15 мин, сәбилерде 20—25 минут. Ересектеу балалар ез төсек-орнын өздері жи-найды. Педагог балаларды үйықтауға даярлау жэне тұрғызу уакытын олардың мэдени-гигиеналық дағдыларын тэрбиелеу жэне дербестігін да­мыту үшін пайдаланады. Тэрбиеші балалар бақшасындағы түнгі немесе тэулік бойы жумыс істейтін топтардык балаларын түнгі ұйкыға даярлайды. Серуендеп келген- нен кейін балалар жуынып, кешкі тамағын ішіп, тыныш ойындар ойнап, кітаптар қарайды. Педагог балалардын сұрауы бойынша әлде нелер жайында әңгімелеп береді. ' Балаларды ұйықтата отырып, тәрбиеші оларға ерекше ықылас керсе-теді: әркайсысына барып, қамкорлықпен көрпесін жабады, өйткені мүндай кезде сәбилер эдетте үйін, жақындарын бйлап жатады. Сонан соң ол түнгі кезекті күтуші эйелге тапсырады. Педагог ертеніне балалардын қалай үйыктап шыкканын біледі де, оларға кайырлы так тілей отырып, турғыза бастайды. Сонан сон ертеңгі-лік гимнастика жасап, жуынып алғаннан кейін балалар киіне бастайды. Балалар бақшасы мен семья арасындағы жүмыстык сабактастығын калыптастыру үшін тәрбиеші ата-аналарға үй жағдайында үйқыны дүрыс ұйымдастыру туралы эңгімелеп береді. Баланың уйқысы қатты, жайлы жэне канык болуы үшін жеке кереуеті, таза ауа жэне белгілі б.ір сағатта жатуы қажеттігін түсіндіру маңызды. Ұйыктар алдында баламен біраз серуендеу керек. Балаларды кешкісін шамадан тыс тамактандырудың оларға вдра шай, кофе немесе какао ішкізудің зиянды екеніне ата-аналар-дың кезін жеткізу керек: коркынышты ертегілер айтуға, шулы кимылды ойы.ндар ойнауға, телевизиялық хабарларды көп карауга болмайды. Тунге карай сүйық тағамды коп бермеу керек. § 8. БАЛАЛАР БАҚШАСЫНДА КҮННІҢ ЕҚІНШІ ЖАРТЫСЫН ӨТКІЗУДІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ, МАЗМУНЫ ЖЭНЕ МЕТОДИКАСЫ Күннін екінші жартысында балаларды түрғызу, жуындыру, түстік бе­ру, серуендеуге әзірлеу жэне өткізу барысында . балалардын мэдени-ги-гиеналык дағдыларын, дербестігін тэрбиелеу, олардың ерік-жігері мен жеке басынын моральдық сапаларын калыптастыру одан әрі жүргізіле Осреді. Қүннің екінші жартысындағы режимде ойнауға, ал ересектер топ-тарында балаларды енбекке араластыруға біршама уакыт бөлінген. Балалар бакшасында кешке қарай аТа-аналармен мынадай жұмыстар: эцгімелер, жеке және топтық консультациялар, жиналыстар, семинарлар мен практикумдар ёткізіледі.. Баляляп V эприрхін-м Күннің екінші жартысындағы балалар іс-әрекетінің негізгі тұрлері жэне казіРгі TVP' ойын болып табылады. Балалар жеке, ша- оларға басшылық ғьш топтар және бүкіл топ болып ойнайды. Бүл уа- жасау қытта ойыннын барлык түрі, мысалы, күрылыс мате- риалы, әсіресе ересек топтарындағы балалар жақсы керетін дидактикалық, драмалық ойындар үйымдастырылады. Ойыннын °ұл турі күрделі, сондықтан оларды балалардын өздері үйымдастыруы киынға соғады, оған тәрбиеші кенесімен және ісімен үлкен көмек көрсетуі қажет. Сондай-ақ қызықты ойындарға жэне хор ойындарына уақыт бөлу қажет. Кешкі сағаттарда кимылды ойындар да пайдаланылуы мүмкін, олар серуендеу кезінде учаскеде де, сонымен бірге топтың бөлмесінде дё өткі-зіледі. Енбек іс-әрекеті үшін де уакыт беріледі. Барлык жас топтарында апта-сына бір рет топ белмесін жинау ұйымдастырылады. Балалар ойыншык­тарды, құрылыс материалын, қуыршактын киімін жуып, шкафқа жинап қояды, Сәби топтык балалары тәрбиешіге кемектеседі, ал ересектёрі оның жетекшілік етуімен жүмысты өз бетінше орындайды. Тәрбиеші ересектёр жэне мектепке дайындайтын топтардағы шаруа-шылық-тұрмыстык істермен катар балалардын кол енбегін ұйымдас-тырады. Олар онымен бірлесіп учаскеде ойнауға арналып колдан жасал-■ған әр тұрлі ойыншыктарды: зырылдауыктарды, кайыктарды, өрілген сумкаларды жэне т. б. дайындай алады. Тәрбиеші сондай-ақ кітаптарды, кұралдарды каптауды ұйымдастыра алады. Сэбилер тобында ол балалар­ды шамасы келетін жұмысқа: кағаздыәперуге, кітапты устай тұруға тар-та отырып, бұл ж,ұмысты езі орындайды. Ересектер жэне мектепке дайындайтын топтардағы баЛалар тәрбиешінін басшылығымен өздері жасайды. «Түптеу шеберханасы» немесе «ойыншыктар шеберханасы» ойындары ұйымдастырылады. Кешкі сағаттарда педагог мектепке дайындайтын топтағы балаларға кесте тігуді, түйме кадауды және т. б. үйретеді. Ол балаларға қайшымен, пышакпен, арамен, балғамен, бізбен істелетін жұмыстарды керсетіп, құ-рал-саймандарды пайдалану ережелерінін міндетті түрде орындалуын та­лап етеді және үнемі бақылап тұрады. Торбиеші барлық топтлрдыц балаларына енбек тапсырмаларын береді.' Мектепке дейінгі балалар мекемелерінде айына 2—3 рет демалыс кеш-тері мен ойын-сауыктар өткізіледі. Куыршақ театры балалар арасында зор табыска жетіп отыр. Мектепке дайындайтын топтағы балаларды куыр­шакты жүргізуге үйретіп, сэбилер тобындағы балаларға керсетуге бола­тын ездерініи шағын постановкаларын жасауына кёмектеседі. Мектепке дейінгі балалар мүндай куыршак театры постановкаларына кызыға қа-тысады. Демалыс сағаттарында балаларға диафильмдер, коленке нёмесе стол үстінде ойнайтын театр керсетіліп, сүйікті әндерді, музыкалык шығарма-ларды тыңдауды ұйымдастырады. Ересек балалар сәбилер топтарындағы балаларға арнап концерт үйымдастыруына болады. Олар онда ел'ендер окиды, билейді, сүйікті әндерін орындайды. Тәрбиеші кешкі сағаттарда балаларға ёртегілер айтып береді, мысал-дар, әнгімелер окиды, халықтык әзіуі-оспақтарды еске түсіреді. Мұныц бә-рі кейіпкерлердіц фигураларын фланелеграфта коса керсетуге болады. Балалар үшін келемі үлкен шығарманы (мысалы, Б. Шитковтыц «Мен не кердім», Н. Носовтыц-«Незнайка мен оныц достарының .басынан кешкен-дері» кітаптары) тәрбиеші бірнеше күн бойы беліп-беліп окиды. Кешкі сағаттарда кітап оку күнде жүргізіле бермей, оны іс-әрекеттіц баска түрлерімен, мысалы, музыка тыңдаумен, иллюстрациялар керумен ,алмастырылады. Бүл кезде тәрбиеші кимылды дамыту, сурет салу, оюлау, күрастыру, сейлеу кемшіліктерін түзеу женінде балалармен жеке жүмыс-'тар да жүргізеді. Ол сәбилермен сүйікті елендерді, әндерді кайталауына болады. 12-тарау МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНП БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ-ОИ ТӘРБИЕСІ БАЛАЛАР БАҚШАСЫНДА ОҚЫТУ § 1. АҚЫЛ-ОЙ ТӘРБИЕСІНЩ ҚАЖЕТТІЛІП, МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ МІНДЕТТЕРІ Ақыл-ойдың дамуы — бүл, баланыц жасына, тәжіри- Акыл-ойдың бенің молаюы мен тэрбиелік ықпалдардың әсеріне дамуы байланысты ойлау әрекетінде пайда болатын сан жэне сапалық өзгерістердің жиынтығы. Мектепке дейінгі шакта білімніц қор-лануы шапшац каркынмен жүргізіледі, тіпті калыптасады. Таным процес-тері жетіледі, бала ақыл-ой әрскетініц карапайым әдістерін мецгереді.' Мектепке дейінгі баланыц акыл-ойы дамуын қамтамасыз етудін оныц бар­лык кейінгі іс-эрекеті үшін зор маңызы бар. Баланын акыл-ойын дамыту әлеуметтік ортанын ыкпалымен жүзеге асырылады. Ол айналадағылармен араласу процесінде тілді, сонымен Sip-re калыптаскан үғымдар жүйесін игереді. Соныц нәтижесінде мектепке дейінгі бала тілді меңгеріп алатындығы срндай, оны карым-катынас күра-лы ретінде еркін пайдаланады. 1 Мектепке дейінгі баланыц акыл-ойының дамуы алғашында қарым-қа-тынаста, заттық эрекеттерде, ойындарда, ал сонан сон оку, енбек, енімді жұмыс (сурет салу, мүсін жасау, аппликация, күрастыру) процесінде жу­зеге асырылады. Акыл-ойдыц неғұрлым тиімді дамуы оқыту жэне тэрбиелеу ыкпалымен жүргізіледі. Қазіргі педагогика ғылыми1 ақыл-ой дамуыныц негізгі керсеткіштері — білімдер жүйесін игеру, олардыц корын жинау, творчестволық ойды да­мыту жэне жаца білімдер алуға қажетті танымдық қызмет әдістерін мец-геру деп есептейді. Мектепке дейінгі балалардын акыл-ойын тәрбиелеуді дұрыс ұйымдас-тыру үшін олардын акыл-ой дамуыныц зандылықтары мен мүмкіндіктерін б]лу керек.. Осыларды ескере отырып, ақыл-ой тәрбиесінің міндеттері, маз-мұны, ұйымдастырылуы мен әдістері белгіленеді. Советтік психология мен педагогика акыл-ой тәрбиесі міндеттерін тиімді шешу жолдарын табу: бір жағынан, баланыц мүмкіндігін барынша пайдалану жэне, екінші жағынан, организмді жалпы кажытатын, шамадан тыс міндеттер жүктеуді болдыр-мау үшін мектепке дейінгі шактағы акыл-ой дамуынын мүмкіндіктері мен зандылыктарын зерттеумен шұғылданады. Ғалымдар ақыл-ой мен тәрбиені дамытудың кептеген мәселелерін зерттеуде мектепке дейінгі шактағы балаларды акыл-ой жағынан тәр-биелеудіц негізі рстіндегі сенсорлык тәрбиеніц мазмүны мен әдістерін талдауға кажетті түйсік пен кабылдаудыц даму зацдылыктары реттеліп отыр; олардыц кернекі-кимылдық, бейнелі-образды және ұгымдык, логи-калық ойлауыньщ қалыптасуы зерттелеуде; танымдык кабілетініц калып-тасу ерекшеліктері айкындалуда; мектепке дейінгі балалык шактыц әр тҮрлі кезецдеріндегі акыл-ой тәрбиесініц мазмүны мен әдістері және бас-калары талданып жасалуда. Мектепке дейінгі шақтың аяғында балалардын бойында айналадағы-лар женінде қарапайым білімніц жеткілікті үлкен коры жиналады, олар иегізгі ойлау операцияларын менгереді (салыстыру, жалпылау і. б.), зат­тар иен күбылыстардын елеулі және елеусіз белгілерін айыруга, кейбір себеп-салдар байланыстарын аныктауға кабілетті болады, оларда оқу іс-әрекетінін бастамасы калыптасады. Ақыл-ой дамуынын толысуы жақсы үйымдастырылған іс-әрекет нәтижесінде ғана іске асады, сондықтан да педагогтардың міндеті бұл үшін жағдай тудырумен бірге балаға максатты тәрбиелік ыкпал жасау болып табылады. Ақыл-ой тәрбиесі — балалардын, белсенді ойлау қыз- ']/ тэобиёсі метінің дамуына ересектердің мақсатты ықпалы. Ол р коршаған дүние туралы түсінікке жеңіл білімдерді ха- барлауды, оларды жүйелеп отыруды, танымдык мүдделерді интеллекту-альдық дағдылар мен іскерлікті қалыптастыруды, танымдык кабілеттерді дамытуды камтиды. Балаларды мектепке дайындауда акыл-ой тәрбиесінін ролі ерекше үл-кен. Білім қорын игеріп, ақыл-ой белсенділігі мен дербестігін дамыту, ин-теллектуальдық іскерлік пен дағдыларға не болу — бүл мектепте табысты оқыту үшін және алда түрған енбек кызметіне даярлау үшін манызды ал-ғы шарттар. «Балалар бақшасындағы торбие программасында» мектепке дейінгі балаларды ақыл-ой жағынан тәрбиелеудін мынадай міндеттері белгілен-ген. Қоршаған өмірдін карапайым күбылыстары жайлы дүрыс үғымдарды калыптастыру, танымдық психикалык процестерді; түйсінуді, кабылдауды, сактауды, киялдауды, ойлауды, сөйлеуді дамшту: білуге күштарлығы мен ақыл-ой қабілетін даенмыту; интеллектуальдың іскерлігі мен дағдыларын дамыту; ақыл-ой әрскетінін карапайым тәсілдерін калыптастыру. Бұл міндеттердін әрқайсысын жеке-жеке алып каралык. Бала мектепке дейінгі жылдарда күн сайын өзі үшін Қоршаған өмір жаца заттармен, қүбылыстармен үшырасады. жайлы үгымдарды Л. Й- Толстой мектепке дейінгі шак туралы: «Бәлкім, калыптастыру казір бойымда бар нәрсеніц бәріне мен сол кезде ие болған шығармын және көп, тез иеленгенім соншалык, калған бүкіл өмірімдс мен сонын жүзден біріне де ие болмаған шығар-мын? Бес жастағы баладан маған дейін бір адым ғана. Ал жака туған ба-ладан бес жастағыға дейін ғаламат кашыктық» деп жазды. Алайда тиісті басшылықсыз білім мен ұғымды жинактау жүйесіз жү-реді: олар үстіртін, көбінесе жансақ болуы мүмкін. Бала «бүлтты — мак-та», ал «жүлдыздарды—электр шамдары» деп ойлайды. Айналадағы өмірді бақылай отырып, ол өзінше түжырым жасауға тырысады. К. И. Чуковскийдін «Екіден бескс дейін> деген кітабында бала акыл-ойы-нын талапшылдығын дәлелдейтін көптеген балалардын сөйлеген сөздерін келтіреді. Балалардын білім корын дәйекті түрде ұлғайту, оларды ретке келтіру, нактылау, жүйелеу окытушынык міндеті болып табылады. Бала төцірегін-дегі заттар, олардын колданылуы, кейбір сапасы (түрі, көлемі, формасы) және касиеттері (соғылу, сыну, үзілу, төгілу жэне т. б.) жайлы, онын кан­дай материалдан жасалғаны туралы айкын түсінік алуы керек. Сондай-ак ол кейбір табиғат кұбылыстары, олардыц өзара байланыстары мен занды-лыктары (жыл мезгіліне тән белгілері жэне осы белгілердін өзара бай-ланысы кейбір хайуанаттардын өздеріне тән ерекшеліктері жэне олардын осы хайуанаттардын өмір салтымен байланыстылығы) жайлы білім ала­ды. Өлі табиғат құбылыстарын, өсімдіктердік, жәндіктердіц, хайуанаттар­дын дамуын бақылау процесінде тәрбиеші балалардын бойында дүние жайлы материалистік үғымдардың бастамасын калыптастырады. Мектепке дейінгі балаларды олар түсіне алатын коғамдык қүбылыс-тармен және оқиғалармен: совет адамдарыныненбегімен, жалпы халықтыкмерекелерімен, Совет мемлекетінін астанасы — Москвамен, біздін еліміз-де өмір сүретін кейбір халыктармен таныстырады. Балаларды В. И. Ленинің және оның серіктерінін өмірімсн және кызметімен таныс­тырады. Қоғамдык құбылыстармен, окиғалармен танысу балалардын бо­йында еліміздің коғамдык өміріне деген қызығушылыкты тәрбиелеуге, Отанға деген сүйіспеншілік сезімініц жэне интернационализм негіздерінін калыптасуына жәрдемдсседі. Акыл-ой тәрбнесініц манызды міндеті танымдык пси- Танымдык психика- хнкалық процестерді—түйсінуді, кабылдауды, есте лық процестерді сақтауды, киялдауды, ойлауды, сондай-ақ сейлеуді дамыту дамыту болып табылады. Қоршаған дүниені тану түйсіну мен кабылдаудан басталады. Олардыц даму деңгейі неғұрлым жоғары болган сайын корша-ған болмысты тану мүмкіндігі соғурлым мол болады. Сондыктан да бала­лар бакшасында сенсорлык тәрбиеге көп көціл бөлінеді. Мектепке дейінгі шакта тіл дамытудың ролі ерекше. Адам ана тілін нзініц ойын айтуға жэне өзгенің айтканын түсінуге пайдаланады. Сөйлей білу балаға заттарды немесе күбылыстарды тікелей кабылдау аркылы ға-на емес, сондай-ақ болмыс туралы білімдерін жанама түрде (әнгіме, кор­нем шығарма, тәрбиешінің түсіндіруі т. б. арқылы) алуға мүмкіндік бере­ди Балалар бакшасында сөздік корын көбейту, грамматикалық курылым-ды калыптастыру, байланыстырып сөйлеуді дамыту сиякты міндеттер шсшіледі. Мектепке дейінгі балалардын саналы есте сактауы қалыптасады, есте сактау ауқымы ұлғаяды; мүның міндеті есте еркін сақтауға жаттықтыру, оны пайдалы білімдсрмен толыктыру болып табылады. Қиялды дамытуға көп көціл бөлінеді, ол барлык творчестволық қызмет үшін кажет. Мектепке дейінгі алғашкы жылдары—бүл тыцнан киялдау, оның негізінде өмірлік тәжірибеніц жиналуымен және ойлаудыц дамуымен творчестволық киялдау калыптасады. Мектепке дейінгі балалар үшін көр-нскі-қимылды және бейнелі-образды ойлау тән. Осыныц негізінде сөздік-логикалык, үғымдық ойлау дамиды. Тәрбиеші балалардын аналитикалык-синтетикалық ойлау кызметін калыптастырады, ол күбылысты терекірек түсінуге, оныц нақты жэне нақты емес жағын ажыратуға мүмкіндік берсді. Білуге куштарлык — балаға тән касиет. Ол коршаран Білуге куштарлыкты дүниеге деген белсенді кызығудан, олардың бәрін қа-және акыл-ой pan көруге, ұстауға, козғалыска келтіруге умтылуы-кабілетін дамыту нан көрінеді. Көптеген сурақтар да білуге куштарлык­ты байкатадц, Тэрбиеші балалардан шыккан сурак-тарға дер ксзінде жауап беруге тырысып, жауапты өз бетінше іздестіруге багыттай отырып, балдырғандардыц білімге қумарлығын қолдайды. Акыл-ой тәрбиесінін міндеті балалык әуестенушілікті, акыл-ой талпынысын да­мыту жэне олардыц негізінде турақты танымдык ынтаны калыптастыру. Балалар бакшасы алдында баланыц ақыл-ой кабілетін дамыту міндеті тур. Психологияда кабілеттілік деп кандай да бір іс-әрекетті табысты игерудіц алғы шарттарын жасайтын жеке адамныц касиеттерін атау бел-гіленген. Кабілет тиісті кызмет барысында пайда болып, дамиды. Адам­нын акыл-ойы саналылык (ақыл-ой реакцияныц жылдамдығы), сыншыл-дық (фактіні, кубылысты, енбек нэтижесін дурыс бағалауға жэне оларды талдап, кателсрін байкауға т. б. кабілеттілік), талаптанғыштық (ақыл-ой міндетін шешуді табандылыкпен іздестіруге кабілеттілік, дурыс жауап іздеп табу үшін түрлі әдістерді пайдалану), ойлампаздык сиякты ақыл-ой саналары аркылы сипатталады. Тәрбиеші осы сапаларды дамытуға көмектесу үшін балалардын акыл ой қызметін осылайша ұйымдастырады. Саналылыкты дамыту үшін жыл- дам жауап кайтаратын, күрделі емес моселелерді тез шешетін ойындар («Келесі санды, айт». «Керісіншс айт», «Ұшады — үшпайды» т. б.) өткізе- ді, ақыл-ойдык сыншылдығын дамыту үшін, балалардын «з жүмыстарын жауаптарын талдауға тартады. Талаптанғыштығын дамыту үшін карапа- йым зерттеу әрекетін үйымдастырын, шешуі киын тапсырмалар үсынады. ' Мектепке дейінгі балалардын акыл-ой тәрбиесінің Тс1«рлК|кУпенДЬ1 міидеттерінік бірі интеллектуальды іскерлік пен дағ-дағдыларды дамыту ДЫНЬІ Дамыту, яғни акыл-ой қызметін: заттарды тек-. серу, олардын накты, накты емес белгілерін ажырату, өзге заттармен салыстыру жэне т. б. сиякты карапайым әдістерін калып-тастыру болып табылады. Бул іскерліқ пен дағдылар таным әрекетінін кұрамды элементтері болып табылады,'олар баланын білімді ойдагыдай игеруіне көмектеседі. § 2. БАЛАЛАР БАҚШАСЫНДАҒЫ СЕНСОРЛЫҚ ТЭРБИЕ Сенсорлык тэрбие акыл-ой тәрбиесінін негізі болып Сенсорлык тэрбие табылады, ол баланын сезімдік тәжірибесінін дамуын ұғымы жэне баюын камтамасыз етеді, заттардың касиеті мен сапасы туралы түсінігін' қалыптастырады. Сенсорлық тэрбие дегеніміз бул түйсік пен қабылдаудық дурыс бағытта дамуы. «Сен­сорлык» сөзі латыннын «Sensus»—«сезім», «түйсік», «қабылдау», «түйсіну кабілеті» деген сөздерінен шыккан. Дүниені тану түйсінуден, кабылдаудан басталады. Түйсігі мен кабылдауы мол адамнын коршаған дүние жайлы көзқарасы кен, жан-жакты келеді. Сөйтіп, баланын сенсорлык мәдениеті, онын түйсігі мен қабылдауынын даму денгейі ойдағыдай дамыған таным қЫзметінің алғы шарты болып табылады. Сенсорлык мәдениеттін эстетикалык тэрбие үиіін де зор манызы бар. Түсін, ренкін, формасын жэне форма мен түстін үйлесімін, биіктігі мен тембірін ажырата білу, бейнелеу жэне музыка өнері шыгармаларын жак­сы түсінуге, музыканы тындаудан, картиналар мен скульптураны жэне т. б. көруден лэззат алуга мүмкіндік береді. Совет педагогикасы сенсорлык тэрбие мәселелерінде буржуазиялык педагогика позициясынан, ajan айтқанда Мария Монтессоридін сенсор­лык, тэрбие жүйесінде өз бейнесін тапкан позициядан принципті айыр.ма-шылығы бар позицияны ұ.станады. XX гасырдыц басында Монтессори талдап жасаған сенсорлык тэрбие жүйесі балалардын тустер мен ренктерді, формалар мен көлемдерді ажы­рату дәрежесі жогары болуына кол жеткізуді өз алдына мақсат етіп коя-ды. Ол пайдаланған дидактикалық материалдар өзін-өзі бақылау прин-ципіне сәйкес жасалған, мүның езі балаларға педагогтык катысуынсыз, өз бетімен шұғылдануына мүмкіндік береді. Алайда бүл кезде сезім орган-дарынындамуы тіл дамуымен, өнімді қызметпен байланысты болған жок. Бүл колдын ұсак бұлшык еттерін дамытуға, көлем мен формадағы болма-шы айырмашылықтарды сииап аныктау қабілетін калыптастыруға, түстін ренктеріндегі елеусіз айырмашылықтарды тап басуға негізделді, Монтес­сори балалардан білімді адамдар жасауды өз максаты еті-п койған жоқ. Совет педагогикасы сенсорлык тәрбиені іс-әрекеттін эр түрі: бейнелеу, құрастыру, музыкалык-кимыл процесінде, балаларды коршаған ортамен таныстырғанда жүзеге асыру деп есегітейді. Мәселен, Е. И. Тихеева сезім органдарын жетілдіру жүмысын бала тілінің дамуымен, коршаған заттар дүниесімен таныстырумен байланыстырды. Оя жасаған дидактикалық ма­териалдар, ойындар (әсіресе табиғи материалдармен ойындар) да түсті, көлемді, форм-аны ажырата білуге бағытталған, бірак балаларды заттар-дын касиетімен, сапасымен таныстыру ойын эрекеті үстінде жүргізіледі, оның өзі білім мен үғымды жаксы игеруге көмектеседі. Сенсорлык тэрбие мәселелсрі бүгінгі күндері ғылыми-зерттеу институт-тарында, педагогикалык институттардын мектепке дейінгі педагогика ка-федраларында зерттелуде. > _ Мектепке дейінгі шактағы баланы түсті ажыратып, тэобие'Қ атауға үйретеді, олардын ренктері туралы, яғни бояу- мазмұны ларды араластырғанда түс немесе жана ренк пайда болатыны туралы түсініктерді калыптастырады, сон- дай-ак заттарды түсіне карай салыстыруға үйретеді, суретті караған кезде бейненін түс аркылы қалайша көркемдік "сипат алатынын көре білу кабі- летін дамытады. \ Мектепке дейінгі шақта балалар «алға-кейін», «жоғары-төмен», «алыс-жақын», «солдан-оннан» тағы басқадай кеністікке катысты түсініктерді игереді жэне оларды өмірдегі түрлі жағдайларда басшылыкка алады, заттардын формаларын, мөлшерін ажыратады, заттарды өзара салысты-рады. Бірте-бірте олар уакытты бағдарлайды жэне уакыт үғымдарын игсрсді, уақыттын реттілігі мен ұзактығын анғарады. Басында балаға «кеше», «бү-гін», «ертен» деген ұғымдардын салыстырмалылырын («ертен» қалайша кенеттен «бүгін» бола калады, ал «бугін» калайша, «ертенге» айналады), уакыттын үзақтығын (минут, бес минут, сағат) түсіну қиынға соғады. Бұған тәжірибе жинақтау мен мақсатты бағыттағы оқыту нәтижесінде кол жетеді. Сенсорлык тэрбие мазмүнына есту сезімділігін дамыту, коршаған жағ-дайда дыбысты мүкият тыңдап, ажырата білу, тілдік есіту кабілетін (сөз-дің дыбыстык жағы, сездін дыбыстық кұрылымын талдау қабілеттілігі) жэне муз'ыкалык. есіту кабілетін дамыту (дыбысты биіктігіне карай ажы­рата білу, ырғактык бейнесін қабылдай білу т. б.) енеді. Сенсорлык тэрбие сондай-ак тактильді сезімді — заттын сапасын сипап байкау аркылы ажырата білуді жэне оларды: тегіс, мамык, кедір-бүдыр, жүмсак, қатты, ауыр, жеңіл, суык, жылы т. б. деп дүрыс атай білуді да-мытуды қамтиды. Иіс пен дәм түйсігін дамыту да сенсорлык тәрбиенін бір қыры болып табылады. Күнделікті өмір процесінде, ойындарда жэне оку сабактары кезінде тәрбиешінің басшылығымен мектепКе дейінгі балаларды жан-жақты сен­сорлык тәрбиелеу жүзеге асырылады. Түйсік пен кабылдауды дамыту дүрыс бағыттағы маз-Сеисорлык мүнды кызмет барысында жүзеге асады. Өнімді іс-методикасы эрекст (сурет салу,. мүсін жасау, күрау, кұрастыру) түйсік пен кабылдауды тек дамытуға жағдай жасап кана коймайды, сонымен бірге ол форманы, түсті, кеңістікті бағдарлауды менгеруге. қажетсінуді туғызады. Қандай да бір заттын суретін салу үшін онын формасын айкындап алу керек, онын белгілі бір геомстриялық фигу: рамен ұқсастығын аныктау керек; үлгі бойынша кұрылыс тұрғызу үшін оны бөліктерге бөліп, детальдарынын ішінен керектілерін теріп алуга ту­ра кследі. Сенсорлық тэрбиенің негізгі әдісі балалардын заттардын касиеттерін аныктау максатымен оларды тексеруі болып табылады. Тексеру — бұл нә-тижесін кейін қандай да бір мазмунды қызметке пайдалану үшің арнайы уйымдастырылған қабылдау. Тексеру процесінде балалар көлем, форма, кеністік катынастарын, түсті, адам сөзіндегі дыбыстардын музыкалык ды-быстардын ерскшеліктерін бөліп қарауға әрі оларды бір-бірінен ажырата білуге үйренеді. Сенсорлық тэрбиеніц маңызды міндеттерінін бірі балалардын сенсор- лык эталон туралы үғымын калыптастыру болып табылады. Сенсорлық эталон — бул қоғамдық-тарихи тәжірибе процесінде туған үлгі. Негізгі түстер, геометриялық фигуралар (шар, куб, дөнгелек, квадрат т. б.), но- таға тусірілген музыкалық дыбыстардык түрлі биіктіктері осындай эта- лондар болып саналады. Егер бала эталондармен және олардың сөздік белгілерімен жақсы таныс болса, онда ол қоршаған дүнйені оцай бағдар- лайды; ол өзіне кезіккен заттарды өзге эталондармен салыстыра карайды, заттыц түсін, формасын, көлемін, онын бөлшектерінің кецістікте орнала- суын атайды. , Тәрбиеші балаларды тексеру тәсілдеріне үйретеді. Әуслі олардын ал-дарына заттын суретін салу үшін онын қандай бөліктерден түратындығын; құрылыс тұрғызу үшін оның үлгісін талдап карап алу кажеттігін мақсат етіп кояды. Сонан кейін барып балаларды тексерудін негізгі кезендері-мен таныстырады. Сурет салуға, курастыруға үйрету ксзінде тексеру процесі мына кезен-дерден тұрады: заттың тутас бейнесін кабылдау; онын жекелеген бөлікте-рін даралау және олардың касиеттерін (формасы, көлемі т.б.) аныктау; бөліктердін кеністіктегі бір-біріне өзара катынасын (жоғары, төмен, сол-ға, онға) аныктау; заттын неғұрлым ұсақ бөліктерін бөліп карау және олардыц негізгі бөліктермен катынасын ажырату; заттардын тутас бейне-сін кайталап кабылдау; Іс-әрекеттіц басқа түрлеріне, мәселен, еңбекке даярлау кезінде тексе-рудің оған сай әдістері іріктелінеді. Мысалы, кағаз бен матанын касиет-терін аныктау үшін тәрбиеші балаларға кағаз бен матаны бүктегенде не естілетінін тындауды, қағаз бен матанын киығын жыртып көруді, кағаздан және матадан тігілген қуыршақ көйлектерін суга жуып көруді усынады. Тексеруге үйрету балалардын жасын ескере отырып жүргізіледі: сәби-лерге негізгі туске боялған, артық детальдары жок неғұрлым карапайым формадағы (доп, куб, кішкене мұнара) заттар беріледі; ересектер төнірек-тегі барлык заттарды анықтап, 9ларға талдау жасайды, сапаларын (түсін, формасын, салмағын, қаттылығын немесе жүмсактығын, материалдык фактурасын т. б.) көбірек аныктай алады. Тексеру жөнінде жүйелі жүмыс жүргізілген балалар әрбір заттыц белгілерін молырак аныктайды. Осы-ның өзі баланыц аналитикалык ойлау кызметі болып табылады, муныц. өзі оған затқа, кұбылысқа тереңірек үңілуге, олардын накты, пакты емес жақтарын ажырата білуге, оларды қажетті бағытта өзгерте алуына мүм-кіндік береді. Тәрбиеші сенсорлық тәрбиені іске асыру жолында түрлі мүмкіндіктерді пайдаланады. Мәселен, бейнелеу эрекетінде, бала түс пен ренкті игереді, қурастыру әрекетінде форманы, көлемді, кёңістік қатынастарды, сырт қасиетін (тегіс, кедір-будыр, мамык) ажырата білуі; музыка эуенімен ки-мылдағанда музыканыц екпінін, ырғағын, сипатын ажыратуды үйренеді. Мүсін жасау сабағында педагог сэби балалардын назарын саз балшыктыц жүмсактығына, онымен мүсін жасау оцай екеніне аударады; кейде бір ке-сек катты, бір кесек жүмсақ саз балшық беріп, оларды бір-бірімен салыс-тырып, мүсін жасауға оцайын тацдап алу ұсынылады; жасаған заттары кепкен соц оларды колдарына алдырып, қаншалықты катты екеніне көз-дерін жеткізеді, Бала сезімдік кабылдау аркылы «катты» және «жумсақ» уғымдарын игереді. Ал ересектер тобына өтерде саз балшыктыц сапасын сыртынан карап-ак аныктай алатын болады. Балаларды төнірекпен, әсіресе табиғатпен таныстыру кезінде сенсор-лык тәрбиеге мол мүмкіндік туады. Әр тұрлі заттармен шүғылдана оты­рып, бала көптеген түйсік алады: ол түрліше түстер, иістер, дыбыстар арасында болады, тек оларға көз салып, тындай білу керек. Тәрбиеші се- руен кезінде балаларды айналадан кандай дыбыстар естіліп тұрғанын тындау үшін токтатады. Оларға тәрбиеші «Кім дыбысты көбірек тындай-ды?» ойынын усынады. Көру түйсігін дамыту максатында педагог бакы­лау үйымдастырып: «Аспанға карандаршы; онык барлық жерінін түсі бірдей ме?»—дейді. Балалар күнді жасырған бұлттардыц шеттерініц қыз-гылт түсін, көкші.таспанныц коцыркайланғанын және т. б. күбылыстарды байкайды. Сезімдік тэжірибе жинактағаннан кейін баланыц сснсорлык уғымы кецейе түседі. Заттыц ауыр немесе жеңіл екендігін айту үшін сондай кө-. лемдегі баска заттардын (ағаш, металл, пластмасса) мөлшерлі салмағы кандай екендігін білу керек. Ал бұл заттын катты немесе жұмсак екендігін аныктау үшін «катты» немесе «жүмсак» ұғымыныц артында не тұрғанын білу керек. Жинакталған тәжірибелерін балалар баска заттар мен күбылыстарға аударып, оны күнделікті өмірде пайдаланады. «Кане, күмға су куялык; ол ылғалданады, онымен біз тоннель саламыз», «Бул шелекті көтеруші болма: онда кум бар, ол ете ауыр». Тәрбиеші манындағы жағдайга карай балалардын түйсігі мен кабыл-дауын бірте-бірте дамытып отырады. § 3. АҚЫЛ-ОИ ТӘРБИЕСІНІҢ ҚҰ РАЛ ДАРЫ Мектепке дейінгі балалардын акыл-ой тәрбиесі ойын, оку, жумыс, тур-мыс іс-әрекеттерінде жүзеге асырылады. Баланыц іс-әрекеті неғүрлым алуан түрлі болған сайын, оныц төціректегі тануы мен танымдык кабілеті-ніц дамуы да жан-жакты болып келеді. Іс-әрекеттің барлык түрінде де ол іскерлікті үйренеді, белгілі бір қарым-катынасты игереді, тіл үйренеді. Дүрыс бағыттағы басшыныц акыл-ой тәрбиесі міндеттерін шешуге бағыт-талған педагогикалык ыкпалдыц тиімділігін арттырады. Балалардын ақыл-ой тэрбиесініц манызды күралы — Төніректегілермен қоршаған болмыс:. адамдар, заттар, табиғат, коғам-таныстыру дык Кұбылыс болып табылады. Айналадағы дүниемен араласу аркылы баланыц көзкарасы кениді, оныц танымдық процестері дамиды. Үлкендермен қарым-катынас, радио жэне телевизия хабарлары баланын айналасындағы өмірден алатын информациясыиыц көлемін ул-ғайтады. Әр турлі заттарды пайдалана отырып балалар олардыц неге паидала-нылатынын, касиетін жэне сапасын біледі: бояу, кыл калам, қағаз сурет салу үшін кажет; бақшада жұмыс істеу үшін күрек пен тырма кажет; бар­лык заттар белгілі бір касиеттері бар түрлі материалдардан жасалған (фарфор ыдыс сынады, касык пен шанышқы металлдан жасалған) т. б. Тәрбиеші турмыстық кызмет барысында балалардын назарын айналасын-дағы коршаған дүниеге үнемі бағыттап отырады, жекелеген заттардын касиеттерін атап көрсетіп, оЛар аткаратын іс-әрекеттерді сөзбен білдіреді, кецістік пен мезгіл қатынастарын білдіретін уғымдарды пайдаланады. Мысалы, киіну кезінде ол сәбилердіц назарын киімніц түсіне, оныц кандай материалдан істелінгеніне аударады: «Алешаның бөркі жылы, түбіттен жасалған. Ол мамык. Ал Оляныц бас киімі теріден тігілгсн». Балаларды ұйықтатуға жаткызарда тәрбиеші: «Қазір кеш. Аздан сон түн болады. Ба­лалар уйыктайды, ал тацертец оянып, тағы да ойнайды»,—дейді. • Табиғаттағы бакылау процесінде бала көптеген жана білім алады. Өсімдіктерді, жэндіктерді, кұстарды бакылау аркылы_ балалар сан алуан Жацалыктар ашады: «гул ашылды», «жапырактар пайда болды», «акша кар кішкентай жулдыздарға уксайды»,«мысықтыц балалары кеше ештеце көрмеп еді, ал бүгін олардын көздері ашылыпты». Балалардын білімдері бакылау процесінде нактыланад'ы: «Мен помидорлар да алма сиякты ағашта өседі екен деп ойлаушы едім». «Қоңыздар да ұша алады екен-ау»: Тәрбиеші балалардын бақылауын бағыттап, баланын өзі бірден байқа-майтын нәрсені көруіне, аныктауына көмектеседі. Балалардын қоршаған дүниені ашуына көмектесе отырып тәрбиеші олардын өмірін қызықты да бай етіп кана коймай материалистік ұғымдар негізінде калыптастырады. Жүйелі бакылау процесінде балаларда манызды касиет — б а қ ы л а-ғыштық, яғни айналадағы болып жаткан өзгерістерді тез әрі онай бай-кау кабілеті дамиды. Бұл касиетті дамыту кептеген кәсіп үшін қажет. Басқа да қасиеттер сиякты, бакылағыштык күнделікті іс-әрекет процесін-де дамиды және торбиешінің басшылығымен.бағытталып калыптасады:. Бақылағыштыкты дамытуға арналған күрделі емес тапсырмаларды ба-лаларға күнделікті өмірде жүйелі түрде беруге болады. Мысалы, бөбектер балалар бақшасына келместен бүрын тәрбиеші бөлме ішіне ландыш гүл шоғын әкеліп қояды> «Балалар,— дейді ол,— зер салып карандаршы, бөл-ме ішінде жанадан не пайда болды. Маған акырын ғана айтындар. Мен қайсыларыңнын байқағыш екендіктеріңді білгім келеді». • Байкағыштықты дамыту балалардын'түракты танымдық ынтасын ка-лыптастыруға көмектеседі. Мектепке дейінгі шақта-ақ кейбір балалардын табиғатка (жәндіктерді, жануарларды бакылау, өсімдіктерді өсіру,'олар­ды күту), техникаға (бұрандалы ойыншыктардын, әр түрлі механизмді заттардың күрылысын білуге құштарлық, механикалық конструкторға кы-зығушылык,) түрлі есептерді, жұмбактарды жэне т. б. шешуге деген тұ-ракты ынтасы біліне бастайды. Ойын Ақыл-ой тәрбиесі қүралдарының бірі ойын болып та- былады, ойын балаларға тон іс-орекет, ойын үстінде бала коршаған болмысты бейнелеп, өз білімін анықтайды, оны жолдаста-рымен бөліседі. Ойынның жекелеген түрлері балалар санасынын жетілуіне әр түрлі эсер етеді: сюжетті-рольді ойындар айналасындағылар жөніндегі түсінік-терді кенейтеді және тілдік қарым-қатынасты дамытуға көмектеседі; дра-малау ойындары көркем әдебиет шығармаларын теренірек түсінуге жағ-дай жасайды жэне тіл белсенділігін арітырады; қүрылыс-кұрастыру ойын­дары кұрастыру қабілеттерін арттырады және геометриялық фягуралар мен кеністік қарым-қатынастары туралы білімін кецейтеді. Тәрбиеші ойынның мазмұнын байытып, дүрыс үйымдастырса, ол баланың ақыл-ойын дамытуға зор эсерін тигізетін болады. Балалар алые сапарға аттанатын корабльді ойнап жатыр. Штурман маршрутты белгілейді, экипаж мушелері ан аулаумен шұғылданады, авария кезінде олар рация аркылы жермен байланысады, жөндеуге арналған керекті куралдар, жеткі-зетін вертолетті шакыртады, мунан кейін кеме аман-есен портқа кайтып оралады. Ойын устінде балалар білім алмасып, ойыннын әр түрлі жағдайдағы нусқа-ларын ойлап табады. Ойынды бақылай отырып, тәрбиеші оныц кейбір уғымдарын нактылап, жана рольдерді, ойын әрекеттерін, жағдайларын үсынады, сейтіп ба­лалардын ой-өрісін кеңейтеді. Ойын үстінде балалар алдын ала ойын такырыбын белгілейді, жоспарын талкылайды, қандай кұралдар әзірлеу кажеттігін ойланады, оларды әзірлейді.ойын ережелерін тағайындайды. Бұл балалардан акыл-ой бел-сенділігін жэне максатты талап етеді, жэне оларды калыптастыруға көмектеседі. Акыл-ой тәрбиесінде ерекше манызды орынды танымдық мазмұны мен акыл-ой міндсттері қажетті элементтері болып табылатын дидактикалык орындар алады. Ойынга сан рет қатынаса отырып, бала алғац білімдерін (мысалы, өсімдіктің аты мен сырткы түрі, еңбекке қажетті заттар, әдеби кітаптың мазмүны т. б.) мықтап игереді. Ойын үстінде акыл-ой міндетін шеше отырып, сэби өз еркімен ссте сақтауға және қайта айтып шығуға, жалпы белгілері бойынша заттарды немесе кұбылыстарды жіктеуге, зат-тардың касиеттері мен сапаларын бөліп керсетуге, жекелеген белгілеріне карай оларды аныктауға жаттығады. Мысалы. «Не өзгерді?», «Жок нәрсе кайсы?» деген ойындарда бала бірнеше заттарды немесе олардыц түрған орындарын еске сақтауы, онан кейіи соя кершісті ойша қалыпқа келтіріп кандай өзгерістерге үшырағаидығын анықтауға тиіс, «Формасы осындай затты тап», «Түсіне карай тауып ал», «Жұмыс істеу үшін кімге не керек?» деген ойындарда заттарды жалпы белгыіері бойынша топтау кажет, «Су-реттеуі бойынша тап», «Ғажайып дЬрба», «Дауысынан танып көр» ойын-дарында балалар заттарды жеке касиеттері бойынша аныктайды. Сөйтіп, дидактикалык ойындар балалардын алған білімдерін накты-. ландырып бекітіп қана қоймай, олардын ойлау қызметін де арттырада Ойын балаға тэн әрекет ретінде оған акыл-ой міндеттерін көп қинал-май-ақ шешуге жаттығуға мүмкіндік береді. Енбек Еңбек процесінде заттардын практикалык^тексеруі бо- лады: бала заттардың тек сырткы қасйеттерімен жэне сапасымен танысып коймай, қызмет процесінде үшыраған өзгерістерімен де танысады: сабын көбіктенеді; казылған топырак жүмсак, борпылдак болады; дымкыл кұмды кұрылыска пайдалану оцай және т. б. Табиғатта істелгеи енбек балаға себсп-салдарлы байланысты аныктау-ға мүмкіндік береді, күбылыстардын өзара байланысы мен өзара тәуелді-лігін ұғынуға көмектеседі; өзінін тікелей бакылауы негізінде ол ойын ко-рытып, корытынды жасайды: есімдікке су кұйылмаса, ол курап калады: күн жақсы түскен жүйекте өсімдік тез, ал колонке жерде баяу өседі; күзде өсімдіктер жеміс және тұкым береді, көктемде олардан жаца өсімдіктер өсіруге болады. Окытү Енбек, ойын және түрмыстык кызмет балалардын у ақыл-ойының дамуына үлкен эсер еткенімен акыл-ой тәрбиесінде жетекші роль окытуға беріледі. Окытудын артықшылығы — оныц максатты бағытталуында. Окыту жүйелі, жоспарлы түрде жүзеге асырылады, сол арқылы білім мен дағдыны жинактауда белгілі бірізділік және беріктік камтамсыз етіледі. § 4. БАЛАЛАР БАҚШАСЫНДАҒЫ ОҚЫТУ п . . Мектепке дейінгі шақтағы оқыту — балалардын, үйре- манГ пІктРмектёпкНе НУ қабілетін дамытудың, оларды қарапайьш білШдер дейінгі шактГғы жүйесімен қаруландырудың, «Балалар бащшасындағы өзіндік ерекшелігі тэрбие программасы» белгілеген к&лемдегі іскерлік пен дағдыны қалыптастырудың жүйелі, жоспарлы, мақсатты процесі. Мектепке дейінгі балаларды акыл-ойға тәрбиелеуде оқытуға жетекші роль беріледі, өйткені оқыту барысында акыл-ой тәрбие^ сініц барлық міндеттері комплексті түрде шешіледі. Ол балаларға дәйекті білім беруді, оны нактылауды жэне жүйеге келтіруді, таным процестерін, ойлау белсенділігін дамытуды қарастырады. Окыту байкағыштыкты, білу-ге құштарлыкты, сол сияқты акылдың талаптанушылық, зеректілік, сын-Шылдық сияқты қасиеттерін дамытуға жағдай жасайды. Оқыту дене, адамгершілік, енбек жэне эстетикалык тәрбиені ойдағы-дай жүзеге асыру үшін де кажет. Балалар бакшасында балалар мәдени-гигиеналық дағдыларға, негізгі кимылдарға үйретіледі, олар мәдениетті, мінез-қүлық ережелерін игереді, олардыц моральдық касиет-терді, еңбек, бейнелеу, күрастыру, музыкалық іскерліктері мен дағдылары калыпта­сады. Балалар бакщасында оқыту мектептегі окытуды ойдағыдай жалғасты- ' Руды.н мацызды алгы шарты болатын себебі, балалар білім, іскерлік және ' дағды жүйесін игеріп қана қоймай, сонымен бірге олардын бойында оқу кызметі негіздері де қалыптасады. Совет ғалымдары мектепке дейінгі шақтағы балаларДы оқыту теория- сын жасап шығарды. Мектепке дейінгі советтік дидактиканы дамытуға Александра Платоновна Усова зор улес косты. Өз зерттсулсрінде ол бала­лар бақшасынын тәрбие процесіндегі білім беру жүмыстарынык ролін көрсетіп, мектепке дейінгі балалардын окуына және оның калыптасу ерек-шеліктеріне сипаттама жасап, окытудын мазмуны мен методикасын ашып берді. Балалар бақшасындағы оқыту мазмұны, ұйымдастыру формалары мен әдістері жағынан мектептегіден өзгеше болады. Мектепте оқушылар ғы-лыми білімдер негіздерімен қаруланады. Балалар бакшасынын міндеті — мектепке дейінгі балаларға айналадағы заттар мен кұбылыстар жөнінде карапайым, бірақ ғылыми тұрғыдан накты білім беру болып табылады. Мектепке дейінгі балалар алатын білім мектептегіге қарағанда шамалы болса да, бұл білім мен дағдылар бөбектін келешекте өсіп дамуына зор әсерін тигізеді. В. Ф. Одоевский мектепке дейінгі жаста оқытуды «Кандай да болмасын ғылымға дейінгі ғылым» деп атаған еді. Балалар бакшасын­да оқытудың мазмунына айналадағы заттармен, олардын арасындағы карапайым байланыстармен, өзара қарым-катынастармен, бақыланатын күбылыстардын негізгі себептерімен танысу кіреді. Оның мақсатына ба-лаларға білім мен дағдылар беру ғана емес, оларды игеру тәсілдерін де үйрену жатады. Балалар бакшасы мен мектептегі оқытудың ұйымдастыру формалары әр түрлі. Мектепке дейінгі окытудык негізгі формасы — оку с а г а тт а р ы, оның мектептегі сабакка Караганда үзактығы, қүрылымы, балаларға койылатын талаптар дәрежесі жағынан айырмашылығы бар. Балалар бакшасында үйге тапсырма берілмейді, баға койылмайды; иге-рілген білім дәрежесі жананы түсіндіру барысында тексеріледі. • Мектепке дейінгі балаларды оқыту әдістер жарынан да ерекшеленеді. Мүнда көрнекілік әдістер үлкен орын алады, дидактикалык ойындар мен ойын тәсілдері кеңінен колданылады. Жана материалдарды игеру негізі-нен белсенді қимыл процесінде: заттармен күрделі кимылдар жасау, әр түрлі ойындар, сурет салу, кұрастыру арқылы жүргізіледі. Алайда, мек-тептегі сиякты, балалар бакшасындагы окыту да программалык сипатта болады: программаныц толык орындалуы, білім мен іскерлікті барлык ба­лалардын игеруі тәрбиеші үшін міндетті болып табылады. Оқыту процесін-де ол мектептегі сияқты дидактикалык принциптерге сүйенеді. Оқыту — екі жақты процесс. Ол тәрбиешінін де, балалардын да белсен-ді катысуымен гана табысты болады. Мүнда тэрбиеші жетекші роль атқа-рады: ол жана материалды айтып кана коймай, оны үйретеді, балалардын танымдык әрекетіне ыкпал етіп, оған басшылык жасайды. Мектепке дейінгі окыту ауызша, В. Ф. Одоевский мен К- Д. Ушинский айткандай, кітапка дейінгі формада өткізіледі. Бала біЛім мен іскерлікті үлкендерден үйренеді. Бұл үлкёндердін сөйлеген сөздерінін мазмүны жа­рынан да, формасы жағынан да дүрыс болуын талап етеді. Тәрбиеші сон­дай-ак сурет салу, қүрастыру, ән айту, ырғакпен қимыл жасау және т. б. іскерліктерден хабардар болуы қажет, өйткені окыту процесінде көрсету әдісі кеңінен пайдаланылады. Оқытудын нотижесі білімді, іскерлік пен дағдыларды үйренуден де, сондай-ақ баланың жеке басында әрекет барысында болатын өзгерістер-ден де көрінеді. 0 Оқу эрекеті — баланын, білім, іскерлік пен дағдыны, эрекеті қимыл тәсілдерін игерудегі өз бетінше істейтін әрекеті. ™ Ол тәрбиешінін басшылығымен өтеді. Мектепке дейін- гі балалардын оку әрекеті олардын алдына қойылған міндетті толык түсшуімен, оны орындау жолдары мен кұралдарын тандап алу қабілетімен, сондай-ак койылған міндеттердін орындалу барысын бақылауымен және өз жүмыс корытындысын тексеруімен сипатталады. Сөйтіп, міндеттер ка­былдау, оларды орындаудың жэне одан таймаудың жолдары мен күрал-дарын белплеу. өзін-өзі бакылау және өзін-өзі тексеру оку әрекетінін не-гізгі компоненттері болып табылады. Олардын әрқайсысы баладан тиісті іскерлікті талап етеді. Мәселен, алга қойылған міндетті кабылдау үшін мектепке дейінгі бала­лар тәрбиешінін сөзін естіп, тыңдай білуге, ол көрсеткен заттарға қарап, көруге, іс-әрекеттін танымдық мазмұнын, дағдысын, тәсілдерін игеруде оның нүскауларын орындауға тиіс. Бала койылған мақсатын жүзеге асыру жолдары мен күралдарын бел-гілеуі жэне оны орындауы үшін қажетті жолдар мен қүралдарды білуі, жумыс жоспарын жасауы сол бойынша әрекеттснуі керек. Жұмыс бары­сында бала терең ойланып, белсенділік, үйымшылдык көрсетіп, ез бетінше әрекеттеніп, тапсырманы орындауда белгілі бір нәтижелерге жетуі тиіс. Жоғарыда атап өткендей оқу әрекетінін компоненттерінік бірі — өзін-езі бакылау, яғни өз әрекетін, ойларын, пікірлерін окытуда айтылғандар-мен салыстыру кабілеті болып табылады. Өзін-өзі бакылау балалардын назарын жұмыс істеу процесіне аудару, іс-әрекет әдісіне өзгеріс енгізе бі-лу үшін маңызды сәт болып табылады. Сонын нәтижесінде бала әр түрлі сүраулар береді, кейбір нэрсслерді кайталап түсіндіруді, айтып беруді өті-меді және т. б. Жұмыс барысында балалар өз орекетін бақылай бастай­ды, оның нәтижелерін сын көзімен бағалайды. Тәрбиеші балалардын жұмыстарына талдау жасап, үлгі заттармен әрбір бөбек жасаған заттар­дын айырмашылығын салыстырады. Балалар өз жүмыстарын үлгі-эталон-мен зер сала салыстырады жэне олар көбіне тіпті болмашы айырмашы-лықтардың өзін дол тауып, оларға баға беруде, әдетте, қателеспейді. Өзін-өзі бакылаудын пайда болуы окытуға байланысты баланын мінез-кұлкы мен санасында пайда болған елеулі өзгерістерді дәлелдейді. Ол тү-сіндіру мен көрсетуге сүйене отырып, өз бетінше көршісініц (кейде кате-лссетін) үлгісіне қарамастан әрекеттене бастайды. Көнілді бір максатка жұмылдыру, жұмысты өз бетімен іздеушілік пайда болады: окыту процесі тәртіпке үйретеді. Осынын бәрі мектепке дейінгі балалардын мінез-қүл-кына ұйымшылдык сипат береді, оларды одептілікке тэрбиелейді. Оку әрекеті біртіндеп калыптасады. Зерттеулерге сүйене отырып, А. П. Усова оку әрекетінде дамуын үш денгейге бөлді. Неғұрлым жоғары, бірінші денгей мынадай ерекшеліктерімен сипатталады; балалар торбиешінін нүскауларын тыңдайды, өз жұмысында оларды үнемі басшы-лыққа алады, істелген жүмысты дүрыс бағалайды, түсінбегенін сүрап ала­ды, кажетті нәтижеге жетеді. Бүл денгейде балалар саналы түрде кимыл жасайды, жай еліктемейді. Мұндай жағдайда мектепке дейінгі балалар­дын оқу әрекеті негізінен қалыптаскан деп санауға болады. Екінші денгей — неғүрлым нашар денгей. Оқу әрекетінін бар белгілері түрақсыз. Дегенмен, балаларды оқытуға болады: олар нүскау-ларды тындап, жұмыс кезінде пайдаланады, тапсырманы орындау кезінде біріне-бірі еліктеуге бейім түрады, өз нәтижелері мсн баскалардың нәти-желерін салыстыра отырып, өзіне-өзі бакылау жасайды. Үшінші денгей — ең төменгі деңгей. Ол сабақка катынасушылар-дын сырттай таза тортіптілігімен сипатталады, алайда балалар әлі де болса оки алмайды: олар нүсқауларды тындағанымен, оларды естімеген болады, жұмыста басшылыкка алмайды, нәтижеге жетпейді, бағаны сезіне коймайды. Қандай да бір білім, іскерлік пен дағдыға үйрету (мысалы, жазуға Үйрету, қарапайым математикалық ұғымдарды калыптастыру) балалар-дың жас ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін ескере отырып, дер кезінде басталса, балалардын өздеріне қойылған талапты тезірек игере алатын-дығын, оқыту процесінде оку әрекетің ойдағыдай менгеретіндігін зерттеу-лер мен практика көрсетіп отыр. Мектепке дейінгі шақта, әсірёсе сэби шакта, окыту жэне оку әрекеті» қалыптастыруда ойын мотивініқ ролі зор. Тәрбиеші: «Мысық сүт ішкісі келеді, келіңдер ол үшін ыдыс жасай кояйык», «Қуыршақка үйшік жасаге берейік», «Куыршакка өлен окып берейік,»,— лесе балалар бар ыһтасымеи іске кіріседі. Педагог балаларда оқу әрекетінің танымдык мотивін біртін-деп калыптастыруға тиіс, яғни олар жаңа білім мен іскерліктерді үйрену-ден канағат алуы үшін жұмыстың соңғы нәтижесіне ғана емес, білім алу процесінің өзіне, жұмысты орындау тәсілдеріне ынтасын калыптастыруға' тиіс. Дидактикалык принциптер дегеніміз оқытуды үйым-Дидактикалык дастыру кезінде тәрбиеші басшылыққа алатын негізгі принциптер қағидалар. «Дидактикалык» деген термин гректік «дидактикос», яғни «үйрететін» деген сөзінен шыккан. Алғашкы дидактикалык принциптер чехтыц көрнекті педагогы Ян Амос. Коменскийдіц XVII ғасырда жазған «Ұлы дидактика», немесе «Барлығы» да бәріне калай үйрету керек» деген кітабында тұжырымдалған болатын. Сол кездін өзінде Коменский окытудыц ұғымдылық, жүйелілік және біріз-ділік, шоғырландыру, көрнекілік, белсенділік және тағы баска принцип-терін ұсынған-ды. Кейінірек орыс педагогикасыныц негізін қалаушы-К. Д. Ушинский дидактикалык принциптерді жасап шыкты: XIX ғасырдыц екінші жартысындағы физиология жэне психология жетістіктері негізінде ұлы педагог дидактикалык принциптерді ғылыми негіздеп берді. Совет педагогикасы мектепке дейінгі шактағы балаларды окытудыц негізін қурайтын мына төмендегі дидактикалык принциптерді ұсынады. Дамыта отырып окыту принцип і. Оқыту алда түрға» міндеттерді ойдағыдай шешуі үшін ол адамды дамытатындай болуы тиіс. Дамыта отырып окыту идеясын көрнекті совет психологы Л. С. Выготский-ұсынған болатын. Оныц мәні окытудыц бұрын кол жеткен децгейін бар-дар тұтпай, окушының жаца материалды игеруге күш салуы үшін әрка-шанда ол децгейден асып түсіп, аз да болса алда болуында. Осыған бай­ланысты Л. С. Выготский акыл-ой дамуынык екі түрлі децгейін анықтап-берді: біріншісі — оқушының өз бетімен қандай тапсырмаларды орындай алатындығымен сипатталатын бар әзірлігінің децгейі, екіншісі —«даму-дыц таяу аймағы»— бұл үлкендердіц аздаған ғана көмегімен баланыге ары карай өзі алып кете алуы. Тәрбиеші дамыта отырып окыту принципін басшылыкка алып, балаларға орындалуы біраз куш жумсауды, акыл-ой белсенділігін талап ететін, қиындығы мол тапсырмалар береді. Тәрбиелей отырып оқыту принцип і. " Советтік педаго­гика мектеп пен окытудыц партиялыгы туралы лениндік кағидаларды нс-гізге ала отырып, бүл принципті дәл анықтады. Окыту міндеті жай білім; беру ғана емес, сол аркылы өмірге, қоршаған болмыска, ецбеқне, адам-дарға деген карым-катынасты тэрбиелеу. Окыту мен тэрбиелеу біртутас процес. Тәрбиеші оку сағаттарыныц мазмунын аныктау үстінде соныц барысын­да шешілуі тиіс тәрбиелік міндеттерді де белгілейді. Мысалы, педагог «Адамдар бір-бірі жайлы калай біледі» деген тақырыпқа сабак жоспар-лай отырып, жалпыға білім беру міндетін — балалардын адамдар бір-бірін білу үшін байланыстың кандай түрлерін пайдаланатындығы, хаг жазу жэне оны жөнелту үшін кандай нәрселердіц қажет екендігі туралы білімдерін аныктауды және жүйелеуді алға қояды. Тәрбиешімен бірлесе отырып, балалар наукас жолдастарына хат жазады, оған әдемі суреттерді іріктеп алады, сөйтіп, камқорлық білдіріп, көціл бөледі. Сәбилер күтушініц еңбегін кадағалайды, оның жүмысыныц мәнін, оларға каншалықты мол күш жумсалатындығын біледі, тәрбиеші балалар-- дын күтушіге кемек корсету ынтасын тудыруға, оныц ецбегін сыйлай білу-ді үйретуге талпынады, яғни білім беру жэне тэрбиелеу міндеттері бір мезгілде шешіледі. Окытудың ұғынымдылык принципі. Білім беру бала­лардын шамасына сай, уғынымды болғанда ғана ол нәтижелі болмақ. Бі-лім беру мазмуны да, онын әдістері де уғынуға жеңіл болуы керек. Алғаш рет ұғынымдылық принципін Ян Амос Коменский: «Жакыннан жыраққа, карапайымнан күрделіге, таныс нэрседен бейтаныска бет алу» деп тужы-рымдаған болатын. Бул принцип оку программаларын курастырудыц не-гізіне алынады. Мектепке дейінгі балаларға арналған программа ец ал­дымен баланы коршаған заттар мен кұбылыстарды зерттеуді карастыра-ды, олармен танысу жакыннан жыракка алып барады. Мэселен, балалар алғашында топтық бөлмедегі, содан соц балалар бақшасындағы, оныц маңайындағы, туған каласындағы, селосындағы, нэрселермен, содан кейін •рана «Біздің Отан», «Совет Одағының астанасы», деген ұғымдармен таны-сады. Ұғынымдылық принципі жаца материал мазмунындағы қиындықтың белгілі шамада, қиын және оцай нәрсенің дұрыс арақатынаста болуын талап етеді. Білім беру ұғынымдылығы балалардың бойындағы білімге сүйену, материалды түсіндіру нақтылығы арқылы камтамасыз етіледі. Жүйелілік және бірізділік принципі материалды зерттеу жацадан алатын білім бурын алынған білімге сүйенетіндей логи-калық тәртіпті қажет етеді. Программада материал дәл осылай орналаса-ды. Бул принцип окытуды практикалык үйымдастыруда да сакталуы тиіс. Тәрбиеші программалык материалды сабактарда оқытады, оныц сабақтан сабакка дейін біртіндеп күрделенуі, алдағы материалдык өтілген мате-риалмен байланысы камтамасыз болатындай етіп бөледі, бұл білімді нақтылауға және нығайтуғакемектеседі. Мысалы, «Бақтағы күз» такы-рыбына сурет салу алдында балалар бакшасындағы учаскеде жэне парк-те күзгі табиғатты бакылау, күз туралы әңгіме, өлеңдер оку өткізіледі. Коршаған қубылыстар жайлы білімді бірте-бірте жинақтау негізінде тэрбиеші балаларда кекейтілген ұғымды қалыптастырады. Мәселен, күз-діц өтуі^ барысында балалар тәрбиешімен бірге табиғаттағы езгерістерді бақылайды. Маусымнын соңында өткізілетін кеңейтілген әнгімеде тәрбие-ші балаларды күзге тән ерекшеліктері, оныц жылдың басқа мезгілдерінен ■айырмашылығы туралы қорытынды жасауға жетелейді. Мектепке дайындау тобында бала ересектердің еңбегі туралы белгілі оір шамада білім алып шығуы тиіс: коғам пайдасына жасалатын ецбек — күрметті де қажетті іс; жұмыста айрықша көзге түскендерге сыйлык, гра- моталар, ордендер, медальдар беріледі. Балаларды екбектің коғамдық мәндшігін ұғынуға даярлау үшін тәрбиеші сәбилер топтарынан бастап ресектердің еңбек кызметтерінің балалар түсінігіне онай түрлерімен бір-. е-бірте таныстырады, эр кезде аспазшының, хат тасушының, қүрылысшы- ық, мұғалімніц және баскалардык ецбектерініц адамдар үшін каншалық- ы мацыздылығын, біздіц елімізде адал еңбек етушілердіц кандай сый- ^ұрметке бөленетінін атап айтып отырады. Балалардын жинақтаған білімі ла„.зшде пеДаг-ог қоғам үшін адам ецбегініц маңызы туралы жалпы үғым •калыптастырады. j Дыі1ІЛІМДІ игерУДегі және колданудағы балалар-■сіаіп $аналылык. жәнебелсенділік приниципі. Санаға ' ои елегінен өткен білім — нық білім. Білімді санаға сіціру бала оны белсене колданған сайын жемісті болады: білімді игеру балалардын, ал­дына акыл-ой міндеттері койылған жағдайда табысты өтеді. Оқыту мәселелерін зерттеу кезінде мынадай эксперимент өткізілген болатын.' Балаларға екі типті нұскау беріліп, олардың калай әрекет етуҒ кажеттігі жайлы жөн сілтенген-ді. Бірінші типі шартты түрде диктанттык, деп аталынды: мектепке дейінгі балаларға іс-әрекет рет-ретімен егжей-тег-жейлі тұсіндіріледі. Алдыңғы әрекет орындалғаннан кейін эр жана әрекет-тің аты аталады. Нұсқаудын екінші типі шартты түрде түтас нүскау дегг аталады: міндет балалардын алдына бірден, түтас койылды. Тәжірибе түтас нүсқау кезінде балалар, кейде операция ретін ұмытып қалғанымен, өз еріктерінше еркін әрекет жасайтындығын көрсетті. Диктанттық нұсқау жағдайында процесті үсақ операцияларға бөлшектеу әрекетті механика-лык түрде орындауды тудырады: балалар мұндайда айтарлыктай күрделг жүмыс аткара алады, бірак акыл-ойы дамымайды. Түтас нүскау балаға • еркін әрекет жасау мүмкіндігін береді, акыл-ой жағынан алғанда әлдекай-да киын міндет ұсынады. Бүл баланыц белсенділігін дамытуға, оныц мей-лінше еркін әрекет етуіне жағдай жасайды. Түтас нүскауды колданған кезде тәрбиеші балаларға әрекеттердін тә-сілдерін қалай күбылтуға, түрлендіруге болатынын айтып отырады, ини-циативаны қүптайды. Мысалы, ол қатты кағаздан кол арба жасауға тап-сырма береді: дайын конструкцияны көрсетеді, жэне оны калай жасауға болатындығы жайлы ойлануды, балалар бүрын қандай істі орындағанда-рын, кол арба соның кайсысына үксас екенін, бүл жүмыста қандай жаца-лык барлығын еске түсіруді үсынады. Сөйтіп, балалар, тәрбиешінің бағыт берушілік ролініц арқасында, өз беттерімен тапсырмалардыц орындалу барысын анықтайды. Мектепке дейінгі балалардың танымдық эрекетін белсендірек ету үшін педагог әр түрлі тәсілдер колданады. Солардын бірі — с ұ р а қ қою болып табылады. «Сендер неліктен мына суретте күз бейнеленген деп ойлайсын-дар?», «Сендер жұмбакта кемпіркосак туралы айтылып тұрғанын калай таптындар?», «Қарды біз бөлмеге алып кіргенімізде, ол кандай күйде болады?». Жауап іздеуде балалар өздерінің практикалык тәжірибелеріне сүйенеді; егер олар қиналса, тәрбиеші оларды бакылау жүргізуге, ойлану-ға жетелейді. Балалар бакшасында салыстыру тәсілі кецінен колданылады. Бакылау процесінде педагог балаларды заттардың, тірі объектілердін; сыртқы түрінің сипаттық ерекшеліктерін ажыратуға, олардың үқсастығы мен айырмашылыктарын табуға үйретеді. Басында бүлайніа салыстыру екі затты немесе екі тірі объектіні катар қойып карағанда ғана мүмкін бола алады, ал кейінірек мектепке дейінгі балалар бір затқа ғана қарап отырып, онымен салыстырылатын нәрсені елестету негізінде үксастықты немесе айырмашылықты таба алатын болады. Салыстыра бакылау сырткы ұксастық немесе айырмашылық туралы корытынды жасауға ғана емес, сондай-ак олардан туындайтын кейбір зацдылыктарды аныктауға да мүм-кіндік береді. Мысалы, инелік пен көбелекті салыстырғанда балалар олар­дыц сырткы түрі коректсну әдістеріне тоуелді екендігін анықтайды: «Кобе­лек салбыр түмсыкты, инелікте ол жок, өйткені кебелек шырын сорады, ал инелік үшып жүріп шыбын кағып жейді». Танымдық белсенділікті қалыптастыру мақсатымен балалардын: карапайым іздену әрекеті ұйымдастырылуы мүмкін, мүныц мәні тәрбисші олардыц алдына танымдык тапсырмалар қоятындығында, бүл тапсырмалар кейін тікелей белсене бакылау процесінде, сәбилердін, . тәрбиеші өткізетін карапайым тәжірибелерге, эвристикалық әцгімелерге катысуында шешіледі. Мысалы, аязды күні балалардын алдыиа: «Сендер-дің ойларыцша бүгін карды домалақтауға бола ма? Неге болмайды? Кар- ды жеціл жабысатын ету үшіи не істсу керек?» деген тапсырма қойылады. Бүл сұрактарға жауап беру үшін балалар карды үстап карайды, кардыц жабыскактығын байқайды, оның неліктен оцай жабыса қоймайтыны жө-нінде өз пікірлерін айтады. Содан кейін карды жылы үйге алып кіреді, тағы да мығымдап домалақтап көреді. Өткізілген бакылау жэне экспери­мент негізінде балалар қардың касиеті ауанын температурасына тәуелді деген корытындыға келеді. Өздері катыскан карапайым «зерттеулер» нә-тижесінде алған білім саналы және берік болады. Тәрбиеші балалардын алған білімдерін белсенді әрекетте қолдануы үшін жағдайлар жасайды. Қітапханаға экс­курсия жасағаннан кейін, ол кітап бүрышындағы кітаптардың каншалык-ты жөнді қалыпта екендігін тексеруді үсынады жэне оларды жөнге келтіру максатында коллёктивтік ецбек ұйымдастырады. Келесі күні балаларға «кітапхана» ойынын үйымдастыруды ұсынады. Сөйтіп белсенді әрекет үстінде (ецбекте, ойында) кітаптарды күтіп устау кажеттігі жайлы сабақ-тардан алынған білім нығая түседі. Балаларды оқыту нәтижесі балалар бакшасыныц программалык мате-риалын қүрайтын білімді, іскерлік пен дағдыларды, олардыц белсене иге­ру жэне колдану дәрежесіне тікелей тәуелді болады. Окыту процесінде балаларды белсендірек ете түсу үшін эр түрлі тәсіл-дер үсынылуы мүмкін. Сабактың барысында, ен алдымен, өздерін көрсете алмайтын тартын-шак балаларға белсендірек болуға мүмкіндік беру керек. Мәселен, сурет, жоспар, үлгі бойынша әңгіме өткізгенде, есеп шығарғанда алдымен осы балаларды сөйлету керек. Жауап алу үшін шакыру тэрбиешініц бір ғана баламен сұкбаттасуына айналып кетпеуі тиіс. Балалардын біреуіне тапсырма бере отырып, соған топты тегіс қызыктыра тартқан жөн. Әцгіме, бакылау өткізу процесінде барлык сэбилер үшін ненің мацызды екенін, не нәрсе үшін енбек ете түсу керектігін атап айту кажет. Сонда балалар өздерінің әркайсысыиың ісіне немесе сөзіне өзінің ісі, сөзі ретінде қарайтын болады. Сондыктан да олар­дыц назарын белгілі бір баланыц не сөйлеп, не істеп жатканына аудара білу де қажет. Бірте-бірте балалардың бәрі де белсенділікке ие болады, бірак бүл үшін олардыц коллектив арасындағы өмірін педагогикалык жағынан мақсатты етіп үйымдастыру, оған жетекшілік ету кажет. Көрнекілік принцип! мектепке.дейінгі балаларды оқытуда ерекше маңызды мәнге ие болады, өйткені баланың ойлануы көрнекі-об-разды сипатта болады. Коменский әлдекашан ұсынған бүл принцип бы-лаиша түжырымдалған-ды: «Мүмкін нәрсенін бәрін сезіммен қабылдау үшін жол ашу, атап айтқанда, көрінетінді көзбен керу үшін, еститінді құ-лакпен есту үшін, иісті иіскеп білу үшін, дәмге жататынды татып білу Үшін, сипап сезуге болатынды сипап сезіну үшін. Егер белгілі бір нәр-селерді бірден бірнеше сезім мүшелерімен қабылдауға болса, онда, мейлі, оларды бірнеше сезім мушесі қамтысын»1. К. Д. Ушинский мектепке дейінгі балалардың ерекшеліктеріне жүгіне отырып былай деп жазды: «Бала табиғаты көрнекілікті анык талап етеді. °алаға'оныц өзіне белгісіз бес сөзді үйрете бастаңыз, ол үзақ және бос-ан-босқа қиналады, ал енді осындай жиырма сөзді суреттермен байла-Dan™Pa ҮйРетін-ізші — бала оларды лезде кағып алады. Сіз балаға ка-напаиым ғана ойыңызды түсіндіріп отырсыз, ал ол сізді үқпайды; сіз дәл сол балаға күрделі картинаны түсіндіре бастадыңыз делік, ол сізді тез түсінеді»1. Қазіргі педагогика мектепке дейінгі оқытуда көрнекіліктің алуан түрі қолданылуы қажет деп санайды: тірі объектілерді бакылау, заттарды, картиналарды, үлгілерді көру, окытудын техникалык қүралдарын қолда-ну, схемаларды, модельдерді пайдалану. Балаларға жеке-дара карау принципі. Балалар акыл-ой ынғайлылығы деңгейінің әр түрлі екендігімен айрықшаланады — біреу-лері тез жауап табады, енді біреулеріне дұрыс корытындыға келу үшін асыкпай ойлану кажет болады; білімді игеру карқыны әр түрлі болады — біреуі шапшаң кабылдап, еске сактайды, енді біреуіне материалды игеру үшін ұзақ жұмыс істеу және қайталау кажет. Дағдылар да эр түрлі кар-қында қалыптасады: бір бала әрекеттерді ондаған рет қайталаған соң шапшан орындайды, енді біреулерінде мұндай қайталаудын саны екі, ут­есе артып кетеді, содан кейін ғана әрекет шапшан аткарылатын болады. Тәрбиеші балалармен жүмысты олардың жеке-дара ерекшеліктерін ес-кере отырып ұйымдастырады. Егер ол мектепке дейінгі балалардын бәріне бірдей караса, онда олардын кейбіреулері материалды табысты менгеріп, енді біреулері бірте-бірте калған үстіне кала берер еді. Егер педагог өз жүмысында материалды білетін, үнемі колын көтеретіндерге ғана сүйенсе, онда ол дүрыс жасамағаны, мүндай жағдайда белгілі бір балалар ғана белсене жұмыс істейді, ал олардын белгілі бір бөлігі селсок, енжар қал-пында калады. Ой жағынан белсенді балаларға ілесе алмай, олар даму жэне білімді игеру жағынан бірте-бірте артта калады. Окытуда балалар-га жіктеп, даралап карау тәрбиешіден белгілі бір икемділікті талап етеді: күшті балаға күрделірек тапсырма беру, онын алдына қиынырак мәселе кою, көлемді жүмыс тапсыру — бүл онын сабакка деген ынтасын артты-рады; сонымен бірге барлык балалардын алдарына қойылған тапсырма-ларды орындауына жеткізіп, колдарын көтермейтіндерді де сұрап түру; на-шарлау дегендерге дер кезінде көмек көрсету, олардын «дамуынын таяу аймағы» шенберінде әркайсысыиа жеке тапсырма іріктеп алу, олардын ұғымына сай сүрактар кою, олардын да материалды игеруге кабілетті екенін сезіндіру керек. Дидактикалык принциптерді басшылыкка ала отырып, Окытудыч тәрбиеші балаларды окытуда жаксы нәтижелерге же-мазмұны тед. мектепке дейінгі балаларды окытудын мазмуны «Балалар бакшасындағы тәрбие программасымен» айкындалған. Оған тіл дамыту, коршаған нәрселермен таныстыру, көркем әдебиетпен таныстыру, карапайым математикалық үғымдарды дамыту, қүрастыру және сурет салу іскерліктері мен дағдыларына үйрету,- музыкалық тэрбие, кимылды дамыту енеді. Программалык материалды іріктегенде онын, бір жағынан балалар игере алатындай болуын, екінші жағынан, олардын акыл-ой кабілеттерін мейлінше дамытуын, онын тек мәліметтер жиынтығы болмай мектепке дейінгі балалардын қоршаған дүниеге тән зандылыктарды түсінуге тая-нуына мұмкіндік жасауын; балалардын айналадағыларды бакылауға, байланыс пен тәуелділіктерді аныктауға, корытынды шығаруға жетелей-тіндей білім алуын ескеріп отыру керек. Совет ралымдары оқыту программасын балалардын мүмкіндіктерін есепке ала отырып, жетілдіру жолында дамылсыз енбек етуде. Мектепке дейінгі балаларды оқыту программасының әр бөлімінін маз­мунын зерттеу тиісті методикалар курсында жүзеге асырылады. Мектепке дейінгі педагогикада «Балаларды айналасындағылармен таныстыру» бе-лімі бөлек зерттеледі. § 5. ТӨҢІРЕКТЕПЛЕРМЕН ТАНЫСТЫРУ Білім Білімдерді менгеру акыл-ой тәрбиесінін негізіне алын- мазмұны жэне ған. Мектепке дейінгі балалар үшін олардын негізгі оларды іР""еУге көзі — айналадағы өмір. Бала өз бетімен және үлкен-Қталаптар Дердін жетекшілігімен, күнделікті өмірде жэне оку сағаттарында білім алады. Балалардын өз бетімен ал-ған білімдері көбіне бей-берекет, жүйесіз, кездейсок болып келеді. Көпте-ген балалар білімнің едәуір қорына ие бола отырып, тіпті 6—7 жастын өзінде жиынтық ұғымдарды менгере алмайды, аса карапайым қүбылыс-тардын арасындағы байланыс пен тәуелділікті өз бетімен аныктай алмай­ды. Турлі жастағы балаларға арналған білім көлемін, олардын сипатын жәнебір топтан екінші топка карай күрделіленуін аныктау, яғни балалар­ды айналадағылармен таныстыру женіндегі программаны жасау педаго­гикалык зерттеулердің аса манызды міндеті болып табылады. Бұл білімдердің келемін белгілеуге алғаш рет Я- А. Коменский әрекет жасады. Өзінің белгілі «Ана мектебі» деген кітабында ол 6 жаска дейінгі балаларға кандай білім беру керектігін керсетті. Фридрих Фребель бала­лардын «сыйларымен»— бұл үшін арнайы жасалған дидактикалык кұрал-дармен шұғылдана отырып, олардын тәрбиешінін басшылығымен алуға тиісті түс, мелшер, форма, қозғалыс бағыты туралы білімдерінің аумағын белгіледі. Советтік балалар бакшасынын бүкіл программасында айналадағылар-мен танысуға, онын ішінде қоғамдық оқиғалармен және кұбылыстармен танысуға үлкен кеніл белінді. Қолданылып жүрген «Балалар бакшасында тэрбиелеу программасында» балалардын табигатпен, эр түрлі мамандык-тағы адамдардын енбегімен, ездерінін шамасы келетін коғамдык емір кубылыстарымен, заттармен, олардын сапасы жэне касиеттерімен танысу жағы кезделді. - Оқыту программасы үшін айналадағылар орта туралы мәліметтерді іріктеп алу олардын тәрбиелік сипатын, ғылыми дүрыстырын, нактылығын жэне мектеп жасына дейін балалардын түсінуін есепке ала отырып жүзе-ге асырылады. Балалар игеретін білімдердің мазмұнының өзі тәрбиелік сипатта болу-ра тиіс. Балалар бакшасы программасы мектеп жасына дейінгі балаларда Табиғатқа деген сүйіспеншілікті, есімдіктерге, жәндіктерге камқорлық Қатынасты тәрбиелейтін табиғат туралы білімдердің калыптасуын, енбек-тін қандай түрлерін болса да кадыр тұтып, сол енбек нәтижелеріне кам-морлық кезкарас туғызуға тәрбиелейтін ересек адамнын енбегі туралы оілщді беруді кездейді; бул білімді игеру негізінде балаларда туған ка-ласына, ез Отанына, совет халқына В. И. Ленинге, онын серіктеріне деген Үйіспеншілік жэне оларды кадыр туту, еліміздін қоғамдық еміріне мүд-делену кезкарасы калыптасады. Еыаларда табиғат кұбылыстары туралы, олардын езара тәуелділігін леп дҮниен'к материялылығын, табиғат пен қоғамдағы адам ролін әдейі-п керсететін қарапайым да болса, ғылыми дурыс білімдер қалыптасады. т ,1Рограммада көрсетілген білімдер мектепке дейінгі балалардын, бәріне егж •КП; б¥Л б'лімдер бір топтан екінші топка еткен сайын күрделеніп, льік6" ТеГЖеЙЛеНІП' жалпылана түседі. Мысалы, балалар бакшасынын бар-°лапТ°ПТарЬІНда балалар транспортпен танысады, бірак сәбилер тобында Чыск Калалык транспорттын негізгі түрлерін айырып, олардын кандай жу­ка пайдаланатынын білуге тиісті болса, мектепке дайындайтын топта транспорттын каладағы түрлерін де, алые жолға жүретіндерін де, тран-спортта істейтін адамдардык екбек ерекшеліктері мен қоғамдық транспортпен пайдалану тәртібін білуге, әр түрлі транспорт кұралдарын өзара салыстыра білуге тиіс. Білім нақты болуға тиіс. Валаларда Отанымыз туралы ұғымды калып-тастыру үшін тәрбиеші оларға сліміздін әр түрлі халықтары, олардын әдет-ғұрыптары, шүғылданатын ецбек түрлері, олар тұрып жаткан табиғаг жағдайлары туралы кітаптар окып, әнгімелер өткізеді. Балалар игеруге тиісті білімдердін екі категориясын айырып керсетуге болады: карапайым білімдер (бұларды нгеру үшін практикада_ арнайы окытудын керегі жок, тек ересектердің балалармен өткізетін жай карым-катынасы, ойындар, бақылаулар жетіп жатыр және неғүрлым күрделі бі-лімдер, бүларды окыту процесінде ғана игеруге болады, «Балалар бакша­сында тәрбиелеу программасында», «Айналадағыны бағдарлауды үлғайту және тіл дамыту» (күнделікті өмірде) және «Айналадағылармен танысты-ру және тіл дамыту» (окыту процесінде) деген бөлімдер бар. Үйымдаскан оқыту барысында тәрбиеші балалардын назарын айнала-мен танысуда басты-басты нелерді білуге тиіс екендігіне бағыттайды, зат­тар мен құбылыстарды неғүрлым толык кабылдау тәсілдеріне үйретеді. . Акыл-ой тәрбиесінін міндеттерінін бірі — білімдерді жүйаділігі жүйелендіру. Білім жүйесі — бүған белгілі бір занды- ™ лықтардын, принциптердін және ережелердін негізінде бүтіннін бөлшектері арасындағы мәнді байланыстарды, тәртіптерді анык­тау аркылы кол жететін білімдердін жиынтығы. Жүйелі болу арқасында адам білімдері неғүрлым ықпалды, қунакты келеді, адам оларды практикалык немесе таным міндеттерін шешуде же-дел пайдалана алады. К. Д- Ушинский: «Заттардыц өз мәнінен шыққан, эрине акылға сыйымды жүйе ғана өз білімімізді толык билеуге м.үмкіндік береді. Үздік-үздік, байланыссыз білімдерге толы бас ішіндегісінін бәрі ыбырсып жаткан, кожасынын өзі ештене іздеп таба алмайтын койма сиякты; ал жүйесі бар да білімі жок бас барлык жәшіктерде жазу бар да, ал жәшіктердік ішінде түгі жок дүкен сиякты»1—деп жазды. Игерілген білім жүйелілігі баланыц акыл-ой әрекетін ширата түседі, өйткені жүйе-нін өзі аналитикалық-синтетикалық ой жүгірту әрекетінін нәтижесінде калыптасады жоне жаңа білімдерді неғұрлым тез де саналы түрде игеру-ді камтамасыз етеді. Білімді жүйелендірудің негізі олардыц байланыстарын аныктау болып табылады. Мектепке дейінгі балаларда білім жүйесі түйсіну, яғни сезім-дік-практикалык тәжірибесі дорежесінде, сондай-ак, неғұрлым жоғары — теориялык, үғымдар формасы дәрежесінде калыптасады. Мысалы, мектеп­ке дейінгі бала жыл маусымдарына тән белгілермен танысады; мүндай мәліметтердіц жиналуы түсіну дорежесіндегі білімдер жүйесі болып табы­лады. Бала заттардың түсін, формасын, көлемін, касиеті мен сапасын айырады және эркайсысын оның өзіне тән сапасына карай сипаттай ала­ды: ол заттардың касиеттері мен сапасы туралы түсініктер жүйесін иге-реді. Мектепке дейінгі балаларда коғамдық қүбылыстар мен оқиғалар тура­лы жалпы түсінік калыптасады. Мысалы, еңбектін алуан түрін сан рет байкаудың нәтижесінде балада ересектер енбегі туралы түсініктер жүйесі калыптасады. Біздіц еліміздегі балалардын өмірі туралы, совет адамда-рының еңбегі туралы, аса көрнекті қайраткерлер — Коммунистік партиясы мен Совет мемлекетін кұрушылар туралы, СССР ұлттық республикаларыхалыктарының өмірі жоне достығы туралы алғашкы білімдерініц негізінде Отанымыз туралы түңғыш үғым калыптасады. Мектепке дейінгі балалар кейбір білімді неғурлым жоғары — ұғым, яғ-ни сөзбен айтылған заттар мен болмыс кұбылыстарынын жалпы және мәнді белгілері жөнінде білімдердіц неғүрлым жоғары дәрежесінде де игереді. Мысалы, карапайым математика негіздерін үйренгенде балалар сан-дардын курылу зандылыктарын, олардыц өзара кейбір байланыстарын (сан единицалардан түрады, ен үлкен сан бұрынғы санға единицаларды косудан шығады, сан санап шығатын заттардың мөлшеріне, түрған оры-нына жэне т. б. байланысты емес); табиғатпен танысканда — табират күбылыстарынын жеке зандылыктарын (табиғаттағы маусымдык өзгеріс-тердің күн жарығы мен жылуына байланыстылығын, малдың сырткы түрі-ніц олардыц тіршілік салтына, өсімдіктіц өсуінің жағдайы мен кұтіміне байланысты екендігін және т. б.) біледі. Балаларда білім жүйесі өзгермей түрмайды. Ол окыту процесі мен өмір тәрбиесініц жиналуына карай үнемі тереңдеп, ұлғайып отырады. Тәр-биеші оны қалыптастыруға дәйекті қызмет етеді. Мысалы, сәбилер тобын­да ол балалардын назарын жыл маусымының неғұрлым жекелеген айкын белгілеріне аударады, ортаңғы топта — негізгі тән белгілерін айырып кер­сетуге үйретеді, ересектер тобында — маусымдык өзгерістердің дәйектілі-гі, олардыц кайталау зацдылығы, жанды жэне өлі табиғат қүбылыстары арасындағы байланыстар туралы білімді калыптастырады. Ересектер мен мектепке дайындайтын топтардын балалары қоғамдык кұбылыстардыц өздері түсіне алатындары туралы, мысалы, үлкендердін ецбсгі туралы білімдер жүйесін игеруі тиіс. Олар әрбір адамныц енбек ететінін, енбек адамдар үшін, коғам үшін жасалатынын, еңбектіц коллек-тивтік сипатта екеііін, енбекте адамдардыц бірімен-бірі байланысты екенін білуге кажет. Бұл корытынды ойға бала енбектің алуан түрін бакылау нотижесінде білім жиналу негізінде жетеді. Мектепке дейінгі бала кейбір зацдылыктарды түсінуге тиіс: біз пайдаланатын заттардыц бәрі адамнын ецбегімен істеледі; әрбір адам пайдалы бір нәрсе жасау үшін кызмет етеді; ецбек — бұл күш жұмсау, қиыншылыктарды жецу; қиыншылыкты бір адам емес, көп адам болып бірге істегенде жеңу онайырак, ецбектіц нәти-жесі әр адамның өз міндеттеріне калай карайтынына байланысты; маши­налар, техника ецбекті жеңілдетеді. Ецбек туралы білім жүйесі эр түрлі: мазмүны жөніндегі айырмашылык туралы, олардыц өзара байланысы мен өзара тәуелділігі туралы, эр түрлі мамандыктар иесі туралы (жүмыс орны, енбек кұралы, енбек әрекеті, нә-тижелері, енбекке көзкарасы) жэне т. б. болуы мүмкін. Окудыц программалык мазмұнын белгілей отырып, тәрбиеші окудың белгілі бір түрінен балалардын игеруге тиісті білім жүйесі калай болып келетінін, оның окудыц баска түрлерінен алған білімдермен қалай бай­ланысты болатынын ойластырып алуы керек. Мысалы, аспазшыныц, кітап-ханашыныц, мүғалімніц ецбегі туралы білім — бүл ецбектіц алуан түрі туралы мәліметтер жүйесінің бір бөлігі; аспазшынын негізгі еңбек әрекеті тУралы, пайдаланатын енбек құралдары туралы білім — еңбек процесЕ туралы білімдер жүйесініц бір бөлігі; почтаныц әр түрлі кызметкерлерініц ецбегі туралы білім — бұл қоғамдық еңбектіц коллективтік сипаты тура­лы білімдер жүйесініц бір бөлігі. Екбектің қоғамдык сипатынын мәніне түсіну үшін бала оныц көптеген түрлерімен танысуға тиіс. Құбылыстың ішіндегі объективтік байланыстарды, катынастарды анык-аУ кұбылыстың жеке жактары мен фактілерінің белек емес, өзара бай-анысты, өзара тәуелді екендігіне алғы шарттар жасайды Балалардын. Айналадағылар туралы балалар көптеген сұрақтар сұраулары және береді. Сұрақтар — балалардын білуге құштарлығы-рларға жауап беруге ның көрсеткіші, олар айналадағыларға деген белсенді қойылатын талаптар ханыМдЬ1қ қатынасты білдіреді. Сұрак коя білу бала­нын кандай да бір құбылысты байқауға, кандай да бір қубылыстардын екінші кұбылыстармен байланысын аныктауға кабілетті екенін көрсетеді. Көп білетін балалар сұракты көбірек кояды. Бұл түсінікті де, өйткені білетіндері мен білмейтіндері кақтығысып калған кезде сұрак көбірек туады. Ересек балалардын сұрактары олардың ынтасының. белгілі бір ба-ғыт алғанын, білімге деген құштарлығынын калыптасуын, жана бір нәрсе-ні білуге ұмтылушылығын көрсетеді. Баланын жасына карай онын коятын сұрағынын сипаты да өзгереді. Баланын екі жас шамасына келгенде алғашкы қоятын сұрақтары бағдар-лау сипатында жэне оны коршаған заттар жөнінде болады. Бала заттар-дың атын жэне оның неге керек екендігін білуді құмартады: «Мынау не?» Бұл кім? Неге?» Көбінесе алғашқы сұрактардьщ анық танымдык бағыты болмайды. Сұрактан сәбидін үлкендермен сөйлесуді соза түсуге ынтасы байқалады. Сондыктан баланьщ сүракты беріп, өзі оның жауабын күтией басқа жакка жүгіріп кететін кездері де болады. Кейде бала бір сүрактан кейін бір сұракты тізбектетіп беріп жатады: «Шөптін неге керегі бар?— Сиыр жеу үшін бе?—Ал, сиыр оны неге жейді?—Сүт шығуы үшін бе?— Ал, сүт неге керек?— Балаларға беру үшін бе? Неге балаға сүт беру ке­рек?» жэне т. с. с. Балаларды үлкендердің жауабына деген шын мәніндегі кызығушылыктан гөрі сүрак-жауап ойыны. көбірек тартады. Олар көбіне вздері білетін, бірак соған көз жеткізгісі келетін жайттар туралы сұрак-тар береді. Таным сұрактары жинакталған білім негізінде туындайды. 4—5 жасқа келіп, түсінік коры көбейгенде ол өзі тікелей кабылдап түрғанымен бай-ланысы жбк сүрақтар қояды. Балаларда күбылыстар арасындағы себеп-салдар байланыстарына кызығу пайда болады. Олар «неге?» деген сұрак-ты жиі береді. 5 жастағы балаларды негешілдер деп тектен-текке ата-майды. Бала сүрактары алуан түрлі де, өте кызык болып келеді. Мұндай сұ-рактар баланың ойлау барысын көрсетеді. Балалардын көптеген сүракта-рын К. И. Чуковский өзінін «Екіден беске дейін» деген кітабында келтіре-ді. Әр жылдарда жиналған осы сұрактар бойынша мектеп жасына дейінгі баланын кұштарлығы мен білімі калай өзгеріп отыратынын көруге бо­лады. Бала сұрактары алуан түрлі: айналадағы заттар, олардын неге керек-тігі жэне сапасы туралы, табиғат туралы, техника туралы, дүние жэне адамнын пайда болуы туралы, адамдар жәие олардың қылықтары туралы, коғамдық қүбылыстар мен окиғалар туралы болып келеді. Олар жауап беруді талап етеді, олардан ат.тонын ала кашуға болмайды. А. М. Горь­кий былай деп жазды: «Баланын койған сүрағына: «Түра тұр, өскен соң — білерсің»,— деу, оның білімге деген талпынысын сөндіру деген сөз. Бала­нын сұрағына дүрыс жауап беру —үлкен өнер, және ол сақтыкты талап етеді»'. Баланыц сұрақтарына жауап беру керек, бірак жауапты тек даяр кү-йінде беруге болмайды, ейткені ол өз бетімен ойлауға дамытпайды. Егер бала біраз ойланып, үлкендердің немесе курдастарының көмегімен взі Жауап таба алатын болса, даяр жауап беруге асыкпаған жөн. Кей жағ-дайларда қойылған сүракка жауап беруге басқа балаларды тартуға бо­лады. Тәрбиеші олардыц жауап таба алмағанын көрсе немесе ол жауап- тын дұрыс емес екенін білсе, ол балаларға көмектесіп, дұрыс түсінік бе­реди Берілген жауап дүрыс, анык, кысқа, бірақ толык, түсінетіндей болуы керек. «Иә», «Жок» деп жауапты кыскасынан қайыру баланыц білім кұ-марлығын тудырмайды: тәрбиеші баланык құбылысты терекірек көруіне көмектесуге, құбылыстар арасындағы байланыстар мен тәуелділіктерді керсетуге тиіс. Егер жауап мысалдармен немесе бақылаулармен дәлелден-ген болса, онда ол балаға түсінікті болады, сондықтан оны жаксы сенді-реді. Балалардын өздеріне түсініксіз сөздермен сұрактар қоюына байланыс­ты («Трансформатор деген не?», «Ал синус ше, ол қандай?»), ол сездер-дің мағынасын әлі өздері де түсінбейтін болғандыктан, күрделі терминдер мен күбылыстарды карапайым түсіндірудіц кажеті жоқ. Мұндай жағдай-да балаға бұл жөнінде кейін мектепте білесін деу керек. Сонымен катар егер тәрбиеші кандай да бір сұрақтыц жауабын білмесе, оны аяксыз кал-дырмауға тиіс. Педагогтыц бұл сұрауға жауапты кітаптан іздеп карайын деуіне болады, бұл баланы білімді кадыр түтуға тәрбиелейді және тәрбие-шініц беделін көтереді. Баланын сүрактарына немкетті қарауға, сол сияқты оларға күлуге болмайды. Олардың баланың акыл-ойын дамытуда маңызы үлкен: олар баланың ой-өрісін кеңейтеді, ойлауын дамытады, білім алуға деген тұ-ракты кұштарлықты қалыптастырады. § 6. ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕРІ МЕН ТӘСІЛДЕРІ Окытудың Окыту процесінде тәрбиеші әр түрлі әдістер мен тәсіл- әдістері дерді пайдаланады. Оқыту әдістері — тәрбиешінің жұ- МеНүғымыД мыс эдістеР1> осының арқасында балалар білімді, іс- * керлікті, дағдыны игеретін болады, сондай-ақ олар- дыц таным қабілеті дамиды. Тәсіл — әдістіц бір бөлігі. Тәрбиеші окуда пайдаланатын окытудыц негівгі әдісін аныктай оты­рып, оның тиімділігін көтеру үшін алуан түрлі тәсілдерді пайдаланады. Мысалы, балалардын көктем туралы білімдерін, жүйеге келтірудің негізгі әдісі ретінде әцгімелесуді пайдалана отырып, оны эр түрлі тәсілдермен: жапырағын жайған бүтақтарды көрсетумен, жүмбақ шештірумен, өлеңдер окумен толықтырады. Транспорт қозғалысын бакылай отырып, ол бала-ларға сұрақтар, кажетті түсініктер береді. Сурет салуды окытуда тәрбие-ші корсету және' түсіндіру тәсілдерін қолданады, балалардын эмоциялық көңіл күйін туғызу үшін өлең окиды. Оқыту әдістері көрнекі, ауызша айту, практикалық жэне ойын әдістері болып бөлінеді. Кернекі Мектепке дейінгі окытуда көрнекілік әдістері үлкен эдістері орын алады. Оларды пайдалану көрнекіліктіц дидакти- калық принципіне сай келеді жэне баланың ойлау ерекшеліктерімен байланысты. Балаларға жаца білім түсіндіруде көрнекі-лік әдістері кенінен колданылады. Оған табиғи объектілерді (заттарды, кұ-былыстарды), көрнекі құралдарды (суреттерді, тұлыптарды,) модельдер-Аі. үлгілерді және басқаларды көрсету жатады. Оқытудың техникалык Нүралдарын (диафильмдерді, кинофильмдерді, магнитофон жазбаларын, телевизия хабарларын және т, б.) қолданудың мацызы үлкен. Бақылау — адамның коршаған дүние заттары мен күбылыстарын мак-атты, жоспарлы, азды-көпті үзак кабылдау. Бүл өзгеріп түратын кұбы-ыстарды көрсетумен байланысты. Мүныц мақсаты балаларға заттарды да»606 қҰ^ылыстаРды керсету ғана емес, сонымен катар, айналадағы жағ-идағы езгерістерді байқауды үйрету. Балалар ересек адамдардын істеп жатқан жұмыстарын, транспорт козғалысын, жануарлардын мінез-құл-кын, өсімдіктер өміріндегі, өлі табиғаттағы өзгерістерді бақылайды. Тэрбиеші балаларға бақылаудың іс-әрекетін игеруге көмектеседі: олар­дын алдына таным міндетін кояды, объектілерді зерттеудін түрлі тәсіл-деріне үйретеді, бақылаудық ұсынылған жоспары бойынша әрекет етуге, ал онан кейін өз бетімен жоспарлауға үйретеді, алдына қойылған міндет-ке сәйкес сипатты, елеулі белгілерді іріктеп ала білуге калыптастырады. Бакылауларды ұйымдастырғанда бірқатар шарттарды орындау кажет: бакыланатын объектіге неғұрлым тән ерекшеліктерді балалардын көруіне колайлы болатын орын мен сәттерді тандап алу керек; сұрактар мен көр-сетулер мектеп жасына дейінгі балалардын назарын бакыланатын объек-тініқ эр түрлі белгілеріне бағыттауы тиіс; олардыц көкілін бакылауға тікелей байланысты емес сұрақтармен алаңдатпау керек, баска бір оки-ғалар туралы әцгіме айтып, өлең окудыц немесе жұмбақ шештірудіц ка-жеті жоқ. Бакылау кезінде балалардын назары тек сол объектіге ғана аударылатын болсын. Бақылаудың алдында әкгіме еткізіледі, онда бақыланатын объекті жө-нінде балалардын не білетіндігін аныктап, не нәрсеге ерекше назар ауда-ру керектігі туралы нұсқаулар беріледі. Балалар экскурсияға транспорт жиі жұретін жерге баруы керек. Тәр-биеші кіріспе әцгіме айтады, мүнда балалар көше козғалысы ережесінің кандайьш білетіндігін, көшсдегі транспорт пен жаяу адамдардын жүрісін кім жэне калай тәртіптейтінін, білетін-білмейтінін анықтайды, экскурсия кезінде тәртіп ережесі туралы ескертеді. Көшенік белгілснген туйілісіне жеткен соң, педагог балалардын көшеніц журт өтетін жағын жаксы көре-тіндей етіп, сонымен катар оларға ешқандай қауіп тенбейтіндей етіп орна-ластырады. Осыдан соц ол балаларға алдымен көше жағдайымен танысу-ды үсынып, олардын назарын негізгі бакылау объектілеріне (өтіп жатқан транспортам, светофорға, реттеуші милиционерге) аударады. Бакылау не-гұрлым максатты болу үшін балаларға: «Реттеуші милиционер не істеп тұр? Светофордыц түрлі жарықтары кандай ретпен жанады? Көше коз-ғалысын реттейтін көшеде тағы қандай белгілер бар?— деген сұрактар кояды. Осыдан соң балаларға айналадағы жағдайды 4—5 мин. ішінде бакылауға мүмкіндік беріледі, содан кейін балалар кергендерін айтады. Тәрбиеші кейбір жауаптарды нақтылап, дауыстап, бакылауға корытынды жасайды. Балалар бакшасына қайтып келген сон ол балаларға экскурсия-да көрген-білгендерін тағы да еске тусіруді, құрылыс материалдарынан немесе құмнан светофоры, көше белгілері, транспорты және реттеуші ми­лиционер! бар кала көшесін жасауды ұсынады. Сейтіп, оку біртіндеп ойынға ауысады. Бакылауға байланысты оку сағаттарының мазмуны бірте-бірте күрде-ліліне түседі: бақылаудыц нерурлым курделі объектілері іріктеліп алына-ды, оныц жоспары улғайып, қубылыстың жаңа жақтары карастырылатын •болады, олардыц арасындағы байланыстарды білуге көшу белгіленеді. Бақылаулар тек оку үстінде ғана емес, сонымен қатар күнделікті өмір-де де ұйымдастырылады. Олар қыска мерзімді (ауа райын, кұстардың, балыктардыц, жануарлардыц мінез-кылықтарын) және ұзақ (өсімдіктер-дін дамуын, маусымдык қубылыстарды) болуы мүмкін. Заттарды корсету окытудың коп таралған тәсілдерінің бірі болып та­былады: балалар қуыршақ киімдерін, ойыншық мебельдер мен нағыз ме-бельдерді, ыдыстарды, үй ішінде тутынылатын заттарды, еңбек қуралда-рын, сурет салу, мүсін жасау, құрастыру жабдықтарын көреді. Тәрбиеші заттарды бәріне жақсы көрінетіндей етіп көрсетеді, ол туралы қыска да, айкын айтып береді. Ол сэби балаларға: «Қараныздар: мынау кішкене қылқадам, біз онымен сурет саламыз. Ол узын (көрсетеді), оныц ушы кыл (көрсетеді), олар үлпілдеп тур. Қылқаламды бояуға малып ала-мыз да суретті саламыз»— дейді. Заттарды көрсеткенде балалардын назарын заттың әр түрлі жақтары-яа, қасиеттеріне белгілі бір объекті туралы шашыракқы білімді біртутас тұсінікке біріктіру тәрбиешінің жетекшілік ролі болып табылады. Суреттерді, иллюстрацияларды көрсету баланың тілін дамыту, айнала-мен таныстыру жөніндегі жумыстарда жиі пайдаланылады. Суреттіц ар-тыкшылығы сол, балалар бақшасы жардайында байқауға мүмкін болмай-тын заттарды, қубылыстарды (мысалы, тағы аңдарды), осы суреттер аркылы көрсетуге болады. Суретте кандай да бір окиғаға: «Демонстра-цияға», «Жана келген кыз», «Қыскы серуен» және т. б. берілуі мүмкін. Сойтіп, суреттіц балаларға жаңа білім беруде олардыц бурын кездеспеген дүние қубылыстарымен таныстыруды, алған білімдерін еске түсіріп, ны-ғайтуда үлкён мүмкіндіктері бар. Барлық балаларға бірдей керсету үшін сурет үлкен, ал оған бейнелен-ген заттар — ірі де айкын болуға тиіс. Тәрбиеші алдымен балаларға суреттіц басты мазмунын аныктауды, онда ненің бейнеленгенін айтуды усынады, содан соц балалардын назарын онын егжей-тегжейлеріне, бөлшектеріне аударады. Ол суретте балаларға бурын таныс емес жаца немесе олардыц тәжірибесінде бурын болған нэр-се бейнеленгенін есепке алады; бірінші жагдайда, балалардын практика­лык тәжірибесіне сүйене отырып, педагог суреттіц мазмунын өзі түсінді-реді: екінші жағдайда, сурет мазмунын олардын өздеріне айтқызады. Су-реттерді көру кезінде сөздіц, түсіндірудің аткаратың ролі үлкен. Тәрбиеші балалардың назарын бағыттап, суреттегі бір нәрселерді әдейілеп айтып, керекті бір нәрселерді ерекше бөліп көрсетіп, мектеп жасына дейінгілердін білімін, тәжірибесін сурет көруге жумылдырады. Үлгі көрсету — бейнелеу қызметіне, құрастыруға үйрету кезінде пайда-ланылатын тәсілдердін бірі. Суреттер, аппликация, кұрастырмалы үсак-туйек заттар үлгі бола алады. Үлгі ірі көлемді, ашық, тартымды боялған, артык майда-шуйдесіз болуы тиіс. Кейде мектепке дейінгі балалардын творчестволык жумысқа деген ын­тасын ояту үшін тәрбиеші оларға бірнеше үлгілер көрсетеді; сөйтіп, орын-далу процесі, мысалы, сәндік сурет жөніндегі творчестволык тапсырмалар-ды орындау кезінде, алуан турлі болуы мүмкін екенін атап өтеді. Үлгі бойынша жумыс істеуге үйрету кезінде оны ец алдымен карап, ба­лалармен бірге талдау кажет. Қимыл әдістерін көрсету. Қимылды, музыкалык, бейнелеу кызметін жэ­не т. 6. дамыту жөніндегі сабақтарда тәрбиеші кернекі-кимылды көрсете-ді, немесе қимыл әдістерін: музыка әуенімен жаттығуларды, козғалысты калай орындау керектігін, сурет салу, ою, кұрастыру женіндегі жумысты кандай жүйемен жэне калай орындау керек екенін көрсетеді. Қимыл әдістерін көрсеткен кезде, көрсетуге ыцғайлы орынды дурыс таңдап алып, балаларды колайлы етіп отырғызу керек. Мысалы, физкуль­тура жаттығуларын көрсетуде тәрбиеші аласалау балаларды саптың ал­дына, биіктерін артына турғызады; музыка әуенімен кимыл жасауды керсету балалар оларды эр жағынан көруі үшін шеңбер ішінде орында-лады. Тәрбиеші кимылды балалар анық көретін жерді такдап алады, мысалы, жүресінен отыру жэне жатып, отырып орындаудан басталатын кейбір жаттығуларды балаларға қырынан турып көрсеткен жаксы; суретті кайшымен қиюды көрсетуді балалар бір бүйірден көретіндей етіп орындау Кажет және т. б. Әрбір кимылды балалар анық көріп отыру үшін көрсету айқын, дәл, белек-бөлек болуы керек. Тәрбиеші өзініц әр қимылын сөзбен түсіндіріп °тырады. Кейде балалар жумысты орындаудын кейбір тәсілдерін білетін болса, онда ол балаларға тек таныс емес тәсілдерді ғана көрсетеді. Физ­культура жэне музыка сабақтарында қимылдарды көрсетуге кейбір бала­лар тартылуы мүмкін, бірақ талап етілген кимылдарды олардыц дұрыс-орындайтынына сенімді болған жағдайда ғана тарту кажет. Кинофнльмдер мен днафильмдерді пайдалану. Окытудың көрнекі к.ү-ралдары ретінде балалар бақшасыныц ересек жэне дайындық топтарындэ кинофильмдерді, диафильмдер мен диапозитивтерді пайдалануға болады. Экран күралдарын пайдалану оқыту процесін қызғылыкты етеді, тәрбие-шіге балаларды айналадағы ортамен таныстыру мүмкіндігін кецейтеді, өйткені бұлар аркылы өмірдін тікелей танысуға мұмкін болмайтын кұ-былыстарын көрсетуге болады. Мысалы, «Сенін кітабыц», «Масак эцгіме-сі», «Стол қайдан шықты», «Автобус не деді», «Бір сапты аяк сүт», «Түц-ғыш хат» деген кинофильмдер балалардын тікелей бакылауына эрдайым мүмкіндік бола бермейтін енбек түрлері туралы әнгімелеп береді. Отаны-мыздын астанасы Москвамен, туыскан одактас республикалардын өмірі-мен. Совет Армиясымен таныстыруда диафильмдерді пайдалану өте жаксы. Кинокадрларда бір заттың өзін ірі, орташа жэне жалпы түрінде, әр түрлі жағдайда көрсетуге мүмкін болатындыктан балалардын назарын неғурлым мәнділеуіне аударуға жағдай жасалады. Фильмдер оларды кы-зықтырады, эмоция туғызады, олар кинодан алған әсерлерін бір-бірімен куана бөлісіп, суреттерінде, әңгімелерінде, ойындарында бейнелейді, ұзак уакыт естерінде сақтайды. Оку фильмдерініц балаларға тәрбиелік ыкпалы үлкен; мысалы, кітап шығару, стол жасау, астык осіру туралы фильмдерді көргенде балалар айналамыздағы заттарды дайындауда көп еңбек сіңіру керектігіне көздерг жетеді, сондыктан оларға ұқыпты карайды; адам енбегін қадірлеу керек-тігін біледі. Кинофильмдер мен диафильмдер окытуда басқа кұралдармен: бақы-лаумен, иллюстрациялар мен нақты заттарды керсетумен тәрбиешінін сөздерімен, кітап окумен ұштастырылып пайдаланылады. Кинофильмдерді окукезінде пайдалана отырып, белгілі бір методика-лык талаптарды сақтау қажет. Фильм ұзақка созылмауға тиіс; әдетте, балалар бакшасында үзактығы 9—10 минуттан аспайтын бір бөлімді фильмдер немесе олардан үзінділер пайдаланылады. Фильмді көрер алдында балалардың ол жөнінде канша білетіндігін байкау үшін әнгіме өткізіледі, сонымен катар тәрбиеші оларды фильмді кабылдауға даярлайды. Балаларды кино аркылы айналасымен танысты­руда фильмді қайталап корсету.кажет. Оку сабактарында фильм корсету тек жай кору болып калмау керек, оку бірнеше бөлімдерден тұруы мүм-кін: корсету алдында әцгіме, тәрбиешінің кыска хабары өткізіледі немесе фильмді көру негізінде балалар орындайтын тапсырма беріледі. Кино-көрсетілгеннен кейін балаларға алған әсерлерін, әсіресе не ұнағанын әцгі-мелеуге мүмкіндік берілу керек. Фильмді қайталап кору жэне балалардыц білімін аныктап, жүйелейтін әңгімені фильмді бірінші көрсетуден 5—6 кун ксйін өткізген дұрыс. Балалар бакшасында техникалык кұралдарды пайдалана отырып окы­ту үшін тиісті жағдай жасалуы керек: фильмді көрсететін орын бөлініп, караңғылау үшін псрде жабу, бейнелср кабырғаға емес, тек экранға ғана проекциялануы тиіс және т. б. Фильмді балаларға керсетпестен бұры» тәрбиеші өзі онымен дүрыстап танысып алуға тиіс. Төціректегілермен танысу жөніндегі дидактикалык құралдар. Окытудыц көрнекіліпн камтамасыз ету үшін балалар бакшасында программанын барлык бөлімдері, оныц ішінде айналадағы ортамен танысу жөнінде ка­жет дидактикалык қүралдар мен материалдар болуға тиіс. Дидактикалык куралдар — бүл оку міндеттеріне сай арнайы жасалған заттар. Оған көрнекі куралдар да, дидактикалык материал да кіреді. Көрнекі куралдарға табиғи заттар, әдейі көрсетуге арнап іріктелген ойыншыктар, сондай-ак суреттер, муляждар, схемалар жатады. Олар ба­лалардын барлық топтарымен өткізуге арналған. Дидактикалык материал — үлестіріп берілетін материал, оны әрбір ба­ла жеке пайдаланады; бүл материал есеп үйрену үшін, көлемді, түсті, форманы, кеністік катынастарын, кұбылыстарға тән белгілерді және т. б. ажырата білу үшін арнайы жасалған. Дидактикалык материалдармен жұмыс істей отырып, балалар таным міндеттерін өз бетінше шешеді. Кей-бір материалдар, әсіресе дидактикалык халык ойыншыктары, баланын жіберген қателіктерін өздігінен білдіріп тұратындай етіп жасалған. Мы­салы, мұнара тұрғызғанда артық шығыршық калып кояды, шыны аяқ-тарды жинағанда, үлкенірек табакшалар, кіші табакшаға симайды жэ­не т. с. с. Балалар бақшасыныц методикалық кабинетінде балаларды айналада-ғылармен таныстыру программасыныц барлык такырыптары бойынша ку­ралдар іріктелген болуы тиіс: эр түрлі маусымдарға арналған киімдер комплектісі, төсек-орын комплектісі, асхана жэне шай ыдыстары, мебель-дер!, жуыну-сәндену заттары бар дидактикалык куыршақтар, транспорт-тын алуан түрін бейнелеген ойыншыктар, заттык жэне сюжеттік суреттер; «Почта», «Киімді калай тігеді», «Мектеп», «Октябряттар мен пионерлер» деген такырыптарды үйретуге байланысты керсетілетін заттар тобы: түсін, көлемін, формасын ажыратуға арналған куралдар. Мектепке дейінгі балалар колданатын куралдарға белгілі бір талап-тар койылады: олар накты оку-тәрбие міндеттеріне жауап бере алатын, ■балалардыц жасына сай, алуан түсті, ісөркем, тартымды, сапалы болуы керек. Сэбилер тобында күрал ретінде көбіне ойыншіыктар, ересектер жэне дайындык топтарында — суреттер, есеп, бейнелеу қызметі бойынша арна­йы жасалған куралдар жэне тіпті модельдер, схемалар, чертеждер сиякты шартты бейнелерді пайдаланады. Коллективті пайдалануға арналған куралдар формасы айкын, курылы-сы анык, көлемді етіп жасалады. Көрсетілетін заттарда, оку куралдарын-д'а үйретілетін қасиеттер жақсы бейнеленетін болсын. Қүралдарды даярлағанда олардыц берік> алып жүруге, сактауға қо-лайлы болуын ескеру кажет. Балаларға үлестірілетін материалды ком-плектісімен жеке кораптарда сактау керек. Ауызша айту эдістері. Көрнекі әдістер сөзбен тығыз байланысты бола­ды, көрсету түсіндірумен сүйемелденеді. Тусіндіру арқасында балалардыц кабылдауы аныкталады. Мектепке дейінгі балаларды оқытуда көрсету мен түсіндіру әркашан бірдей орын ала бермейді: «кейде көрсету кебірек орын алады, ал екінші жағдайларда тусіндіру негізгі орынға ие болады. Бул балалардын жасына, олардын кимылды немесе жаттығуды игеру дәрежесіне байланысты. Көрсетудін орнын бірте-бірте сөзбен түсіндіру ала бастайды, тәрбиеші кимылды калай орындау керегін айтады немесе жай естеріне салады. Ол үнемі түсіндіру тәсілдерін пайдаланып отырады: оқу басталарда таіісырманың мазмунын түсіндіреді, корсету барысында әрбір кимылға түсінік береді. Түсіндіру айкын, балаларға үғымды, әсерлі болуы керек. Балалардыц есеюіне карай олардыц, күбылыстар арасындағы байла-чыс пен тәуелділік бейнеленбтін білімді иГеруіне барған сайын көп көціл бөлінетіндігіне байланысты тұсіндірудіц ролі арта береді. Бул күрделі білім болғандыктан тәрбиеші материалды түсіндіре отырып, оған бірте-бірте әкеледі. Әңгіме. Айналада болып жаткан кұбылыстар, окиғалар жөнінде, таби-ғат туралы жана білім мен мәліметтерді балаларга хабарлау үшін тәр-биеші өз әнгімесін пайдаланады. Бұл адамнын жеке әсері туралы («Мен зоопаркке калай бардым», «Мен мейрам күні Кызыл аланда не көрдім»), балалардын өмірі туралы («Балалар космонавтар болып қалай ойнады», «Балалар кус фермасына экскурсияға калай барды»),— коғамдык оки-ғалар туралы (Олимпиялык ойындар жөнінде, космос корабльдерінің үшуы, пионер слсті жэне т. б. туралы) әнгімелер болуы мұмкін. Әңгіме айкын логикалық күрылымды, мазмүнды, қызғылықты, көркем әсерлі болуы керек. Әнгімеде тәрбиеші әзіл-калжың келтіріп отырса, ол тіпті жаксы. Бұл баланын акылына ғана емес, сезіміне де эсер етеді. Балаларды әнгіме айтуға үйретуде оларға үлгі беріледі (сурет, беріл-ген такырып бойынша, әнгіменіц аяғын өзДері ойлап айту кезінде). Тәр-биеші әцгіменін мазмүнын балаларға түсіиікті әдеби тілмеи беруге тиіс. Әңгіменін үлгісін даярлау тәрбиешінін мукият ойластыруын талап етеді. Оқу. Балалармен жұмыс жүргізуде көркем әдебиет оку жэне әнгімелеп беру үлксн орын алады. Балаларды көркем әдсбиетпен таныстыру, жана білім беру қажетті эмоциялы көніл күй: шаттык, мақтаныш, қуаныш, ша-быт туғызу үшін тәрбиеші оларға әнгіме, өлен, ертегі окиды. Егер балалар өлен жаттаса, педагог оны өзі жатқа білуі керек. Халық ертегілерін де оныц езіне тән ерекшеліктерін берс отырып, жатка айткан жақсы. Тәрбиеші көркем эдебиет оқуға шеберленуі керек: бүл шығарма-ның идеялық мазмүнын терен түсінуге, геройлардын бсйнесін жаксы се-зінуге көмектеседі. Әнгіме өткізу — ауызша айтудың негізгі әдістерінін бірі. Бұрын дайын-далған сұрактардыц көмегімен тэрбиеші балалардын танымдык іс^әреке-тін шындай түседі; білетіндерін аныктайды, жауаптарын түзеп, дәлдейді, жаңа мэліметтер береді, жай ойлануға үйретеді. Пікір алысу балалардыц жана білімдерді игеруі, олардыц ой-өрісінін дамуы мен білімге ұмтылуы үшін жақсы жағдай туғызады. Окытуда балаларға сүрақтар кою кецінен колданылады. Олар балалар білімініц дүрыстыгын тексеруге көмектеседі. Сұрақтар балаларға түсінік-ті болуы керек, бүл сүрактар материалды еске түсіруді ғана емес, сонымен катар ойлануды талап ететіндей болғаны жөн: балалар заттар мен кұбы-лыстарды өзара салыстыруға, себеп-салдар байланыстарын айыруға тиіс: «Ссн неліктен, мына суретте күз бейнеленген деп ойлайсыц?», «Ертегі ге-ройларының сендсрге кайсысы үнады және неліктен?» Сұрақ дүрыс ко-йылса, балалар оған.толык жауап беруге тырысады, ал кейде оны екі-үш сөйлеммсн кыскаша әнгімслейді, сейтіп айтылғандарды дәлелдегендей бо-.лады. Бір сыдыргы жауап беруді талап ететін сүрактар ойландырмай-ак, кажетті жауапты табуға алып барады. Жоғарыда каралған әдістер мен тәсілдердің бәрі көбіне жаңа білімді хабарлап, балалардыц өз беттерінше әрекет етуінс бағытталған. Практикалык Балалардын алған білімдері ойларында калуы үшін әдістер оларды практикалык іске колданулары керек. Осыған байланысты балаларды окытуда олардын практика-лык ісін уйымдастыруға көмектесетін, олардыц жана білімдерді, іскерлік пен дағдыны игеруге жетелейтін әдістер колданылады. Практикалык әдістердіц мацызды элементі — балалардыц алдына нак­ты міндет кою. Ол дайын үлгі бойынша (не істеу керек) немесе нүсқаулар бойынша (калай істеу керек) тапсырма орындау болуы мүмкін. Жаттығу. Практикалык эдістсрдің ішінде эр түрлі істерге жаттығу үл-кен орын алады, осыныц нәтижесінде балаларда кажетті іскерлік пен дағ-ды калыптасады. Тэрбиеші қанша жақсы көрссткенмен, түсіндіргенмен бала өзі істеп жаттыкпаса сурет салып, кайшымен қыйып, ссептей алмай-ды. Іскерлік пен дағдыныц кандайы болса да практикалык іс-эрекет үстін-де калыптасатын болғандыктан, окыту ісін түсіндіру мен көрсетуден көрі практикалык іс-әрекет көп орын алатындай етіп ұйымдастыру қажет. Түсіндіруге оку уакытыныц 'А-нен артык жұмсамау керек: міне, сондыктан гүсіндіру пакты, кыска, анык болуға тиіс. Практикалық іс-әрекет процесінде ойлауды дамыту үшін міндеттін ба­ланы өз бетімен талдауға, осы міндетті орындалу мен іске асыру жолда-рын белгілеуге итермелейтіндей етіп койылуы манызды. Баланыц колына дайын үлгі берілмейді, тек дайын объектіге (кұрылыс, сурет) керекті жағ-дайларды айтып береді. Міндет қоюдын мүндай «тәсілі» жағдайға карай «тапсырма» деп аталады. Мысалы: «екі матрёшка — үлкен жэне кішкен-тай — сиятындай үй сал, екуі де терезеге карап тұратын болсын». Окытудын практикалык әдістері көрнекілікпен тығыз байланысты: үлгі немесе койылған шарттар әркашанда көрнекі болу керек. Дайын үлгі негізінде практикалык іс-әрекет ұйымдастыру оны алдын ала кабылдауды жэне талдауды талап етеді. Балалардыц көпшілігі заттарды өз бетінше-оныц болашак түрінде елестете алмайды, оның үстіне бір нәрсені тұрғы-зу, суретін салу сиякты практикалык міндеттер негізгі міндет боп кабыл-данады да, сәбилер соған кірісуге асыға ұмтылады. Мүнын өзі көптеге» катсліктерге, тіпті тапсырманың орындалмай калуына апарып соғады. Мүнда істің сәтті болуы балалардыц үлгіні қаншалыкты дүрыс кабыл-дауына, оны талдай білуіне байланысты. Сондыктан окытудыц практика­лык әдістерінде дайын үлгіде қимыл тәсілдерін және жағдайға карай бе-рілген тапсырмада талдау тэсілдерін керсетудің ерекше манызы бар. Мек­тепке дейінгі балалардын тапсырманы орындау процесінде алынған нәтижені берілген тапсырмамен салыстыра және дұрыс істелмеген жерле-рін түзете білуді калыптастыру керек. Бұл өзін-өзі бакылауды дамытады,. ал мүның өзі оқу іс-әрекетініц манызды сәті болып табылады. Окытудыц практикалык әдістерін колдануда практикалык тапсырма-лардыц бірте-бірте киындай түсетін жүйесін жасау кажет. Бүл жүйе ба­лалардыц іскерлігіне койылатын талаптардын бірте-бірте күшейе түсуімен сипатталады: үлгіні зерттеу (немесе берілген шарттарға талдау жасау), қимылдарды орындаудағы бірізділікті жоспарлау, алынған нэтижені прак­тикалык міндеттермен салыстыра отырып бакылау. Ересек жэне мектепке дайындайтын топтардыц балаларын практикалык жүмыстарды жоспар-лауға үйретеді. Олар тәрбиешінің басшылығымен жұмыстың негізгі кезең-дерін және әрбір кезеңде пайдаланатын кимыл әдістерін белгілейді. Сәбн жэне ортаңғы топтардыц балалары сн карапайым формада жоспарлайды («казір кабырғаларын түрғызам, содан соң шатырын жабам»). Ойын Мектепке дейінгі балаларды окытуда ойын әдістері әдістері ме" тәсілДеР> үлкен орын алады, бүлар балалардын окыту мазмүнына көцілін аударып, танымдык іс-әре-кет пен сэбилсрге тэн ойын арасындағы байланысты камтамасыз етеді. Оларға дидактикалык ойындар, драмалық ойындар, кимыл ойындары, эпизодтық ойын тәсілдері (жүмбактар, еліктеу жаттығулары, баска тап­сырманы орындау аралығындағы ойын кимылдары) жатады. Булардыц ролі сэбилер тобында ерекше үлкен. Сәбилер өмірінде дидактикалык ойыншыктармен: мунаралармен, мат-Решкалармен, түрлі түсті шарлар, сыналармен ойнайтын ойындар үлкен °рын алады. Бүлардан балалар көлемді, түсті, форманы айыра білудың практикалык тәжірибесін алады, осы касиеттерді сөзбен атауды үйренеді. Сэбилер тобында негізгі сағаттарының бөлігі дидактикалык ойын бо-лУы мүмкін. Турмыс заттары туралы білімдерді нақтылау, нығайту үшін Дидактикалык куыршақтармен ойнау жүйесі өткізіледі. «Куыршакты үй-Қьіға жаткызайық», «Куыршакты серуендету үшін киіндірейік», «Куыртакты тамактандырайык», «Қуыршакка бөлме жасайық» жэне т. б. Бұларда негізгі әдіс заттарды көрумен жэне балаларға сұрақтар берумен катар журетін дидактикалык ойындар болып табылады. Естияр, ересек жэне дайындық топтарында дидактикалык ойындар эдетте оқытудын бір бөлігі болып табылады да, білімді нығайту жэне эмоциялық көніл күй жасау максатымен өткізіледі. Қарапайым матема-тикальгқ түсініктерді калыптастыру жөніндегі ойындар тиісті оку үстінде <«ІІешінші матрешка жок болып кетті?», «Онан әрі сана», «Көршілерді аташы») кецінен пайдаланылады, тіл дамыту 'оқуы үстінде сөздік қорды активтендіру, грамматикалық құрылысын калыптастыру, дыбыс шығаруға жаттықтыру («Сыпаттамасына карап айыра біл», «Керісінше айт», «Сөй-лемді аяқта») ойындары, табиғатпен танысу оқу сағаттарында — табиғат туралы білімді нығайту үшін («Сабак пен тамыр», «Бүтактағы балапан-дар» т. с. с.) ойындар өткізіледі. Корнем әдебиетпен таныстыру, тіл дамыту жөніндегі жұмыста драма-лык ойындардык алуан түрлері, козғіалысты дамыту үшін кимыл ойында­ры, музыкалық тэрбие беру үшін музыкалық-дидактикалык ойындар пайдаланылады. Ойындар окытудын бір бөлігін кұрайды, оны окыту мак-сатында да, күнделікті өмірде де пайдалануға болады. Оқыту әдістері °*ыту әдістері мен тәсілдерін іріктеп алу материал-мен тәсілдерін ДЬ1Ң мазмұнына, балалардын жас шамасына, олардың іріктеп алу даярлық дәрежесіне байланысты. Егер тәрбиешінін алдына мектеп жасына дейінгі балаларды заттармен, жануарлармен, құстармен таныстыру міндеттері тұрса, оларды кору, бакылау немесе тиісті суреттерді, диафильмдерді пайдалану неғүрлым дурыс әдістер болады; егер балалар жануарларды бүрыннан білетін болып, бірақ ол туралы түсінігін нақтылай түсу керек болса да суреттерді пайдалану дурыс; егер жануарлардың қылыктары ту­ралы түсінікті кенейту керек болса, көркем әдебиетті пайдаланған жен. Тэрбиеші балалардын жасына, дайындык дәрежесіне карай окытудың эр түрлі эдістері мен тәсілдерін қолданады: мысалы, сәбилер тобында ән-гімелесуге үйрету үшін суреттер немесе ойыншыктар көрсетіледі, ортанғы топта — шағын ертегілерді, әнгімелерді қайталап суреттер бойынша ай­тып беру, ересектер жэне мектепке дайындайтын топтарда жоспар, бастап беру, еске түсіру жэне т. б. бойынша творчестволык әнгіме откізу. Балалардын білу, жаттығу дәрежесіне карай окыту әдістері озгеріп отырады, сурет салуды үйретуде ен эуелі үлгі беріледі, сәбилер оған елік-теуге тиіс, онан кейін балалар бейнелерді түрлендіре, алуы үшін бірнеше үлгілер беріледі, ақырында, қажетті дағды мен іскерлік болған кезде ой-дан сурет салу үсынылады. Әдеттегідей, тәрбиеші эр сабақта түрлі тәсілдерді ұштастырып пайда-ланады. Мысалы, «Қуыршакка бөлме жасайык» такырыбында оқу өткіз-генде сэбилер тобында мынадай тәсілдер колданылады: күтпеген ойын эдісі («біреу есікті кағып тур»), заттар корсету (әуелі куыршак, сосын куыршақ мебелін), көрсетілген заттарға түсінік беру, балаларға сурақ кою («Стол не үшін кажет? Орындык? Кереует?») жэне дидактикалык ойын, мунда балалар куыршак бөлмесін мебельмен жабдыктайды. Ересек топта тәрбиеші «Неден не істелген?» деген такырыпта сабақ өткізуді жоспарлай отырып, заттар эр түрлі материалдардан жасалғаны туралы балалармен әнгіме откізуді, заттарды көрсетуді, оған түсінік бе-руд!, онай тәжірибені бакылауды (суға не батады, не батпайды), заттар­ды жіктеу бойынша дидактикалык материалдармен ойын-жаттығулар, «Шыны, ағаш, металл заттарды кім көбірек атар екен?»— деген дидакти­калык ойын өткізуді белгілейді. Оқу сағаттарында және күнделікті өмірде балаларды оқытудын әдісте рі мен тәсілдерін максатты бағытта іріктеп ала отырып, педагог білім, іскерлік пен дағдынын неғұрлым жоғары сапасын камтамасыз етеді. § 7. ОҚУ — ОҚЫТУДЫ ҮЙЫМДАСТЫРУ ФОРМАСЫ Тәрбиеші балаларды окытуды күнделікті өмірде жүзе-Окытудағы ге асЫрЫП отырады: күні бойы олардын білімін толық- окудыц ролі ть1рады, әр түрлі: мәдени-гигиеналык, мінез-қулык мэдениеті, сөйлеу тілі, есептеу, қимыл және т. б. іскерлік пен дағдысын ка-лыптастырады. Бірак оқытудағы басты роль окуға беріледі. Оқу — бул балалар бакшасында окытуды үйымдастыру формасы. Ол барлык мектепке дейінгі балалар үшін міндетті олар үшін сабақтын про­граммалык мазмұны белгіленген, күн режимінде оны еткізуге түрақты уақыт белінген, белгілі бір узақтығы көрсетілген. Оқу тәрбиешінін басшы-лығымен өтеді, ол балаларға жана білім береді, білетіндерін дәлдеп, бір жүйеге салады, практикалык іс-әрекеттерді үйымдастырады, оның бары­сында балалар алған жана білімді нығайтып алуан түрлі іскерлікке, дағ-дыға үйретіледі. Оку материалдары бірте-бірте күрделене береді. Балалар бақшасындағы окудын балаларды мектепке дайындауда үл-кен манызы бар. Оку үстінде балалар оку іс-әрекеті дағдыларына, жина-кы, ұйымшыл болуға үйренеді. Оларда тұрақты зейін, назарын бір нәрсеге аудару, ерік-күш кабілеті өсіп- жетіледі. Жүйелі окыту үстінде таным-кұштарлығы қалыптасады. Балаларды коллективте окытудын белгілі артықшылыктары бар: бірі-гіп жұмыс жүргізуде олар біріне-бірі үлкен эсер етеді, белсенділік, еткір-лік көрсетеді. Балалардын алдына бірігіп шешетін міндеттер койылғанда„ бірлесіп кам жеу пайда болады, коллективтік сезімі қалыптасады. Экскурсиялар, сурет салу, мүсін жасау, кұрастыру жоніндегі жұмыс-тарды бірігіп орындау, кимыл дамыту жэне музыка оқуларында жалпы ойындар мен би билеуге біріктіру, көркем әдебиетті окудан алған әсері' бойынша бірлесіп кайғыру — осының бәрі тату балалар коллективін куру-Fa көмектеседі жэне сол коллективте өмір сүріп, жүмыс істеуге қалыптас-тырады. Оқу сағаттарында оқыту процесінде балалардын мектепке, білімге ынтасы тәрбиеленеді, дурыс мінез-кұлык дағдысы, жауапкершілік сезімі, орындаушылық қабілеті, төзімділігі, енбектену әдеті калыптасады. Оку Балалар бакшасында тіл дамыту, төніректегі ортамен режим! танысу, карапайым математикалык түсініктерді дамы- ту, сурет салу, мүсін жасау, кұрау, кұрастыру, дене шынықтыру, музыка-лык окулар өткізіледі. Окыту балалардын активті іс-эрекетімен, өз кимыл нәтижелеріне жетуге умтылуымен, ұзак уакыт срік назар аударуымен байланысты. Онын дене жэне ақыл-ой күштерін едәуір жүмылдыруын та­лап етеді. Осыларды ескере отырып, оку көлемін, оку сағатынын үзакты-ғьін күн тәртібіндегі орнын дұрыс белгілеуге программанын эр түрлі бө-лімдерінің жиілігіне, уақтылы жүргізілуіне үлкен сактыкпсн қарау керек. Оқуды күннік алгашқы жартысында өткізген дурыс: бул кезде балалар-ақыл-ойға түскен салмакты женіл көтереді, күн жарығы жаксы түседі. Әрбір бөлімдегі оку сағаты, онын узактығы жас шамасына карай бөлінген °Р топтар балалардын жас ерекшеліктерін ескере отырып, «Балалар бак­шасында тэрбиелеу программасында» белгіленген. Бірінші сэбилер тобында оку екі шағын топка кезекпен откізіледі. Ша-гын топтардың курамы туракты. Балалардын жұмысқа кабілеті неғұрлым жоғары болатын кезендері есепке алынып, бір аптаға оку кестесі (расписаниесі) жасалады. Балалар­дыц жүмысқа қабілеттілігі аптаньщ орта кезінде: сейсенбі, сэрсенбі, бей- сенбі күндері неғұрлым жоғары.болатындығы байқалады; бұл күндері оку ксстесіне неғұрлым активті ойлау әрекетін талап ететін киын сағаттар (карапайым математикалык түсініктерді дамыту, тіл дамыту, сауаттылык үйретуге дайындык жүмыстар) енгізіледі. Бұларды оку кестесіне алғашқы сабақтар қатарында енгізіп, ал шапшаң кимылды үлкен эмоциялык сезім-ді талап ететін сабактарды (музыка, физкультура, бейнелеу іс-әрекетте-рі)—екінші етіп енгізу керек. Оку Оку сағаттарын өткізу белгілі гигиеналық нормалар- сағаттарьш ды сақтауды талап етеді: үй желдетілген болуы қажет, уйымдастыру мебель балалардын бойларына сай келіп, жарық ба­ланын сол жағынан түсетін болсын, оның үстіне үй жарыкпен ойдағыдай камтамасыз етілуі кажет. Оку сағаттарында тәрбиеші әрбір баланың стол-да дұрыс отыру қалпын кадағалауы кажет, өйткені орындыкта үзақ уақыт дұрыс отырмау омыртканын қисаюына әкеліп соғуы мүмкін. Балаларды шаршатып алмау үшін тәрбиеші сабак барысында, әсіресе ақыл-ойды кө-бірек талап ететін тіл дамыту, карапайым математикалык түсініктер жө-ніндегі сағаттарда жүмыс сипатын өзгертіп отырады. Оку сағатыиын күрылымы мынадай: балаларды үйымдастыру, негізгі бөлімі жэне аякталуы. Мектепке дейінгі балалардын ілімді сүйіп, оған өз тілек, қүмарымен қатысуы үшін сабактьщ мазмүны және методикасы мү-қият ойластырылуы кажет. Балалар оку ісін игерген сайын, олар тәрбие-шінің сөзін бірден-бірге жақсы тыңдап, көп қиындық келтірмей, ез ықы-ластарымен ойыннан сабакка кешіп отырады. Балаларды жинап алып педагог олардын сабакка дайындығын; сырт-кы түрін, дұрыс отыруын, зейін коюын тексереді. Оку ойдағыдай ету үшін ол балаларды алда тұрған іс-әрекетке ынталандырып, балалардын жас шамасына, оку іс-әрекетінде олардың таным мотивтерінін калыптасуына карай түрліше әдістер колданады. Сәбилерді окуға ынталандыру үшін тәрбиеші кейде кызықтыру, таң-дандыру, қүпиялау тәсілдерін пайдаланадьі. «Тыңданыздар, біреу есікті қағып тұр! Бұл қонакка келген қуыршак»— оку сағаты осылай бастала-ды, мүнда балалар киімдер және олардың неге пайдаланатыны туралы білетіндері пысықталып, бір жүйеге келтіріледі. Ересектер тобында бала^ ларды оку мазмұнынын езі кызықтыратын болғандыктан тәрбиеші оларцы болатын оку туралы оку сағаттары карсанында немесе бірнеше күн бүрын ескертеді. Оку сағаттарынан бір апта бұрын педагог балаларға экскурсия-Fa, Кызыл алаңға баратындығыи жариялайды, оларға иллюстрацияларды карауды, ата-аналарымен бірге серуендеу кезінде не көргендерін еске тү-сіруді үсынады. Қалған күндердін ішінде балалар экскурсияны асыға күтумен болады, сабақка деген құштарлық туады. Ересектер жэне мектепке дайындайтын топтардың балалары сабактың кажетті жэне міндетті екенін түсініп, оған саналы түрде дайындалады. Оку Сабақта балаларға жаңа білім, тапсырмаларды орын- сағаттарынын дауға нұсқау беріледі, қиналғандарға кемек үйымдас- барысы тырылады, жұмыстын коллективтік формалары жеке- дара түрімен ұштастырылады. Барлык балалар жұмысты ойдағыдай орындауы үшін тәрбиеші алуан түрлі әдістер мен тэсілдерді пайдаланады. Оқу сағатыныц алдында балалардын зейін аударуын үйымдастыру ма­нызды. Бұл балалардын алдына койылған ақыл-ой міндеттеріне байла­нысты. Түсіндіру және керсету әдістерін тәрбиеші'балаларға нені калай істеу керектігі айкын болатындай етіп жүргізуге тиіс. Түсіндіру 3—5 ми-нуттан артықка созылмауы кажет, оны кейбір балалар үшін қайталаудын керегі жок — балалардын бәрін зер салып тыңдауға үйрету керек. Тиімді жерінде ғана қайталау қажет. Балалар мінез-қүлқының негізгі мотиві оку сағаттарынан жананы білуге немесе бір нәрсені жасауға жігерленсе, сон-да олардын зейіні бағытталған болады. Зейінді аудару — бұл окыту нә-тижесі ғана емес, оның алғы шарты да. Мектепке дейінгі окытуда білім мен дағдыны пысықтау түсіндірумен, керсетумен тығыз байланысты жэне тікелей солардьщ ізімен жүреді, тү-сіндіру жаттығуға ауысады. Мектепке дейінгі балалар, мектеп балалары-нын үйге алған тапсырмаларын дайындағанда істейтіні сиякты, окумате-риалын ездігінен еске түсіре алмайды. Сондықтан еске түсіру процесін тэрбиешінін езі аткарады. Білім мен іскерлікті нығайтуда кайталау мен жаттығу пайдаланылады. Жалаң кайталаудын кажеті жок, ейткені бала­лардын ойлауынан етпеген білімдер үнемі кайталап жүргеннің езінде жансыз жүк болып кала береді. Қайталау, жаттығу процесінде тәрбиеші қосымшалар енгізіп, егжей-тегжейлі түсіндіреді, мүның бәрі балалардын білімге деген ынтасын арттырып, білімін терендете түседі. Окудын про-граммалык міндеттеріне жэне балалардын жас шамасына карай пысьщ-таудын эр түрлі әдістері колданылады. Мектепке дейінгі балалардын түсініп, есте сақтауға тиісті нәрселерді сөзбен түсіндірген жен. Сондыктан балаларға белгілі бір кағидаларды (мысалы, санап үйренуде, кұрастыруда, сурет салуда олардын не істейті-нін, қандай ізділікпен кай материалды пайдаланатынын)айтып етуіне мүмкіндік беру керек. Пысыктау процесінде балалардын дидактикалык материалдармен ез-дігінен жүмыс істеуді, акыл-ойды қажет ететін жаттығуларды орындауы үлкен роль аткарады. Мәселен, есептеу кезінде есеп материалымен жат-тығуларды жеке-жеке орындайды; тәрбиешінін тапсырмасы бойынша есеп-тер қүрастырады, оларды кебейтеді немесе азайтады, берілген заттардын санын есептеп шығарады, екі кішкентай саннан бір үлкен сан күрайды. Өзін-езі бакылау принципі бойынша жасалған ойыншыктарды да осы мак-сатта пайдалануға болады. Сабақтың барысында педагог жүмыска балалардын бәрі белсене қаты-суын, тапсырманы жеткілікті тез каркынмен орындай отырып, аяктап үл-геруін қадағалап отырады. Егер тапсырма жүмысты эр баланың жеке орындауымен (сурет салу, мүсін жасау, кұрастыру) байланысты бүлардын қаркыны эр түрлі болса, сабак аякталуға бірнеше минут калғанда тәрбие-ші жұмысты бітіру керек скендігі женінде ескертсді. 0 _ Сабакты аяктай келіп, тәрбиеші корытынды жасайды: рыньш аяТталүы балалармен біріге отырып, орындалған жүмысты тал-у дайды, балалардын окуға катысуьша баға береді, кей­де программаның осы белімі бойынша келесі жолы олардын немен шұғыл-данатынын айтады. Балалардын оку іс-әрекетін нгеруі кебінесе олардын білімі мен іскерліктерін дұрыс бағалауға байланысты. Балалардын жұмыс нәтижесін оларға койылған дидактикалык міндет-термен салыстырып бағалаудың тәрбиелік манызы бар. Жай мақтау емес, балалардын алдында «дүрыс» немесе «дүрыс емес» деп берілген баға не-ғүрлым қүнды, ейткені ол баланын орындаған жүмысына талдау жасал-ған сон айтылады. Баға неғүрлым егжей-тегжейлі берілсе, ол балаға сорурльш кебірек кемектеседі, баланын назарын жүмыстың сапасына ау-Дарады: әңгіме толык .болды ма, жок па, кайталап айтканда қай жері қа-•чьіп койды, қай сейлемдер дұрыс кұрылмады, баланын сейлеген сезінін Кай сәттері мәнерлі шыкпады. Немесе, мысалы, балалардын суреттеріне баға берген кезде тәрбиеші сурет кағаз дұрыс орналаскан ба, онын мелше-Р' берілген мелшерге сәйкес келе ме, бёрілген нұсқаулар ескерілді ме, Кажетті белшектердіц бәрі бейнеленді ме, бейнелеу кезінде прапорциялар сақталды ма, бояу түстері дүрыс таңдап алынған ба жэне т. б. атап кер-сетеді. Мүндай баға педагогтың балаларға келесі жолы «Өткенде сенін су- ретті кішкентай етіп салғаның есіңде ме, бүгін үлкен, кағаздың бетін түгел алатындай етіп салуға тырыс»,— деп ескертуіне негіз болады. Оку сағатыньщ барысында тәрбиеші жұмыстын кейбір сәттеріне баға беруіне болады, осының негізінде корытынды баға беріледі. Бала­нын жүмыстарын жүйелі бағалап отыру мектепке дейінгі балаларды пе-дагогтың ескертулерін дүрыс түсінуге, сондай-ақ өзінін және жолдастары-ның жіберген қателіктерін байқай білуге тәрбиелейді, яғни акыл-ойдыц сыншылдығы калыптасады. Сабақ аяқталған сон тәрбиеші балаларды іс-әрекеттің басқа түрлеріне кешіреді: егер тағы бір сабақ болатын болса, ойынға косады немесе егер сабак біткен болса, серуендеуге дайындайды. Оқу сағаттары Тәрбиешінің оқу үстінде балаларға коятын талаптарьг үстінде балалар- олардын жас шамаларына сай келуге тиіс ға койылатын та- Бурын айтылғанындай, бірінші сэби топтын оку лаптар сағаттары шағын топтарға бөлініп өткізіледі. Бір ша- ғын топта оку жүріп жатса, екіншісі ойнайды; ойнап жатқан балаларды күтуші қарап тұрады. Сабақ 10—15 минутка созылады, содан сон шағын топтар орын алмастырады. Тәрбиеші әрбір сәбидін іс-әрекетке белсене катысуын: сұрақка жауап беруін, атаған затты көрсетуін, сурет салуын,. мүсін жасауын көздейді. Егер балалар бакшасына балалар бірден екінші сәби топқа келсе, он­да тәрбиеші алғашқы бір-екі аптанын ішінде оқуды езі тілек білдірген ба­лалармен еткізеді; тек балалар жана жағдайға толық көндіккеннен кейін ғана түгел топпен оқу басталады. Алғашқы оку сағаттарында сәбилердг өз тобы бөлмесінін мүлкімен таныстырады, ойын бүрышындағы ойыншык­тарды көрсетіп, куыршакпен оку сағаттарын өткізеді. Тәрбнеші балаларды оқуға қызықтырып, ынталандыруға, оған қызықтыруға, ал кейін окуғэ бәрі де міндетті екенін түсіндіруге тырысады. Үйымдастыруға жэне балалардын мінез-құлқына койылатын талаптар бірте-бірте күрделене береді. Олар оқу үстінде тәртіп ережесін үйренеді: түзу отыру, баска жакка аландамау, тәрбиешінін және жолдастарының сөздерін зер салып тындау, тек педагогтың сұрауы бойынша жауап беру* жауап бергенде орнынан туру, кажет болса столға келу. Сонымен катар; ересек балалар шүғыл ұйымдасуы: кажетті қаркынмен жумыс істеуі, бір тапсырмадан ек|нші тапсырмаға кірісіп кете білуі, оқу үстінде жүмыс орнын тәртіпті устауы; сурет бойынша әнгіме айтқанда көрсеткіш таяқшаны пайдалануы; есептеу, әнгіме айту кезінде тақтанық немесе столдың жанында әнгіме айтканда дурыс тура білуі; толык, түсі-нікті, журт естігендей етіп дауыстап жауап беруі; оку сағатынан кейін өз жұмыс орнын жинап кетуі кажет. Тәрбиелік жағынан алғанда оқу үстінде тәртіп талаптарын орындау-дың әдетке айналуынын үлкен маңызы бар. Оку үстінде мінез-құлык әде-тшщ калыптасуьша ықпал жасаудың өз мәні жағынан әр түрлі екі фор­масы болады. Бірде тәрбиелік ықпал тек беделге, талапқа сүйенеді; екін-шісі белплі бір қажеттердін дамуына байланысты -(есту және істеу үшін тыңдау керек, ал істеу кызықты). Сырт белгілері жағынан мінез-қулықтын аиырмасы жоқ, бірақ ішкі мотиві жағынан олардын айырмасы үлкен. Бі-рінші жагдаида, бұл әдетке айналған тәртіпке бағынудын нәтижесі, екінші жағдаида бұл окытудың әсері нәтижесінде пайда болған оқу іс-әрекеті дамуыньщ белплері. Оку үстінде мінез-қүлык ережелерг орындалуының әдетке айналуының баланы мектепке даярлауда үлкен .манызы бар жэне мектепте оқытуға бөлігі°НаЛДЫ"ЭТИКаЛЫҚ ЖӘНе ер'К жарынан дайын болудын кұрамдас Окудык сапасы, онын нәтижесі көбінесе тәрбиешінін Тэрбиешішн оған даярлануына байланысты. Дайындаудың мазмү- "'яайІІнпІлүы1'1"* ньша мына негізгі сәттеР кіреді. Окуды жоспарлау, - у жабдыктарды дайындау жэне балаларды сабақка, даярлау. Егер тәрбиеші материалдык біртшдеп күрделіленуш жэне онын баян­ды болуын камтамасыз ету үшін бір оку сағатын ғана емес, осы бөлім бойынша өткізілетін сабактардык бүкіл жүйесін бірден жоспарласа, оку сағатын дұрыс жоспарлауға болады. Мысалы, «КиімдІ қалай тігеді?» де­ген такырыпты окып-үйренуді жоспарлай отырып, педагог біркатар оку сағаттарын белгілейді: тігілетін заттарды көре отырып, киімнік қалай ті-гілетіні туралы әнгіме өткізу; жақын жердегі атальеге экскурсия жасау, мата жөнінде әңгімө өткізу. Бірінші сағатта киім тігу туралы балалардын не білетіндері аныкталып, нақтылана түседі; олар тігін машиналарын жэ­не ж.ұмысқа керекті баска да жабдықтарды көреді, тәрбиеші оларға тігу процесін эңгімелеп, ішінара көрсетеді. Екінші сағатта мектеп жасына дейінсі балалар ательедегі жағдайды көріп, тігіншілердін еңбек процесіи бакылайды, олардык еңбегін женілдететін техникалык кұралдармен (электр тігін машиналары, өтектейтін механикалык престер, электр кай-шылары) танысады. Мунда қандай киім тігілетінін біледі. Үшінші сағатта балалар әр түрлі матадан тігілген киімдерді карап көріп, маталарды сырт көрінісінен жэне колымен сипап айыра білуге үйренеді. Сөйтіп тәрбиеші оку сериясына программа мазмунын ^іріктеп алады, әдістері мен тәсілдерін бегілейді, оларды әрбір сағатта пайдаланады, бел-гілі бір әдіс мүмкіншілігін ескере отырып эр оку сағаты үшін программа­лык мазмунды нактылайды. Кейбір оку сағаттары алдын ала жумыс жүргізуді талап етеді, ол да жоспарлануы керек. Мысалы, «Біздік мейрам» деген тақырыпта сурет салу, балалардьщ соған байланысты алған әсері мол болса, сәтті өтеді, сондыктан мереке күнгі қалаға серуенге шығуды мерекелік телевизия хабарлары туралы, балалар бақшасындағы мейрамда ненік күшті эсер калдырғаны туралы балалар тобымен әкгіме еткізуді иллюстрациялар карауды алдын ала жоспарлау керек. Қар түйіршігі туралы елеңдерді жаттау алдында, тәрбиеші серуендеу кезінде кар түйіршігін лупамен ка­раулы жоспарлайды. Мундай алдын ала жумыс жүргізу балалардын са-^акка деген эмоциялык даярлығын туғызады. ■ Тәрбиеші оку сағатының барысын егжей-тегжейлі ойластырады. Оған бөлінген уакытты тиімді пайдалану керек. Мысалы, жоғарыда келтірілген «Киімді калай тігеді?» деген тақырыптык бірінші сағатынын барысы ■мынадай болады: педагог балаларға бірінің үстіндегі киімді бірі көріп, ол туралы әнгімелеп беруді усынады. Егер 3—4 баладан сураса оған 2—3 минут керек болады. Содан сок тәрбиеші: «Сенің киімікді кім тікті? Дүкеннен дайын түрінде сатып алынатын киімдердік кайда тігілетінін кім біледі? Тігу үшін кандай заттар керек?»—деп сүрайды. Бул сұрауларға жауап қайыру үшін де 2—3 минут кетеді. Осыдан кейін балаларга мата, киім үлгісі, кайшы, сантиметр, ине, оймак, тігін мащинасы көрсетіледі де олардың әркайсысы неге жумсалатыны суралады. Бұл үшін 8—10 минут керек болады. Осы оку сағатында тәрбиеші куыршақ киімдерін тігудік Жеке процестерін көрсетуіне болады (үлгі бойынша фартукті пішу, тігін машинасымен киім калтасын тігіп шығу, түймесін кадау) жэне киім тігу ^күйссі туралы айтып береді. Бұл 20—25 минутка созылады. Оку сағатына дайындалғанда тәрбиеші тиісті методикалык әдебиеттер-Ді пайдаланады. Алайда ол кітапта көрсетілген ұсыныстарды жұмы-сында сол күйінде пайдалана салмайды, балалардың ерекшеліктерін, кол-Да бар жабдыктарды ескере отырып қолданады. Неғұрлым күрделі оқу сағаттарына дайындалғанда конспекті жасауы кажет. Онда сабактыц программалык мазмұны (білім беру, тәрбиелеу міндеттері), дайындау қажет жабдықтар, балалармен алдын ала жүргізі-летін жұмыстар (егер бұл қажеті болса), саба.ктын барысы және тәрбие-шінің пайдаланатын методикалык тәсілдері көрсетіледі. Оқу сағатының барысын руреттей отырып, балаларды сабақтың басында, сондай-ак аяк кезінде уйымдастыруды (қорытынды жасау жэне баска іс-әрекеттерге ауысу) әдейі бөліп корсету керек. Оку сағаттарыньщ бірінің конспектісінен мысал келтірейік. Т а қ ы р ы п: «Кітапханаға экскурсия жасау». Программалык мазмұны. Кітапхана туралы балалардын не бі-летінін анықтап, жүйелеу: мұнда көптеген қызыкты кітаптар жиналған, олар ересектер жэне балаларға оку үшін уйлеріне беріледі. Кітапханашы керекті кі-таптарды іріктеп алуға көмектеседі, көрме үйымдастырады. Кітаптарды кутіп ұстап, уақтылы кайыру керек. Балаларды кітапхананы пайдалану ережелерімен таныстыру. Мектёпке дейінгі балалардын сөздік корын байыту: «кітапхана», «оку залы», «окырмандар», «витриналар», «стенділер», «формулярлары», «сөрелер». Кітапты жақсы көруге, кұтіп ұстауға тәрбиелеу. Қоғамдык орындарда тәртіп сақтау ережесіне үйрету. Оқу сағаттарына даярлану. Қітапхана кызметкерлерімен алда тұрған экскурсия туралы 3—4 күн бүрын келісу, кітапханашымен онық энгіме мазмұнын талқылау, балаларға көрсетілетін объектілерді тандау, оку залында балалардын кітаптарды көру мүмкіндігі туралы келісу. Экскурсия қарсанында балаларды ескерту. Сабак барысы жэне методикалык тәсілдер. Топ бөл-месінде балаларды стол басына отырғызып, кіріспе әнгіме өткізу: «Сендердіц араларыцда кітапханада болғандар бар ма? Кітапханада не істейді?» Екі-үш балаға бул туралы айтып беруді ұсыну (кіммен бардыц? Не көрдін? Қітапха-нада не істеп жатыр екен?) Қітапхана тәртібін сақтау және көше козғалысы туралы ережелерді есіне салу. Қітапханаға кірер алдында балалардын ондағы адамдармен сәлемдесулері керек екенін естеріне салу. Кітапхананы карап алуына мумкіндік беру (2—3 минут), кітапханашымен танысып, оньщ кітапхананы көрсетуін, ол туралы ай­тып беруін сурау. Қітапханашы балалар әдебиетініқ кермесін, кітап тұрған сврелерді, оқыр* мандар формулярларын корсете отырып, түсіндірме береді. Онан кітапхананы пайдалану ережелері туралы, кітапты қалай кутіп ұстау керектігі туралы ай­тып беруін өтіну кажет. Жана сөздерді атап көрсету керек: кітапханашы, окырман формуляры, сөрелер, стенділер, витриналар. Балалардан — кітапхананы пайдалану ережеле-рін түсінген-тусінбегенін сұрап, қайталап айткызу. Кітапты көптеген окырман-дардын пайдаланатынына ерекше көкіл аудару; олар кітапты Ііүтіп ұстайды, ке­рек болса, жөндейді. Қайтадан түптелген және желімделген кітаптарды көрсету. Кітапханада оку залы бар екендігі онын жумысы туралы айтып, оку залында эркашанда тыныш болу керектігін түсіндіру. Балаларды оку залына кіргізіп, көріп шығуға мүмкіпдік беру, стол басына отырғызу, балаларға арналған кітаптар беріп, ондағы суреттерді көруді ұсыну (5—7 минут). Кетерде кітапхана қызметксрлерімен қоштасу қажет екенін балалардын есте-ріне салу керек. Балалар бакшасына кайтар жолда кітапхана туралы балалардын әңгімесін қолдап отыру керек. Учаскеде кітапханада керген, естігендерін кімнін нені есте сақтаганын сұрау. Кейінірек кітапты кітап бұрышында карап, жыртылған жерле-рін жөндеу. Балалармен тоита кітапхана ойынын үйымдастыруға бола ма, оған> не дайындау кажет деген мәселені талқылау. Оку сағаттарын ойдағыдай өткізу үшін жабдыктау жүмысын дер кезін-де жүргізу керек. Жабдыктарды іріктеу оқу сағатының мазмұнына және тәрбиешінің белгіленген методикалык тәоілдеріне байланысты. Әдетте методикалык кабинетте «Балалар бакшасыида тәрбиелеу про-граммасыньщ» барлык бөлімдері оку сағаттарын өткізуге кажетті күрал-дар мен материалдар болады. Жетіспейтін күралдарды тәрбиешінін өзі әзірлейді, кейде бүған ересек жэне мектепке дайындайтын топтардын балалары тартылады. Оку сағаты карсанында тәрбиеші қажетті жабдык­тарды іріктеп, олардын дүрыстығын, барлык балалардын дидактикалык материалдармен жабдыкталуын тексереді. Кейбір оку сағаттары дайындау үшін көп уақытты керек етеді, мыса­лы, үсак есептеу, материалыи, құрау мен күрастыру үшін бөлшектер дайындау. Кейбір оку сағаттарына дайындыкты бастау керек; мысалы, түкым егу, отырғызу ісіне жас балалардын ыкыласын тудыру үшін оларға өсіп түрған өсімдікті көрсетеді: демек, оны әуелі өсіру керек. Қүрау, сурет салу үшін кажетті үлгілерді күні бұрын дайындайды, елеңнің, ертегінін тексін күні бүрын жаттайды. Егер тәрбиеші экскурсия өткізгісі келсе, оған экскурсия өткізілетін жерге алдын ала барып көріп, бақылау жүргізілетін объектілерді іріктеу, балаларды калай орналастыруды ойластырып, ен кыска әрі кауіпсіз маршрутты тандап алу кажет. Балаларды окуға дайындау дегеніміз олардыц үйрену әзірлігін жасау, алдағы жұмыска кұштарлығын туғызу деген сөз. Кезекшілер оқуға қажет-ті жабдыктарды даярлайды, столдар мен орындықтарды қолайлы етіп кояды, қүралдар мен материалдарды реттеп жаяды. Физкультура жэне музыка сабактары алдында балалар аяк киімдерін ауыстырып, спорт формасын киеді. д Балалардыц оку үстінде колы жеткен білімі мен іскер- б' Імдеол' ліктері іс-әрекеттіц баска түрлеріне қолданылады. колдану Алған білімдерді колдану балалардыц оларды игерге- нін, яғни ол білімдердіц соншалыкты өзінікі болып алғандығын, оларды пәлендей киындыксыз-ақ пайдалана алатындығын көрсетеді. Сайып келгенде оқытудыц практикалык манызы да осында. Егер балаларда білім мен іскерліктің жеткілікті коры болса, олармен ез білімдерін творчестволықпен колдануға болатын еркін сурет салу, кү-растыру, эцгіме айту сиякты оку сағаттарын өткізеді. Бұлар әдеттегі са-ғаттардан ерекше үйымдастырылады: балалардын карауына өздері іріктеп алатын материалдардын көп түрлері беріледі жэне сурет салудың тақыры-бын өздері белгілеуіне, өз ойымеи кұрылыс салуына, әңгіме қүрастыруына мүмкіндік береді. Мүндай окулар программаның кейбір белімдерін окы­туды аяктау кезендерінде өткізіледі. Балалар алған білімдері мен іскерліктерін өз ойындарында кецінен пайдаланады: сурет салу, ою, құрастыру шеберліктерін қолдана отырып, кажетті жабдыктар жасайды, қүрылыстар салады және т. б.; алынған білім алуан түрлі ойындардык мазмұнында көрінеді. Мектепке Бала ақыл-ойының дамуына семья үлкен ыкпал жа- дейінгі балалардыц сайды. Үй жағдайында, ата-анамен бірлесіп серуен-акыл-ойын деу жэне ойнау кездерінде баланын ой-өрісінің кеце-тәрбиелеудегі_ юіне, тілі дамуына, таным күштарлыктарыиыц ка-семьяныц ролі лыптасуына қолайлы жағдайлар болады. Ата-ана сейлеу тілі мен мәдениеті, сөйлеу мәнері мен тіл байлығы баланын елік-теуіне үлгі болады. Тәрбиешінің міндеті — мектепке дейінгі балалардыц акыл-ойын тәрбие-^еуде ата-аналарға көмектесу. Тәрбиеші ата-ананы «Балалар бақшасында тәрбиелеу программасымен», оқу кезіндегі окыту мазмұнымен және іс- әрекеттерде сәбилердін ой-өрісін кенейту міндеттерімен таныстырып, оку сагаттарында не істеп, кандай ойындар ойнағандарын үнемі сұрап тұру-лары туралы кенсс береді. Бұл балаларды үй жағдайында программа материалын кайталауға; ертегіні кайталап айтуға, жаттап алған такпак-тарын окуға, математика, қурастыру, сурет салу сағаттарында неге үйренгендерін көрсетуге және айтуға итермелейді. Ата-аналар серуендеу кезінде, сапарға шыкканда баланын назарын коршаған табиғатка, архитектуралык ғимараттарға, транспортка және т. б. аудара отырып, баланын ой-өрісін кенейтетін көп жумыстар істеуіне болады. Ата-анаға кала мен село жағдайында бакылаудык мазмуны кан­дай болуы мумкін екенін, жергілікті жағдайда туған табиғатпен қалай таныстыруға болатынын айтып беру керек. Балалар ата-анасынаң кітап оқып беруді жиі сурайды. Балаларға не оку, калай оку керектігін түсіндіру кажет. Ата-ана баланын сурағына ка­лай жауап беруді, онын әуесқойлығы мен білуге куштарлығын қалай кол-дап отыруға және дамытуға болатынын білуге тиісті. Муның бәрін ата-аналар жиналыстарында, коисультацияларда, ата-аналармен және әнгіме өткізуде талкылауға болады. Балалар бақшасы мен семья бірігіп жумыс істеуі баланын акыл-ойын тәрбиелеп, дамытуды камтамасыз етеді. 13-тарау МЕКТЕПКЕ ДЕИІНГІ БАЛАЛАРҒА АДАМГЕРШІЛІК * ТЭРБИЕ БЕРУ § 1. БАЛАЛАР БАҚШАСЫНДА АДАМГЕРШІЛІК ТЭРБИЕ БЕРУДІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ Адамнын моральдық сапа негіздері мектепке дейінгі балалық шакта калыптасады. Балалардын адамгершілік жағынан онан орі дамуы көп жағдайда осы процестін каншалыкты ойдағыдай жүзеге асуына байланыс­ты. Әуел бастан-ак баланы коммунизм курылысшысынын моральдык ко-дексінін жоғары принциптері рухында тэрбиелеу, онда кажетті адамгер-шілік сезімді, түсінікті калыптастыру жэне солардың негізінде — советтік коғам мінез-кулык нормаларына лайыкты кылыктар калыптастыру кажет. Мектепке дейінгі жылдарда бала ересектердін жбтекшілігімен жакын адамдарымен, қурдастарымен, заттармен, табиғатпен карым-катынас жа-саудын, тәлім-тәрбие алудын бастапкы тәжірибесіне не болады, социалис­те коғамнын моральдык нормасын игереді. Балалардын іс-әрекеттерін басқара отырып, тәрбиеші олардыц бойында Отанын сүю, айналадағылар-ға ықыласпен қарау, шамасы келгенше оларға көмектесуге умтылу; дербес іс-эрекетте белсенділік жэне инициатива көрсету сиякты совет адамдары-на мацызды сипаттарды калыптастырады. Совет ғалымдарыныц зерттеулері мектепке дейінгі шакта балаларды адамгершілікке тәрбиелеудіц көп мүмкіншіліктері бар екендігін көрсетеді: олардыц іс-әрекеттері дамуынын алуан түрінде өз мінез-кұлкын саналы түрде баскарудын кейбір әдістері, белсснділік пен дербестік қоғамдык ортаға кұштарлык ойдағыдай калыптасады. Бастапкы бірлестіктерде — курдастар кауымында — мектепке дейінгі балалардын арасында өзара ка- рым-катынас орнығып, бұл катынастар тәрбиешініц жетекшілігі арқасын-да коллективтік сипат алады, балаларда коллективизм бастамасы қалып-тасып, жолдастык, достық сезім пайда болады. Дурыс тэрбие балаларда теріс тәжірибе көбеюіне жол бермейді, бала­ныц адамгершілік сапасыныц қалыптасуына қолайсыз эсер ететін мінез-кулыктағы теріс дағдылар мен әдеттердін дамуына кедергі жасайды. Мектепке дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбие- тәо^иес1ншК леУД'Н негізгі міндеттері — балалардыц адамгершілік міндеттері сезімдерін, мінез-күлыктың ізгі дағдылары мен әдет- тердіц адамгершілік үғымдары мен мінез-күлық мо-тивтерін калыптастыру. Баланы тәрбиелеуде оныц өмірінік алғашкы жылдарынан бастап-ак адамгершілік сезімдерін калыптастыру үлкен орын алады. Үлкендермен карым-қатынас жасау процесінде оларға үйір болу, оларды жақсы көру сезімі, олардыц нусқауларына сай әрекет жасауға, оларды куантуға, жа­кын адамдарын ренжітетін кылықтар жасамауға ұмтылу пайда болады. Бала өзініц тентектік, кателік жасаған кездегі ренішті немесе наразылық-ты көргенде толқуды бастан кешіреді, ал өзініц жаксы қылықтарына жылы шыраймен қараса оған қуанып, жақын адамдарыныц ризашылдық білдіруінен ракат табады. Эмоциялық әсерлену: жаксы кылықтарына, үл-кендердін мактауына риза болу, өзініц орынсыз қылыктарынан: үлкендер-діц ескертуінен, наразылығынан ұялады, капалану, уайым жеу онын адам-гершілік сезімдерін калыптастырудыц негізіне айналады. Мектепке дейінгі шакта балада қайырымдылык, жанашырлык, қуанышка ортактасу сезім-дері калыптасады. Сезім балаларды белсенді іс-әрекетке: көмек көрсетуге, камкорлық жасауға, көңіл аударуға, жұбатуға, куантуға итермелейді. Балалар сезімі мен онан туған іс-әрекеттердіц шыншылдығын ерекше атап көрсету кажет. Мәселен, бала өз күрдасыныц қолындағы добын жұ-лып алып, оған жүдырык жұмсаған баланыц суретін көрді. Осыдан кейін ол өзі қатарлы бір бала жыласа, оны мандайынан сипап (өзініц мамасы жубатып, мацдайынан сипағаны сиякты), оған өзі ойнап жүрген ойыншы-ғын береді. Мектепке дейінгі естияр жаста адамгершілік сезім көбіне саналы бола түседі. Балалардыц өзінін туган өлкесіи, В. И. Ленинді сүю, еңбек адам­дарын күрметтеп қадірлеу сезімдері калыптасады. Мектепке дейінгі ересек жаста қалыптасатын адамгершілік сезімдері негізінде өзінің адамгершілігін, борышын сезіну әділеттіліктің, адамды курметтеудің бастамасы, сондай-ак өзіне тапсырылған жұмыска деген жауапкершілік тәрбиеленеді. ГТатриоттык сезімге: туған өлкесін, Советтік Отанын сүюге, басқа улт-тардың адамдарын кұрметтеуге тәрбиелеудіц ерекше мацызы бар. Мем-лекетіміздіц негізін калаған В. И. Ленинге жэне оныц серіктеріне деген сүйіспеншілік неғурлым терендей түседі. Мектепке дейінгі балалардын ерекшелігі еліктеу қабілеттілігініц айкын көріцуі болып табылады. Сонымен қатар мінез-құлык еркіндігініц жеткі--іікті дамымауы, өз қимылын бақылай білмеуі, олардың адамгершілік мазмунын түсіне алмауы унамсыз қылыктарға апарып соктыруы мүмкін. Бұл жағдай тәжірибеніц қорланып, жиналу процесінде адамгершілік әдет-ке айналатын мінез-қулыктыц адамгершілік дағдылары калыптасуын бірінші дәрежелі міндетке айналдырады. Тәрбиеші балаларда үлкендерге Курмет көрсетуді, өз катарларымен дурыс қарым-қатынас жасауды, зат-тарға ұқыпты карауды білдіретін сан алуан мінез-қүлык дағдыларын ка­лыптастырады. Булар әдет бола отырып, мінез-кұлык нормасына айнала-Ды: сәлемдесу мен коштасу, біреудіц көрсеткен кызметіне ракмет айту, алған затын орнына кою, коғамдык орындарда өзін мәдениетті устау, өтінішін ізеттілікпен білдіру одеті. Мектепке дейінгі естияр жаста үлкендермен, өз катарларымен мәде-ниетті карым-катынас жасау, шын айту, тазалык, тәртіп сактау, пайдалы іс-әрекет жасау, енбек ету әдеті қалыптаса береді. Мектепке дейінгі ересек жаста балалар кылығының адамгершілік маз-мунына ой жүгірте карау негізінде дамыған адамгершілік дағдылар мен әдеттер неғұрлым берік болады. Педагог балалардын коммунистік мораль нормаларына бағынатын, саналы түрде менгерілген мінез-күлыкка тәрбие-лейді. Өмірінін алғашқы жылдарынан бастап-ак балалар советтік коғамныц мораль нормалары туралы ұғымдарды түсіне бастайды. Оларды мінез-кұлыктың адамгершілік дағдылары мен әдеттеріне баули отырып, педагог өзі балаларға істеткізетін белгілі бір іс-әрекеттердің максатка сай келетін-дігін, әділдігін, дұрыстығын саналы түрде үғынуға бағытталған үлкен түсінік жумыстарын жүргізеді. Педагогтын алдында балалардын адамгер-шілік түсініктерін дамыту міндеті түрады, міне, осынын негізінде мінез-күлык мотивтері калыптасады. Ол калай істеу керек екендігін накты мысалдармен түсіндіреді. Мысалы: «Ойыншыктарын үқыпты үстайтын, жануарларды, өсімдіктерді күтетін, үлкендерге көмектесетін балаларды — жаксы балалар», «Жаксы жолдас өзінін досын ешкашанда ренжітпейді, керек болса, ойыншығын береді, бірге ойнауға келіскіш келеді». Осы сияқты нақты түсіндірулер балаларға жалпы моральдық уғымдар-ды (кайырымды, сыпайы, әділ, карапайым, камкоршыл т. б.) бірте-бірте түсінуге көмектеседі, бүлар ойлау нактылығына байланысты балаларға бірден түсінікті бола бермейді. Тәрбиеші балалардын моральдық ұғымдар-дыц мәніне тусінуін, өзінін және басқалардың кылыктарын салыстырып көруіне камкорлык жасайды, осылайша, балалардын не істеу керек екені туралы жалпы түсінігі бар, бірақ өз замандастары арасында күнделікті өмірде болып жаткан ахуалдарға білімдерін калай басшылыкка алудм білмейтін формальды білім алуға жол берілмейді. Мектёпке дейінгі шакта қалынтасатын адамгершіліктін мазмүнына мы-иа түсініктер: коғамдық өмірдегі күбылыстар туралы, совет адамдарының енбегі туралы, онын коғамдық манызы мен коллективтік сипаты туралы, патриотизм жэне азаматтык туралы, кұрбы-кұрдастар коллективіндегі мінез-қүлық нормалары (неге ойыншыктарды бөлісіп ойнау керек, бірі-бірімен калай келісіп, сөйлесу керек, сэбилерге кандай камкорлык жасау керек жэне т. б.) туралы, үлкендерге курметпен карым-катынас жасау же-' ніндегі үғымдар жатады. Қалыптасқан адамгершілік түсініктер мінез-қулық мотивтері дамуы-нын негізі болады, ал бүл мотивтер балаларды -белгілі бір іс-әрекеттер жасауға итермелейді. Нак қылык мотивтеріне талдау жасау педагогка баланыц мінез-кұлқының мэніне енуге, істелген кылыктардыц себебін тү-сіпуге және ықпал жасаудыц исғүрлым қолайлы әдістерін тандап алуға мүмкіндік береді. Мектепке дейінгі ересек жаста балаларда жеке адамнын коғамдык ба-ғыттағы кылығын бейнелейтін мінез-кұлық мотивтерін калыптастыру манызды (замандастарына қамқорлық жасау, коллектив мүддесін канағат-тандыруға кулшына кірісу, өз қолымен жақындарына сыйлық жасау). Мінез-кұлық мотивтерінің калыптасуы балалардын эр алуан іс-әрекеттс-рін үйымдастыруға, олардын өзара жэне үлкендермен қарым-қатынас жасауына байланысты. Адамгершілік сезімдерді тэрбиелеу, моральдык түсініктердін, әдеттер-дін жэне мінез-кұлық мотивтерінің калыптасуы бірлесіп жүзеге асады жэ­не мектепке дейінгі балалардын адамгершілік тәрбиесін камтамасыз етеді. ■■ Балалар Мектепке дейінгі балалардын адамгершілік тэрбиесі- бақшасындағы нін мазмүны «Балалар бакшасында тэрбиелеу адамгершілік программасында» көрсетілген. Оған мыналар: Отаиға. тәрбиесшің Совет адамдарына деген сүйіспеншілік, оларды жэне мазмұмы олардын енбегін күрметтеу, интернационализм, кол- лективизм жэне гуманизм бастамасы, мінез-күлык тэртіптілігі мен мэде-ниеті, мінездін ерік-жігер белгілері, жекс адамның жағымдЫ моральдык, сапалары кіреді. Адамгершілік тэрбие беру педагогтын балалармен жүргізетін барлык тәлім-тәрбие, білім беру жүмысыныц барысында жузеге асады. Педагог мектепке дейінгі балалардыц дербес іс-әрекеттеріне басшылык ете отырып, енбегін, ойынын, окуын үйымдастыра отырып, оларға тәрбиелік сипат бс-реді. Мэселен, балалардыц ойындарын бакылай отырып тәрбиеші сол ойындардыц мазмунын талдайды, оларға катысушылардык өзара карым-катынастары сипатына көціл беледі; бейнелеу іс-эрекеті жөнінде сабак өт-кізуді белгілей отырып, балалардыц тапсырманы орындағанда суретте коршаған болмыска деген өз көзқарасын көрсете алатындай такырыпты ойластырады; балалардын енбегіне басшылык еткенде оныц айналадағы адамдар үшін мацызын сскереді. Тіпті күнделікті әдеттегі жайларда да педагог әркашан тәлім-тэрбие береді жэне онын ыкпал жасауы көп жакты сипатта болады. Мысалы, се-руеннен кейін баланы шешінуге үйреткенде, тэрбиеші оны өзіне-өзі кыз­мет етуге, киімін мұкият жинай коюға, сонымен катар заттарға үқыпты карауға, жинакы, мақсат койып істеуге сондай-ак жанындағы кұрбы-күр-дастарына көніл бөлуге, оларға қайырымды, камкор болуға калыптасты-рады. Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеудін міндеттері Адамгершілік мен мазМұНЫ коммунистік идеялык пен ппнн^иптепі мақсат көздеушілік принципі негізінде, ри ци р яғни К0ММунистіК тәрбис берудін максаттары мен міндеттеріне сәйкес жасалады. Совсттік балалар бакшасында адамгер-шілік тэрбие «Адам адамға дос, жолдас, бауыр» деген коммунистік мо­раль идеяларына, достык бейбітшілік, туыскандық ынтымак, өзара күрметтеу, гуманизм идеяларына жүргізідеді. Педагог барлык оку-тэрбие жүмысында осы принциптерді басшылыкка алады. Адамгершілік тәрбиесініц манызды принципі балаларды к о л -лективте тэрбиелеу принцип і. Н. К. 'Крупская коллективте тәрбиелеудіц манызды екендігін атап корсете отырып, былай деп жазды: «...Мектеп балаларды бірігуге, ортақ мақсат, ортак міндеттер коюға жэне ол міндсттерді жұмыла күш жүмсай отырып шешуге үйрстуі тиіс»1. Бала­ны жолдастык сезімге, айналадағыны күрметтеуге, гуманизм жэне өзара көмек сезіміне, яғни совет адамдарының өзара карым-катынастарыныц негізгі принциптеріне тәрбилеуде коллектив пэрменді құрал болып табы­лады. Коллектив — бул баланыц жеке басын коғамдык бағытта калып­тастыру мсктебі. Мунда оныц жеке қасиеті, қабілеттілігі жэне адамгерші-лік сапалары неғүрлым айқын көрінеді. Адамныц моральдык тазалығы ец алдымен оныц іс-әрекетінде көрініс табады. Коллективте бала өзініц бі-лімін, айналадағы дүниеге, іс-әрекстке көзкарасын: көмек көрсетуге, нәти-же шығаруға, кұрбыларына камкорлык жасауға, рахымдылықка, кара-пайымдылыкка, енбек еТуге ұмтылуын көрсете алады. Коллективте тэрбиелеу принципі педагогтарды эр баланыц мінез-күл-қына ізгі ыкпал жасауы үшін балаларды бірлесіп қызмет жүргізудін алу­ан түрлеріне біріктіруді міндеттейді. Мәселен, коллективтік ецбекті үйым дастыра отырып, тәрбиеші балаларды бірлесіп күш жұмсау аркылы мақсатқа жетуді үйретеді. Мектепке дейінгі балалар жұмыстың бірізділі-гін бірге отырып талкылайды; бір-біріне көмектеседі, мүнық өзі дұрыс карым-қатынастың, коллективизмніқ бастамасы калыптасуына жол ашады. Қарым-катынас процесінде балалар бір-біріне өзара ықпал жасайды. Бір баланыц білгені бүкіл топтың игілігіне айналады, ал жолдастар кол­лективен алдында жасқаншақ баланын жаксы жактарын дұрыс бағалау онын өз білгенін кұрбылары арасында ортаға салуға үмтылдырады. Балаларға ықпал жасаудың құралдары мен әдістерін белгілей отырып, педагог балаға талап қоюды онын жеке басын кұрметтеумен ұштастыра отырып жасау принципін ■баешылыққа алады. Бұл адамды құрметтеуге жэне онын адамгершілігін бағалауга негізделген социалистік моральдык мэніне сай келеді. Бұл принцип А. С. Макаренконыц оқыту жүйесінде педагогикалык накты көрі-ніс тапты. / Бүл принципті практикада қолдану тәрбиешінін мейірімділікті бала­лардыц жеке ерекшеліктерін, адамгершілік тәжірибесін, дамуы мен мүм-кіншіліктерін ескере отырып талап қоя білумен ұштастыра білуінен көрі-неді. Мүныц өзі олардыц инициативалары мен үмтылыстарын басып тастамай, адамгершілік мінез-кұлыктың, тәртіптіліктің негізін калыптас-тыруға, топта орнатылған тәртіпті кұрметтеуге мүмкіндік береді. Өз кезін-де педагогтан да үстамды, шыдамды, орынды қатацдық, тәрбиеленушілер-ге қүрметпен карау талап етіледі. Сезімге, санаға және мінез-құлықка ықпал жа­сау бірлігі принципі жеке адам дамуы процесініц біртұтастығы үғымынан туады. Ол адамгершілік тәрбиесі құралдары мен әдістерін таң-дап алуда комплексті көзқарасты тадап етеді. Тәрбиелік ыкпал жасаудың мазмүнын белгілей отырып, ол балада эмоциялык эсер тудыра ма,түсінік-ті бола ма, айналадағы өмір күбылыстары туралы белгілі бір үғымдарды, сондай-ак іс-эрекет мотивтерін қалыптастыра ма, саналы мінез-кұлықка тәрбиелей ме деген мэселелерді ескерген жөн. Балалар бакшасында жэне семьяда балаға қо-йылатын талаптардыц жүйелілігі, бірізділігі және бірлігі мінез-күлык дағдыларын бекем мецгеруді, баланыц жеке басынын адамгершілік қасиеттерінін калыптасуын камтамасыз етеді. Бұл принцип педагогтан барлык тэрбие жұмысын жүйелі түрде, тәрбие міндетін бүкіл топка түтас жэне әр балага өз алдына (оның ерек-шеліктерін және енгізілген моральдық ережелерді меңгеруін, мінез-құлық тәжірибесін есепке ала) біртіндеп күрделендіре отырып жүзеге асыруды талап етеді. Сондай-ақ тәрбие міндетін негұрлым толык шешуді камтама­сыз ететін жагдай жасау қажет: кандай да болса адамгершілік қасиетті калыптастыру үшін баланыц сол қасиеті бейнеленетін кылықтарын жүйелі жаттыктыру кажет, сондай-ақ оны тәрбиелеуші адамдардын талаптары-ның бірдей болуын камтамасыз ету керек. Әйтпесе балаларда өз мінез-кұлқын саналы басқару емес, тек үлкен адамдардын бұйрығына багына білу ғана калыптасады. Бейімделгіш болу қаупі туады. Тәрбие жұмысында бұл принципті есепке алу педагогтан баланыц семьясымен тыгыз байланыста болуды, үлкен түсінік жұмыстарын жүр-гізуді, ата-аналарга белгілі бір ұсыныстар жасап, балаларға ыкпал етудің ортак, біртүтас әдістерін жасаудЫ талап етеді. Балаларды күрбы-кұрдастар коллективінде тэрбиелеу жеке-дара тәсіл принципімен де жүзеге асырылады, мүнда жас ерекшелік-терін, адамгершілік түсінік дәрежесін жэне баланыц мінез-қүлык тәжіри-бесін есепке алу керек. Бүл принцнпті жүзеге асыру педагогтан ол жас- тағы баланын психо-физиологиялык ерекшеліктерін және эрбір тәрбие-ленушініц дамуынын жеке-дара ерекшеліктерін терец білуді талап етеді. Бұл принципті ескере отырып, педагог балаға жеке-дара карым-каты-нас жасаудыц міндеттері мен эдістерін белгілейді. Мысалы, бал,алар то­бында өзара жаксы карым-катынас болудың ортак міндетін шеше отырып, бір балаға көну, барын бөлісе білуді, екіншіге—белсенді болуды, өз пікірін қуаттай білуді, үшіншіге — құрбыларының мүддесімен есептесе отырып, өз тілегін коя түруды, төртіншіге — ойыншыкты бірлесіп пайда­лану туралы, коллективтік ойыннын рольдері туралы байсалды, , жылы шыраймен келісе білуді, ал бүкіл балалар коллективіне —- өзара жаксы карым-қатынаста болуды үйретеді. Әрбір топта педагог балалардыц жас жағынан мүмкіндіктерін есепке ала отырып ецбекке дурыс көзқарас калыптастырады. Мысалы, сэбилер-дін алғашкы енбек әрекетін баскара отырып, тәрбиеші олардыц жумыска косылу жөніндегі кандай тілектерін болса да колдайды, онын сапасы мен нәтижесіне кешіріммен карайды. Естияр топта ол жумысты максатты ба-ғыттауды калыптастырады, сондыктан ол балалардыц баска жаққа көніл аудармауына катан талап кояды жэне балалардыц назарын істеген ісіне жумылдырады. Ересек топта тәрбиеші жүмыстың сапасына, әсіресе бала­лардыц қатысу тәжірибесі көп ецбек түрлеріне жоғары талап кояды, мун-дағы максат — олардын ынталылығын калыптастыру койылған міндетке сай нәтижеге жету. Тәрбиешінің Балалар бакшасынын тәрбиешісіне мемлекетіміз Со-моральдык тұл- веттер Ёлінін ен жас азаматтарының бойында комму-ғасы — адамгер- низм орнатушылардын жоғары моральдык сапа негіз-шілік тәрбиесінің дерін калыптастыруды сеніп тапсырған. Осындай жа-макызды шарты уапты да курметті міндетті бул сапаларды бойына жинаған педагог қана орындай алады. Тек сондай педагог кана Коммунис­те партия мен Совет үкіметініц алға койған коммунисте кұрылыс міндеттерін дурыс түсініп, олардыц маңызы мен мэнін бағалай алады, болып жатқан коғамдық оқиғалардыц әлеумегпк мағынасын балаларға жеткізеді. Совет адамдарынын ецбек сүйгіштігімен, ерлігін, жолдастык өзара көмегін, баскалардыц кайғысына ортактасып, риясыз көмекке ке-летедігін балаларға күнделікті істерден көрсете біледі. Балалар барлык жағынан да өзінін тәрбисшісіне еліктейді, оныц әділеттілігіне сенеді, онын. сендіруіне әбден иланады. Педагогтың моральдык тұлғасы олар үшін ай-наладағыларға, табиғатқа, Отанға, өзінін міндеттеріне деген карым-каты­нас үлгісі болып калады. Жоғары моральдык сапаларды бойына жиған тәрбиеші баланын кез келген кылықтарын дұрыс бағалап, енбек сүйгіштік бастамасын немесе басталып келе жатқан жалкаулыкты, кайырымдылык пен эгоизмді көре-ді. Коммунизм идеяларына сенгсн тәрбиеші балаларда Отанды сүю сезі-мін, советтік патриотизмді, интернационализмді, ецбеккерлерді, олардыц ецбегін кұрметтеуді калыптастырады. Балалар бақшасыныц педагогына өзін-өзі тәрбиелеуге үмтылу, өзініц мінез-кұлкына, айналаға көзкарасына бакылау жасап жүру тән нәрсе болуы керек. Ол өзініц идеялык-теориялык және кәсіби дәрежесін үнемі . көтеріп жүруі тиіс. Мектепке Совет педагогикасындағы негізгі қағидалардыц бірі — дейінгі балаларды балалардыц іс-әрекетін орынды үйымдастырудын тәр-адамгершілікке биедегі жетекші ролі туралы қағида болып табылады. тэрбиелеу әдістері Практикалык адамгершілік тэжірибені үйымдасты-РУ, жаттыктыруды жағымды кылыктарға пайдалану адамгершілік тәрбиенін жетекші әдісі болып табылады. Практикалык іс-әрекетте бала балаларға үлкен эсер етеді; үлқендср оларды өздерініц оптимизмімеп, жүмыска кірісіп кетуге дайын түруымсн баурап алады. Педагог мадактаған күрбы-қүрдастар үлгісінін де манызы аз емес. Мысалы, белгіленгсн ережені бүзуға жол бермеу үшін тэрбиеші: «Біздің Сережа кандай жаксы жігіт! Катарға түру үшін балаларды итермелеп жатпай, кішкенс шегінді де, Коляны ілгері жіберді»,— дейді. Баланын кы-лыгын осылай мадактау баска балаларды солай істеуге итермелейді, сөй-тіп балалардын кактығыспай катарға дүрыс.түруына мүмкіндік береді. Жүмыста балалардын ұкыптылығын, тиянақтылығын туғызу үшін тэрбие-ші баска бір баланын қылығын мадактап «Максим өз киімін иікафка калай үкыпты ілгені Ол асыкпай, дүрыстап ілуге тырысады. Баска бала­лардын да осылай істей алатынына мен кәміл сенемін!» Педагогтыц кызык-тыруы жэне барлык балалардын осылай істейтініне онын сснуі оларды кажетті, кимыл жасауға үмтылдырады. Мектепке дейінгі балалар күрбыларыныц кылыктарына өздігінен де еліктейді. Алайда олар істін адамгершілік мазмүнын әркашан дұрыс ба-ғалай бермейді, сондыктан теріс кылыктарға да еліктеулері мүмкін. Тәр-биеші жаман кылык жасаған баланы токтатып, оған өзінін ренжігснін білдіреді, сөйтіп мүндай фактілерге жол бермеуге тырысады. Құрбысынын теріс кылығын көрген балалардын бэріне арнап тәрбиеші неге мүндай кы­лык жасауға болмайтынын жэне бундай жағдайда калай істеу керектігін түсіндіреді. Демек, мысалды тэрбиелеу әдісі ретінде пайдалана отырып, педагог сонымен катар түсіндіру, көз жеткізу эдістерін де колданады. Түсіндіру балаларға пакты кылыктардың және мінез-кұлык ережеле-рініц моральдык мағынасын түсінуге, коллективтін калыпты өмірі үшін оларды орындау кажеттігінін манызын сезінуге мүмкіндік береді. Түсін-діруде әркашан кылык мотивтері ашылады, накты іс-эрекеттердін кажет-тігі мен пайдалылығы дәлелденеді, бүл іс-әрекеттердін мэні — айналада-ғыға назар салу, өз мінез-кулкын үлкендердің талаптарына сай бағынды-ра білу. Баланыц алдына койылған дәлелденілген талаптардык максаты — оны белгілі бір ережені орындаудыц кажеттігіне немесе істел-ген тсріс кылыкты келешекте қайталауға болмайтындыгына көз жеткізу. Балалар бакшасыныц ересектер топтарында түсіндіру мен көз жеткізу көбінесе әцгіме өткізу формасында болады, мүндай әнгімені тэрбиеші бел-гілі бір этикалык тақырыпты талкылау үшін арнайы үйымдастырады. Әдетте мүндай эцгіме этикалық такырыпка жазылған көркем шыгарманы окығаннан кейін іле-шала еткізіледі. Мысалы, И. Калининанын «Осылай ойнай ма екен?» («Сэбилер» деген кітаптан) энгімесін окығаннан кейін, әрине, балаларға: «Ал калай ойнауға болады?»—деген сүрау койылады жэне тэту балалар калай істсйді, ойын үстінде олар калай келісіп, ойын­шыктарды калай бөліседі жэне т. б. мәселелер талқыланады. Мүндай эцгімелер мектепке дейінгі балаларға «меіцрімді», «карапа­йым», «кайырымды», «сыпайы» т. б. адамгершілік ұғымдарды үйреніп, бұл сапалар жөнінде бүрын калыптаскан түсініктерін тексеріп, оларды өз тәжірибелерімен байланыстырып, өз мінез-кұлкы мен күрбыларыныц кылыктарын дүрыс бағалауга көмектеседі. Этикалык такырыптарға әцгімелер өткізу жалан мораль окуға, орын-сыз талаптар койып, тыйым салуға. жеке балаларды кінэлауға жол бер­меу үшін мүқият дайындалуды, әрбір мәселені терен ойластыруды керек етеді. Ондай кателіктер мектепке дсйінгі балаларға жалған білім беруі немесе олардыц тарапынан карсылык туғызуы мүмкін, мүнын өзі талкы-ланып отырған такырыпка дұрыс көзкарас жасауға, тиісті сезім туғызуға кедергі жасайды. Адамгершілік тәрбиесін беруде ыкпал жасаудыц пэрменді күралы — эдебиет пен өнер шыгармалары (кітап, сурет, скульптура, музыка). Буларөмір күбылыстарына деген адамгершілік карым-катынас калып-тастыруға жәрдемдесетін әр түрлі сезімдер тудырады. Әдебиет каһармандарыныц жағымды жактары мен кемшіліктері көрі-нетін, совет адамынык жаксы сапалары мен касиеттері ашылатын. теріс кылыктар мен болмыстар кінәланатын көркем бсйнелер кызгылыкты сю-жеттер — осынык бэрі балаларды кызықтырып, адамгершілік түсінік пен сезім калыптастыруға көмектеседі, жаксы үлгілерді қолдауға, жаман кылыктардан кашуға шакырады. Совет жазушылары балаларға арнап көптеген тамаша шығармалар жазды. Мектеп жасына дейінгілер Вовкаға (А. Бартонын өлендер циклі-нен «Вовка — кайырымды жан») ұқсағысы келеді, «сикырлы сөздердін» (В. Осееванын әкгімелері) мағынасына түсінеді, коркак баланы (Н. Но-совтың «Жанды қалпак») келсмеждеп, күледі, төбешікті күммен көмбск болған Котьканы (Н. Носовтын «Төбешікте») кінәлайды, укыпсыз Феодо-раға (К. Чуковскийдін «Феодора кайғысы») үксағысы келмсйді және т. б. М. Пришвиннін, В. Бианкидін; Б. Житковтыц эцгімелсрі балаларга туган табиғаттыц әдемілігін, кайталанбайтындығын ашып береді, Отаны-мыз халыктарыныц өмірімен таныстырады, Отанды сүюге тэрбиелейді. Адамгершілік тәрбиесін беруде сондай-ак сурет жэне мүсін шығарма-лары да пәрменді кұрал болып табылады. Суреттер немесе мүсінде бей-неленген айкын .бейнелер, накты кылыктар балалар сезіміне эсер етеді, оларга жағдайдыц адамгершілік мазмүиын терен түсінуге көмектеседі. Музыка сезімге ерекше күшпен эсер етеді. Тәрбиешінін орнымен кол-данган музыка шығармалары балаларда эмоциялык сезім тудырып, олар-ға ұлттык әнніц, әуенніц өзіне тән ерекшелігін жеткізеді. Отанымыздыц халыктар өнерініц ерекшеліктерімен таныстырады. Ән мен биді коллек-тивті турде орындау эмоция жағынан жакындатып, мектеп жасына дейін-гі балаларды ортак әсермен біріктіреді. Ешбір әдіс балалармен жүмыс үстінде туатын жағдай-Тәрбие жұмысында лардыц бәріне барлык жағынан жарамды бола ал-үіитіҮРЛІ ЗДлТерд| майды. Тэрбиеші жас ерекшеліктерін, жеке адамныц эрбіУСж"сУтоптарын- өзіне тән болгілеРін. әрбір баланыц жэне түтас бір да колданудык өзін- топтыц тәрбиелену дәрежесін ескере отырып, эр түрлі дік ерекшеліктері эдістерді үштастырып отырады. Бүл әдістер түрлі жастагы балаларды тэрбиелеуге колдануға байланыс­ты өзіндік ерекшеліктерге ие болады. Мәселен, барлык жас топтарында тэрбиеші жағымды адамгершілік тэжірибе игеру үшін жағдай жасайды. Сәбилік топтарда ол, әдетте накты бір баланын атына айта отырып, ба-лаларға кандай жағдайда калай істеу керек екендігін нүскайды. Естияр топта балалардын алған тәжірибесін пайдалана отырып, педагог еске са-луга көбірек умтылады, калай істеу керек екенін ойластыруды өздеріне үсынады. Ересектер тобында бакылау, объективті бағалау әдісі едәуір кеңінен пайдаланады, буған балалар коллективі де тартылады. • Сэбилер тобында тэрбиеші балалардын әркайсысын ез бетімен болма-Шы белсенділік көрсеткені үшін мадактауды мүмкіндігінше жиі колдану-fa тырысады. Естияр топта онын бағалауы неғүрлым дәлелденіп, барлык балаға іс-әрекет пен кылыктын моральдык мағынасы түсіндіріліп отыра-Ды. Ересектер тобында педагог балаларға үстамдырак баға береді, олар-Дык кандай да кылыктар жасау тэуелсіздігін балалар коллсктиві алдын-да сол қылығы үшін жауапкершілігін атап көрсетеді. Сөйтіп, балалардыц мінез-кулқын бағалауға барған сайын талаптар көп койылады, балалар-ДЬ|Ц бойына жиылған адамгершілік мінез-кұлык онын тэжірибесі, олар-ьіц өз бетімен эрекет жасауыныц және өз мінез-кұлкын ой елегінен өткі-У Кабілетініц өсе түскені есепке алынады § 2. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ОТАНЫН СҮЮГЕ ТЭРБИЕЛЕУ , Советтік Советтік патриотизм —-еліміз азаматының аса маңыз- патриотизм мәні. дЫ адамгершілік касиеті. «Патриотизм,— деп жазды Оныц мектепке g \\ Ленин,— өз алдына алынған туғаи жерлерде дейінгі балаларда ғасьірЛар бойы, мыц жылдар бойы сүйекке сіцген не- ТрЗёліГтёрГ РҮрлымтеренсезімдердікбірЫ. сре и Советтік патриотизмнщ мәні — социалистік Отанға деген терец және саналы сүйіспеншілік, оған берілгендік, онын табыстары мен жетістіктерін мақтан ету сезімі, оны бүрынғыдан да күдіретті және көрікті етуге барынша ұмтылу. Социалистік патриотизмнің бірден-бір өте дамыған формасы — совет-тік интернационалды патриотизм. Бүл үлттық мақтаныш сезімінің бірлі-гінен, елімізді мекендеген барлык ұлттар мен халыктарға социалистік елдер халыктарына жоне бүкіл дүние жүзі ецбекшілеріне деген күрмет, туыскандық карым-катынастардан көрінеді. Советтік патриотизм өзініц порменді сипатымен, Отанды сүю жонс оны өзініц ецбегімен нығайтуға, жаулардан корғауға дайын түру сезімдерініц бірлігімен ерекшсленеді. Советтік патриотизмніц бүкіл халыктык. сипаты совет халқынын мо-ральдык-саяси бірлігінен, Коммунистік партия мен Совет үкіметіне беріл-гендігінен, коммунизм орнатудың үлы ісініц дұрыстығына кәміл сенуінен көрінеді. Отанға деген сүйіспеншілік совет адамдарын еңбек және жауыягерлік ерліктерге шабыттандырады, олардыц өміріне қоғамдык маныз берёді жо­не рухани байытады. Балалардыц өмірінің алғашкы жылдарында-ақ Отанын сүю сезімі семьядағы, балалар бақшасындағы, бүкіл қоршаған болмыстағы патриот-тык атмосфераның ықпалынан туады. Совет адамдарыныц Отан игілігіне сінірген еңбегі, елімізде болып жаткан оқиғалар мен коғамдык өмірдегі-күбылыстар, бүкіл халыктыц коғамдык-саяси мейрамдар, космосқа үіііу, түрлі үлттардыц өнері, спорт жарыстары жоне т. б. балалардыц назарын өздеріне ерте аударады. Туған табиғатпен карым-катынаста болу терец эмоциялык сезім тудырады. Барлық елдердің ецбекшілері үлкен сүйіспеншілікпен кадір түтып қа-райтын В. И. Лениннің бейнесі балаларды тартады. Мектепке дейінгі ба­лаларды В. И. Лениннін серіктерінін, Енбек Ерлерінің, Отан корғаушы-ларынын өмірі, қызметі, ерліктері кызыктырады. Балалардыц Отанға деген сүйіспеншілік-сезімі еліміздін коғамдык өмі-рі, адамдардын ецбегі, табиғат жөиіндегі білімдері мен ұғымдары жинак-талу процесінде бірте-бірте калыптасады. Бұл күрделі сезім жакын адам-дарға, туған өлкеге деген сүйіспеншіліктен өсіп-өрбиді. Балалардын Отанға деген сүйіспеншілігі айкын бейнеленген эмоция­лык сипатта болады; алдымен оларды өз сезіміне осер ететін нәрсе кы­зыктырады. Балалардың Баланыц Отанға деген сүйіспеншілігі коршаған өмір Отанға деген ыкпалымен калыптасады,' бірак мүнда ата-аналар мен сезінді*"тэіэбиелеу тәрбиешілердің максатты ыкпалы шешуші роль атка-жөніндегі жумыстың рады. «Балалар бакшасында торбиелеу программа-міндеттері, мазмуны сыныц талаптарына сүйене отырып, тәрбиеші бүл же­нен әдістері ніндегі мына маңызды міндеттерді шешеді: балалар­дыц семьяны, туған үйді, балалар бақшасын, туған жерді, таби-ғатты сүюін торбиелейді, совет адамдарын, олардыц ецбегін қүрметтеуге бүкіл халыктык, табысты мақтан түтуға тәрбиелейді; Совет Армиясын сую жэне құрметтеуге, совет жауынгерлерінің ерлігімсн патриотизмін мақтан түтып, оларға үқсауға ұмтылу сезіміне тәрбиелейді; балаларды өздері тү-сінуге шамасы келетін қоғамдык өмір күбылыстарына, советтік дәстүрге, интернационализм сезіміне кызығуы мен дүрыс көзқараста болуын калып­тастырады, мектепке дейінгі балаларды В. И. Ленинді сүйіп, қүрмет туту-Fa тәрбиелейді. Отанға деген сүйіспеншілік сезімі балаға камкорлық жасап, көціл аударып еркелететін жақын адамдарға, семьяға деген сүйіспеншілік пен үйірсектіктен туындайды. Туыстарға деген сүйіспеншілік, курмет сезімі бірте-бірте ұлғайып, басқа адамдарға — балалар мекемесі кызметкерлері-не, көршілеріне және таныстарына ауысады. Үлкендердіц мінез-күлқынан үлгі ала отырып, балалар семьяда калып-таскан угымдарды, сөйлеу мәнерін үйренеді. Балалар адамдар арасында-ғы карым-катынастардыц, ерекшеліктердіц сипатын жаксы түсінеді. Ба­лалардыц кыздар-аналар болып ойнауы семьялардағы ересектер арасын-дағы қарым-қатынастар сипатын түсіну үшін тэрбиешіге көп материал береді. Мақсат — адамдарға деген сүйіспеншілік пен үйірсектік сезімін.неғұр-лым саналы да пәрменді ету. Педагог мектепке дейінгі балаларға ата-аналар ецбектерінін мацызы туралы оңгімелеп, олардыц балаларына деген камқорлығын көбірек атап көрсетеді. Бул максатта ол әңгіме көркем әдебиеттер пайдаланады, сурет­тер көрсетеді, экскурсияға шығарады. Баланыц срекшеліктерін ескеру, оның адамгершілік түсінігі мен нақты кылықтарыныц арасында қайшылыктар болу мүмкіндігін алдын ала көре білу маңызды. Сондыктан адамдарға деген шынайы сүйіспеншілікке, олар-ға көмек көрсетуге (столға тағамдар келтіру, ыдыстарды жуу т. с.) да­йын туруға тәрбиелеуге ерекше назар аударған жөн. Балалар бакшасы — баланыц екінші семьясы, мунда ол мектепке де-йінгі мекеме қызметкерлерінің ыкыласына, камқорлығына, сүйіспеншілігі-не бөленеді. Балалар өздерін тәрбиелеп, емдеп, тамактандырып, үй таза-лығына қамқорлық жасап жүрген адамдардын ецбегін бағалауға тәрбиеле-неді. Күтуші, кір жуушының, аспазшыныц, аула тазалаушыныц және баска кызметшілердіц енбектеріне бакылау үйымдастыра отырып, тәрбие-ші булардыц балалар бакшасында тазалык сактап, қолайлы жағдай жасауға, балаларды дәмді тағамдармен камтамасыз етуге, олардын өмі-рін мазмұнды да кызғыл.лкты етуге бағытталған жұмыстарыныц мән-жа-иыц балаларға тусіндіреді. Балалар ересектер енбегіне ұқыпты қарауға, мумкіц болғанынша оларға көмектесуге тырысулары керек. Балалардыц өз кұрбыларын жаксы көруін, өз достарымен бірігіп ойнау Үшін балалар бакшасына баруға сұранып туруын дамыта түсу керек. Қур-оы-қурдастар коллективінде бірге өткізген кызғылыкты окулар мен ойын­дар, қуаныштар мен тамашала'р балалар бақшасын баланыц екінші үйіне аиналдырады. • Балалардыц туған табиғатты сүю, оныц әсемдігін сезіну қабілетін тәр-иелеу, оның байлығын сақтап, аялап, молайта беруге баулу — тәрбиеші-сі«пеКШШ1 «Ір ^УРДелі міндеті, міне, осындай. Егер педагог бүл жумысты ныктЛеР*Т°бына" бастап жүргізсе, балалардыц табиғатты сүю сезімі ор-немегЫ л.ады- ТәРбиеші паркке, орманға, егін даласына, тоғанға, әзенге табвр теңізге балалармен серуендер жасап, экскурсиялар өткізеді, туған Үйоета"Ык әсемдігін кабылдап, оныц ортасында болғанына қуана білуге малапы ЬалалаРмен жумыс жүргізгенде көркем әдебиет пен онер шығар-эсепі , * паидаланылса. олардын туған табиғат туралы алған түсінігі мен V1 ұғымдырақ болып, терендей түседі. Балалардын табиғатқа деген сүйіспеншілігін терендете түсугс бейнелеу әрекеттері жәрдемдеседі: олар қайыннын, кыскы орманнын, гүлдеген бак-тын және т. б. суретін салады. Мектепке дейінгі балалардын өз енбепнен табиғатты корғап, онық байлығын молайтуға үмтылуын тэрбиелеу үшін педагог олардын табиғатта жүргізетін енбегін үйымдастырады: балалар үй өсімдіктерін, көкөніс, гүл өсіреді, кұстар мен балықтарға күтш жасап, ак тиіндер асырайды. Олар өз енбек нэтижесіне ырза болып, куанып кала-ды. Егер үлкен адамдар табиғатты танып, онын әсемдігін сезінетш болса, олар балалардын бойында табиғатка деген сүйіспеншілікті тәрбиелсй алады. Жас бала үшін Отан онын туып өскен жерінен — өзі түратын балалар бакшасы орналаскан көшеден басталады. Балалар біртіндеп туған кала-сы, селосы, жекелеген одактас республикалар жэне біздін көп үлтты Ота-нымыз туралы түсінік алады. Тәрбисшінін басшылығымен балалар өздері тұрған көшесінік тамаша жерлерімен танысады, өз қаласынын, селосынын немен данкы шыкканын білін, мүны енді мақтаныш коре бастайды. Мек­тепке дейінгі балалар енбегімен, жауынгерлік ерлігімен аты шыккан адам-дарды, олардын аттарымен аталған калаларды, көшелерді, аландарды біледі. Оларды өткен омірдін кейбір окиғаларымен таныстырады. Ұлы Отан соғысында Отан үшін өз емірілерін күрбан еткен совет адамдарынын каһармандығы, мен ерлігіне кұрмет сезімін тудыру үшін балаларды ерлер ескерткіштерінс алып барады. Балалар мүнда өздсрі өсірген гүлдерін ко яды. Балаларды туған слмен таныстыра отырып, тәрбисші оларға өздерішн ецбегімен елін тамаша да кұдіретті етуге қажеттін бэрін жасаған совет адамдары туралы, олардын Отанды бүрынғыдан да көркейте түсуге, ал барлык адамдар өмірін бакытты да куанышты етуге тырысканы туралы әнгімелейді. Педагог айналада болып жаткан өзгерістсрді; салынып жат­кан жана үйлерді, ментептерді, магазиндерді, ауруханаларды транспорт-тын жақсарып жатканын және т. б. айтып өтеді. Балалар енбектін техникамен жарактануы туралы, онын енбекті жсніл-дететіні, өнімділігін арттыра түсетіні туралы біледі. Тәрбиеші олардын на­зарын енбектіц үйымдаскан, коллективтік сипатына, еңбек эстстикасы мен мәдениетіне аударады. Балалар олардын коғамдык бағасы —награ-далар мен көтермёлсу туралы біледі. Мектеп жасына дейінгі балаларды енбекті сүюге, енбекшілерді күрметтеуге тәрбиелеуде В. Маяковскийдін «Кім болам?», Дж. Родаридін «Чем пахнут ремесла» С. Маршактың «Поч­та» деген жэне т. с. с. кітаптар көмектеседі. Балалардын енбек туралы түсінігін кенейте түсуге, енбек адамдарын кадір туту сезімдерін терендете тусуге эр турлі мамандық адамдарынык іс-әрекетін бейнелейтін суреттер-ді, иллюстрацияларды, фотографияларды қарау жәрдемдеседһ тәрбиеші-мен бірге балалар материалды іріктеп алып, альбомдар жасайды. Енбек тақырыбындағы өлендер мен такпактар мерекелік сртеңгіліктёрде де орындалады. Отан табыстарынык күзетінде түрып, халқымыздын бейбіт өмірі мен енбегін камтамасыз етіп жаткандарға күрмет көрсетіп, оларды сүйіспен-шілікпен бөлеу советтік патриотизмнін күрамды бір бөлігі болып табыла­ды. Тәрбиешінін міндеті — балаларға олардын шамасы келетіндей етіп Совет Армиясы туралы мәлімет беру жэне осынын негізінде оны сүюге, оны мақтаныш етуге және біздін жауынгерлерімізге үқсас, батыл, денсау-лығы күшті, әдісшіл, тату жэне үйымшыл болуға тэрбиелеу. Тәрбиеші балалардын Совет Армиясына деген ынтасын ескереді: эуелі оларды әскери форманын әдемілігі, эскери ритуалдардыц әсерлілігі кы-зыктырады. Тэрбиеиіі балаларды сырткы көріністен негүрлым елеулі _мә-ніне—совет жауынгерлерінін патриотизміне, Отанды корғауға дайын екендігіне, жауынгерлік дағдыны үнемі жетілдіре беруіне карай ойысты-рады. Бүған әнгімелесу, эңгімелер және өлеңдер оку (С. Маршактын «Біз — жауынгерлерміз», А. Кассильдін «Сенін корғаушыларын» және «Біздін жаяу әскерлер туралы», С. Михалковтың «Совет Одағына қызмет етемін» жэне т. б.) аркылы кол жетеді. Балалар'Совет Армиясыньщ жауынгерлік ерліктері мен күнделікті өмі-рін бейнелейтін суреттер мен иллюстрацияларды бар ыкыласымен карай-ды. Ересек балаларды эр түрлі әскер түрлерімен, жауынгерлік награда-лармен, азамат және Ұлы Отан соғыстары батырларыныц есімдерімен таныстырады. Олардыц ескерткіштеріне бару, гүлдер кою дэстүрге айна-лады. Балалардыц тәрбиешісінен совет жауынгерлерінің бейбіт кезде не істейтінін: әскери жаттығулар өткізетінін, кұрылыс жұмысына қатысаты-нын, село еңбеккерлеріне көмектесетінін білуі өте маңызды. Балалар әскери конактарды қуана карсы алады. Мектепке дейінгі ере­сек балалармен тэрбисші мектептердік жауынгерлік дацқ музейлеріне барады, оларды жергілікті музей экспонаттарыныц бір бөлігімен танысты­рады. Балалардын, әсіресе ер балалардыц эскери ойындарға ыкыласты-лыгын еске ала отырып, педагог ойын мазмунын, ойын үстіндегі балалар­дын карым-қатынасын Совет Армиясынын бейбіт өмірдегі күнделікті іс-әрекеттерін керсетуге бағыттайды. Балалар «шекарашылар мектебін», «аэродром», «эскери парадты» жасап кызыга ойнайды. Бүл ойындар ба­лаларды батылдыкка, ептілік, жолдастык, тәртіптілік, команда бере білу және бағына білу сиякты жаксы касиеттерге тэрбиелеу үшін пайдаланы-лады. Совет Армиясы тақырыбына тәрбиеші тек Совет Армиясы күні мейра-мын откізуге дайындалу кезінде ғана емес, сонымен бірге жыл бойында көніл аударып жүруге тиісті. Мектепке дейінгі балаларды Совет Армиясына деген сүйіспеншілікке тэрбиелеу жүйелі сипатта болады. Осы шакта балалар ен бастысы— біздің армия бейбітшілік сакшысы'екіндігін жаксы үғынады. Балаларды интернационалист етіп өсіру — тәрбисшінің күрделі міндет-терінің бірі. Оның әнгімелерінен, ол оқып беретін кітаптардан, иллюстра-циялардан, кинофильм мен диафильмдерден еліміздіц халкының күрамы көп ұлтты екендігі туралы, кейбір үлттык республикалар туралы, сондай-ак баска елдер туралы біледі. Үлттық республикалардын өмірі туралы мәліметтермен балаларды шаршатпай-ак, педагог оларға совет халкы — оіртүтас семья, оган эр түрлі үлттар мен халыктар кіреді, олардын бэрі тату-тэтті өмір сүріп, енбек етіп жатыр деген негізгі идеяны жеткізеді. Өр түрлі ұлттыц адамдары туралы берілген эсер мен түсінік негізінде оалаларда оларга деген ықылас, достық сезімі калыптасады. Интернационализм негіздеріне тэрбиелеу әдістері сан алуан: бұл тэр-биешінің әцгімелері және кітаптар (А. Барто «Інілерім», «Сеніц мейра-мыц», С. Баруздинніц «Біздің тұрған еліміз») оқып беру, балалар бакша-сына әр түрлі үлттар мен елдердіц өкілдерін шақыру, халық ертегілерін, улттық музыканы тыңдау, ән салып, би билеу, халық творчествосынын шыгармаларын көру. Түрлі ұлт адамдары туралы өз түсініктерін балалар эр үлттыц адам-Дарын бейнелейтін куыршактармен ойнауда, «Сапар шегу» ойындарында (басқа республикалар мен өлкелерге конакка бара жаткан, сыйлықтар алып бара жаткан, концерттер қойған, өздерінде конактар қабылдаған оолады жэне т. б.) бейнелеп, терецдетіп отырады. Педагог оларды дайын-Дауға, ұйымдастыруға жэне көркемдеуге көмектеседі. Балалар бақшасында тәрбиеленетін эр үлттыц балалары ана тілінде н салып, ұлттык би билейді. Мектепке дейінгі балалар өз тэжірибелері-- олардыц бәрі дос, тату екендерін түсінеді. Түрлі ұлттык республика балаларынын өзара хат жазысып, посылкалар (эр түрлі ұлттық киім кн-ген қуыршақтар, ойыншыктар, суреттер, фотографиялар) алмасу тәжіри-бесі кызыкты. Түрлі ұлт балалар арасындағы достык осылайша нығая береді. Балаларда интернационализм бастамасы калыптасуы үшін тэрбие-ші біздіц елдің өміріндегі халык достығын бейнелейтін окиғалар мен фак-тілерді: ұлт өнерініц он күндігін, егін жинауды бір-біріне көмектесуін жэ­не баскаларды пайдаланады. Советттік болмыс мектепке дейінгі балалардыц көнілін аударатын, бірак'олардыц өз беттерімен түсінуіне әлі де болса киын тиетін жаркын фактілер мен окиғаларға толы. Педагог олардыц еліміздіц коғамдык өміріне деген ықыласын улғайтып, терендстеді, совет адамдарына, кымбат-ты нәрселердіц бэріне дүрыс көзкараста болуға тәрбиелейді. Толып жат­кан окиғалар мен фактілерден ол неғүрлым айкын да түсініктісін іріктеп алады; бүкіл халыктык мерекелер, коммунисте сснбіліктер: балалар пио­нерлер мен олардыц ұйымдары туралы, советтік символика, герб, ту, гимн туралы біледі. Педагог мсйрамдарға дайындыкка бакылау жасайды: ба­лалардыц назарларын көшелерді, балалар бақшасын көркемдеуге аудара-ды, олар мейрам ертенгіліктерінде ән салып, би билеуге дайындалады, ересек балалармен эр мейрамныц негізгі идеяларын ашатын эцгімелер өт-кізіледі. Олар үлкендердін мейрамдарды енбек тартуларымен карсы алатындыгын біледі; балалардын өздері де үй ішін, учаскені мейрамға тазалап, әсемдеуге қатысады, мейрам ертенгіліктеріне дайындалады. Дәстурлі совет мейрамдарына катыса отырып, балалар кейін оларды үлкен ыкыласпен естерінс алады, өздерінің ойын жэне бейнелеу іс-эрекет-терінде көрсетеді. Балаларға дәстүрлі коммунистік сенбіліктергс үлкендердің қатысканы-жөнінде айтылады. Сенбінін бірінде балалар серуендеуге шыкканда, кө-шеден көп адамдарды көреді. Олар көк өсірген алакдарды тазалайды, шы-бык отырғызады, аула шарбактарын сырлайды. Қай жерге барса да: «Ек-бектіц дацқы арта берсіні» «Бәріміз коммунистік сенбілікке шығайык!», «Қаламызды гүлденген бакка анналдырайык!»—деген үрандар жазылған транспоранттарды көреді. Балалар білуге кұмартады, «Менін папам да бугін сенбілікке кетті», «Меніц мамам да кетті!»—деген дауыстар шығып-жатады. Тәрбиеші балаларға бүгінгі сенбініц ерекше екендігін, адамдар­дын бәрі өз енбектерін В. И. Лениннің туған күніне арнап жұмыс істеп жатқанын түсіндіреді. Мектепке дсйінгі балалардын назарын пионерлердің жаркын да кы­зыкты өмірі аударады. Тэрбиеші оларға пионерлер туралы әцгімелер ай­тып, кітаптар оқиды, олармен кездесулер үйымдастырады, бірігіп концерт -тср кояды, жазда балалар пионер лагерьлеріне конакка бара алады — осыныц бэрі олардыц пионер үйымдарына ыкыласын арттырып, оларды күрметтеуге тәрбиелейді. Мектепке дейінгі балаларды советтік символикамен: Қызыл тумен, Кызыл жүлдызбен, Совет Одағыныц Гербімен таныстырады. Балаларға түсінікті түрде бүл символдардын! мағынасын ашып береді, оларды мү-кият карап, күрметтеуге тәрбиелейді. Балалар Кремль жулдыздары тура­лы өлевдер окиды, Кызыл жалау туралы ән шыркайды. Мемлекеттік гимн орындалғанда, балаларды орындарынан түруға үйретеді. В. И. Ленинніц есімі онын бейнесі совет балаларыныц өміріне ерте енеді; олар Ильичтін портреттері мен фотографияларын үйлерінде, бала­лар бакшасында, көшелерде, оныц мүсіндік бейнесін аландарда, парктер-де көреді, ол туралы үлкендердіц сондай сүйіспеншілікпен, кадір тұта сөйлейтіндерін, Владимир Ильичтіц туған күні мейрамына калай дайын-далып жатканын естиді. Тәрбисшінің міндеті — балаларға түсінікті матс-риалмен оларды В. И. Лениннін өмірімен, революциялык кызметімен ныстыру, оларда Ильичке деген күрмет пен сүйіспеншілік сезімін калып­тастыру. Н. К. Крупскаяныц мына ескертуін есте сақтау манызды. «Істін жайы мектепке дейінгі балаларга катысты болған кезде, әрдайым Ленин балаларға тілектес ата ретінде бейнеленеді... ал Ленинді күрескер-рево-люционер ретінде түсіндіру есте болмайды»1. В. И. Ленин туралы әцгімелей, кітаптар оки отырып тәрбиеші балалар­дыц оны барлык ецбекшілердіц көсемі, Үлы Октябрь социалисте револю-циясыныц дем берушісі, басшысы ретінде, дүние жүзіндегі түцғыш жумыс­шылар мен шаруалар мемлекетін кұрушы ретінде кадір туту керек екенді-гін түсіндіреді. Ол кейбір айкын фактілер мен мысалдардан Владимир Ильичтіц Отанды сүю, еңбекшілерге камкорлык жасап карапайымдылык, кішіпейілділік сияқты ерекше касиеттерін ашып береді. В. И. Ленинніц атына байланысты жерлерге экскурсия жасау, көсемді көрген, оныц сөзін естіген адамдармен кездесу, олардыц көсем туралы айткан жан тебірентерлік сөздері балаларға үлкен эсер туғызады. Балалар Ленинмен катар онын достары, серіктері — Я. М. Свердлов, Ф. Э. Дзержинский, Н. К- Крупская, М. И. Калинин жэне баскалардын халык бакыты үшін күрескендерін біледі. Педагог балаларға олардыц өмірі мен істеген кызметтері жөнінде айтады, балалармен мемориалдык музейлерге, ескерткіш орындарға барады. Тәрбиеші жүргізген жүйелі жумыстар нәтижесінде балалардын уғы-мында бірте-бірте улы көсемнін, барлык снбекшілер ұстазы және досынын бейнесі калыптасады. В. И. Ленин, өмірі мен кызметі балалар үшін улы өнегс, үлгіге айналады, олар өз өмірінде осы үлгіге еліктейтін болады. § 3. МЕКТЕПКЕ ДЕПІНГі БАЛАЛАРДЫ КОЛЛЕКТИВИЗМ СЕЗІМІНЕ ТЭРБИЕЛЕУ Коллектив жэне Коллектив — коғамдык манызы бар максаттармен, «коллективизм» 0сы максаттарды жүзеге асыруға бағытталған кыз- уғымдары метпен, ортак мүдделермен, көніл күймен, ұйыммен, дәстүрлермен, бір-бірі алдындағы жауапкершілікпен біріккен адамдар тобы. Коллективизм — коллектив күрамында өзін борышты сезінетін, кажет болғанда жеке мүддесін коғамдык мүддеге бағындыра білетін жолдәстық сезімде көрінетін адамгершілік кажет. Коллектившіл болу деген өзін кол-лективтін бір бөлігімін деп білу, оның мүддесі мен өмір сүру, онын жетіс-тіктері мен табыстарына өз үлесін косу жэне соған куана білу деген сөз. Социалистік коллективизм жоғары идеялык және гуманисте сипатта болады, коллективтін эрбір мүшесініц жеке басынын жан-жакты дамуын көздейді. «Біз әркім өзі үшін, бір құдай бэріміз үшін» деген карғыс аткан ка-ғиданы түбірінен курту үшін жумыс істейтін боламыз... Біз: «бәріміз бі-ріміз үшін жэне біріміз бәріміз үшін» деген кағиданы бүкараныц санасы-на, эдетінс, күнделікті өміріне снгізу үшіи жүмыс істейтін боламыз...»2 Советтік педагогика коллективті жеке адамнын жан-жакты даму шар-ты деп карайды. Коллективте адам баска адамдармен карым-катынаста болады, кызмет тэжірибесін жинайды, куаныш-кайғыны тец бөлісіп, жал­пы максатка жету үшін бірігіп күш жүмсайды. Мунда жеке кабілет пен мүдде айкынырак ашылып, ойдағыдай дамиды; түрлі жеке адамдардын бір-біріне өзара ыкпалы коллективтіц барлык мүшелерін байытады. Тек коллсктивте ғана адам нагыз еркін, кажстті камкорлыкпен ілтипатка бө-ленгендігін сезінеді; бұл оныц өз кушіне сенімін ныгайтады, өзіндік кабі- летінік, адамгершілік сезімінік өсуіне көмектеседі. Коллектив — жеке адамнын. коғамдык бағыты калыптасуының шарты. «Жеке адам тек коллективте ғана өз бойындағы нышандарды жан-жакты дамытуға мүмкіндік беретін куралға ие болады, демек, тек коллек­тивте ғана жеке адам ерікті бола алады»1,— К- Маркс пен Ф. Энгельс кол­лектив ролін осылай бағалады. Н. К. Крупская коллективе жеке адам калыптасуының манызды шар­ты деп карады. Коллектив жеке адамды тартып коймайды, «...тек коллек­тивте ғана баланын жеке басы толык жэне жан-жакты дами алады»2. Н. К. Крупская Коммунистік тэрбиенін аса манызды міндеттерінін бірі — балаларды коллектив болып жұмыс істеп, өмір сүруге үйрету деп санады. «Бала коллективтік өмірді неғүрлым ерте бастаса, одан ортақ іске жан-тәнімен берілетін нағыз коммунист өсіп шығу мүмкіншілігі көбі-рек болады»3. Н. К. Крупская коллективизма тәрбиелеудің негізгі күралы балалардын іс-әрекетін біргіп істеуі, бірге куанып-кайғыруы деп біледі. А. С. Макаренко да коллективке жеке адамнын жан-жақты дамуыныц шарты ретінде үлкен маңыз берді. Ол советтік педагогика принциптерінін бірі: «коллективте, коллектив үшін, коллектив аркылы тэрбиелеу» деген принципті үсынып, негіздеп, берді. A. С. Макаренко коллектив күруды тәрбиенің мақсаты мен кұралы деп санады, өйткені бала коллективте коғамдық өмірге дайындау мектебінен өтеді. Коллектив™ ол тәрбиеленушіге ықпал жасаудын күралы деп кара- ды. «Жеке адам кандай касиеттерге ие болса Да адам сол бір жеке адам- ныц тікелей ыкпалымен тэрбиелене алмайды»4— деп жазды А. С. Макарен- ко. Осы негізде ол калыптаса бастаған жеке адамға педагогпен коллектив- Tin ыкпалы туралы корытынды жасады. Онын педагогикалык параллельді эсер ету теориясы осы корытындыдан шығады. Коллективті калыптастыру- дағы болашак сызыктар идеясы да А. С. Макаренкоға катысты. «Коллек- тивтіц алдында түрған кандай да тіпті кішкентай қуаныштын өзі оны не- ғұрлым мыкты, тату, ширақ етеді5, деп жазды ол. Балалар коллективін нығайтатын дәстүр — бірлескен айкын эсерленушілікті ол жоғары бара- лады. B. А. Сухомлинский коллектив — бұл бір-біріие уксамайтын жеке адамдардыц курделі үштасуы деп атап көрсетті; коллективтін әр мүшесі- ніц даму дәрежесі неғүрлым жоғары болса, «Коллективен тэрбиелеу күші эрбір жеке адамныц бойындағы барынан, әрбір адамныц рухани байлығы- нан, оныц коллективке не косып, өзгелерге не беретінінен, адамдардьщ онан кандай үлгі алатынынан басталады»6. Аса көрнекті совет псдагогтарыныц коллектив жэне коллективизм ту­ралы көзкарастары мүғалімдер мен тэрбиешілердін практикалык кызметі-ніц теориялық негізі болады. Мектепке Мектепке дейінгі балаларға колдануда «коллектив» дейінгі балаларға деген үғымныц өз ерекшеліктері бар. Оларға әркашан- 0«к^тект^в"ЫжәнеН да Үлке|,деР басшылық етеді, олар балалардын іс-әре- «коллективизм» деген кеттеріне бағыт беріп, үйлестіреді, олардыц әркайсы- үғымдардык өзіндік сыныц коллектив өміріидегі, іс-әрекетінің жалпы ерекшеліктері. Кол- нәтижесіндегі ролі туралы оларда түсінік калыптаса- лсктивтіц қалыптасу ды да, байланыс тұраксыздығын, уйымдастыру негізі- кезендері нін осалдығын бірте-бірте жеціп отырады. Балалар коллективініц пайда болуыныц жэне орнығуынын шарты — іс-эрекетті бі-рігіп жасауы, бірге әсерленуі. Күрделі адамгершілік сапа — коллективизм мектепке дейінгі балалар­да күрбыларына деген элеуметтік сезімдердің жеке көріністерінен туады, бұлар күрбы-құрдастарымен карым-катыс жасау кажеттілігіне: жақсы ко­ру, достасу, ниеттестік, колда барын бвлісуге, бірге ойнап, белгілі бір мін-детті бірігіп шешуге үмтылу сияқты кажеттілікке негізделеді. Бірігіп іс-әрекет процесінде келісе білу, өз әрекеттерін келістіру, даулы мәселелерді әділ шеше білу пайда болады. Сөйтіл, тәжірибенін жинақталу дэрежесіне карай, тәрбиешініц максатты ыкпалы нэтижесінде балаларда әлеуметтік көріністер дамиды, күрделенеді, коллективизмге ұласады. Балалар коллективінің қалыптасуы — үзақ та күрделі процесс. Алға-шында бул сан жағынан шағын (3—6 адам) балалар бірлестігі, бұл бірі-гіп эрекст жасаудан, көбінесе бірігіп ойнаудан туады; бүл бірлестіктер — күрамы жағынан өте тураксыз, қыска мерзімді, оп-оцай тарап кететін бірлестіктер. Мектепке дейінгі сәби балалардыц алғашкы бірлестіктерін тэрбиеші үйымдастырады; мысалы, онын айтуы бойынша шағын топ ор-так ойыншыкпен ойнайды (біреуі автомобильге жүк тиейді, екіншісі оны жүргізеді, үшіншісі жүк түсіреді; 4—5 қыз балалар куыршактармен «се­мья» болып ойнайды, ал педагог оларға роль бөлісуге көмектеседі жэне т. б.). Балалар бірлестігін күрудыц алғашкы адымдарында тәрбиеші көбі-несе уйымдастыру орталығына айналады: балалардыц шағын тобына әцгіме айтады, ән салады, кызықты ойыншық көрсетеді. Сөйтіп, балалар­да ортақ максат пайда болады, оны жузеге асыруға бағытталған бірлес-кен іс-әрекет жасалады; жолдастармен карым-катынас жасау куанышы туады. Тәрбиеші балалардын алғашкы бірлестіктерін колдайды және ма-дактайды. Ол балаларға: «Бірге ойнау кандай кызыкты да көңілді»,— дейді. Оныц белсенді позициясы балалардын алғашқы бірлестіктерін жасауда көрінеді, мүнда ол балалардыц жеке ерекшеліктерін есепке ала­ды, жалпы іс-әрекетке неғүрлым колайлы келетін үштастыруды колдана-ды; сөйтіп ол балалардыц жалпы тобына ширақ жэне біршама сылбыр, белсенді жэне енжар балаларды тартады. Балалар коллективы қалыптастырудың келесі кезеңі — осы алғашкы бірлестіктерді неғурлым орныкты ету жэне олардыц іс-әрекетін уақыт жа-ғынан ұзарту болып табылады. Бүл кезенде балалар тәуелсіздік пен уйым­дастыру шеберлігін көбірек көрсетеді, бірлестікке катысушылар саны өсе-ді. Олар енді 8—10 адам болуы мүмкін. Біріккен ойын жэне енбек іс-эре-кеттеріне неғүрлым күрделі мақсаттар қойылады. Бірлестіктін кұрамы негүрлым тұракты болады, өйткені күрбы-күрдастардыц нак осындай то-бындағы бірлескен іс-әрекет балаларды қызықтырады. Тәрбиешініц ма-кызды міндеті — барлык балалардын үйымдастыру шеберлігін калыптас-тыру. Балалар коллективін калыптастырудын неғүрлым жогарғы кезені ба­лалардыц өз бетімен әрекет етуініц онан әрі өсуімен сипатталады: бала­лар өздері бірлестіктер ұйымдастырады, өзара қарым-катынастырын рет-тейді, олардыц жеке мүшелерінің мінез-күлыктарына баға береді, өз ка-лауы бойынша ойынға адам алмай кояды немесе ойыннан оны шығарып тастай алады. Осы кезецде өзін көптіц бір бөлігі ретінде, коллективен мүшесі ретінде сёзіну пайда болады. Енді осы жастағы топ балаларыныц шағын топтарын бір коллек­тивке біріктіру мүмкіндігі туады. Бұған коғамдык манызы бар мотивтен ортақ тапсырманы орындау көмектеседі: сәбилерге ойыншыктар жасау, балалар бақшасыныц учаскесіндегі жүйектерді казу жэне т. б. Эр бала өзін бүкіл топтың өміріне қатысушы ретінде сезінеді; ол октын-октын барлығы үшін манызы бар тапсырма мен міндеттемелерді (кезекшілік, жануарлар мен өсімдіктерді күту, мейрам алдында топ бөлмесін безендіру жэне баска) орындайды. Бұл кезенде тәрбиешінің позициясы өзгереді: ол тура ықпал студін орнына көбінесе жанама эсер етуді пайдаланады, акылшы, жасы үлкен жолдас ретінде болады, коллективтік істерді ұйым-дастырушыларды, бастама жасаушыларды барынша колдайды, мундай істерге мүмкін болғанынша балалардын көбірек катысуын карастырады, коллективтік ойында, енбекте үнемі жетекшілік роль аткарғысы келгенде-рімен, өз белсенділігімен баскалардык әрекетін басып тастайтындармен түсіндіру жұмысын жүргізеді. Балалар коллективін калыптастыру балаларды коллективизм сезіміне тэрбиелеу міндеттерімен байланысты; олар бүкіл коллектив мүддесіне байланысты себептермен мінез-құлықка берілген бағаны жиі естиді. Мы­салы: «Біздін кезекшілер жұмысты калай жаксы аткарады, олар бәрімізге қамқорлык жасады, балаларға стол басына отыру колайлы». Балалар бү-кіл топ атынан жасалған ескертпелерді де естулері мүмкін: «Сен жүрттыц бэрін бөгеп турсын, саған бола бэріміз кешігіп отырмыз» және т. б. Кол-лективтін калыптасуынын белгілі бір көрсеткіші — өз" жолдастарынык бірі үшін бәрінін бірлесіп әсерленуі. Егер тәрбиеші балалардын коллективтін пікірімен жэне берген бағасы-мен санасатындығын, оны мактан тұтатынын, бәрінін өмірін қызғылыкты да куанышты етуге тырысатындығын көрсе, коллектив жеткілікті дәреже-де қалыптасқан деген сөз. Мектепке дейінгі мекемеге келген сон балдырған балалар коғамынын мүшесі, өз құрбыларынын жолдасы болады; ол ережелерде көрсетілген мі-нез-құлық нормаларын игереді: тату бола біл, баска балалармен бірге ой-най біл және ецбектене біл; керек жерінде көне және келісе біл; жолдасы-на көмектесуге оған камқорлық жасауға дайын бол, басканын енбегін қа-дірлей біл, енбек нәтижесін, өзіңніц және жолдасьщнын кылыктарын әділ бағалай біл. Жолдастық карым-катынас алдымен бірігіп әрекеттеніп, куа-ныш-ренішке ортақтасу процесінде калыптасады. Тәрбиеші балалардын өз кұрбыларымен карым-катынас жасауға куану сезімін туғызады. Бұл үшін балалардын карым-катынасынык негізі бір-біріне деген тілектестік және ілтипат сезімі болу манызды, сонда карым-катынас жағымды эмо-циялық ренте ие болады. Педагог балалардын бір-бірімен тез танысып эр баланын неге бейім екснін жақсы біліп, бағалауына көмектеседі; біреуі жаксы сурет салады, екіншісі қүрылыс түрғызады, үшіншісі кезекші бо­лады. Уакыт өткен сайын, құрбылар коллективінде (тобында) өмір тәжіри-бесінің жиналу процесінде, «мен», «маған», «менікі» деген ұғымдармен катар «біздср», «біздерге», «біздердікі» деген үғымдар пайда болады, оның үстіне бүл үғымдар, балалар бакшасына келгенге дейін баланын өмірінде бірінші қатардағы үғымдар үстемдік етіп келсе де, кейде жеке бастаманы кейін ығыстырады. Демек, өзі коллективтің бір бөлігі екенін балалар түсіне бастайды, кейде өзінін жеке мүдделерін коллектив мүдделе-ріне бағындыруға дайын тұрады деген сөз. Бұл жеке ерекшелік жойылады немссе еленбейді, эр баланын жеке мүддесі, кажеті басылып тасталады деген сөз емес. Жаксы жолдас болу — өзінді тен кұрбылар арасында теи-мін деп түсіну, касында адамдар барын сезіну, оларға қамқорлык жасау, сонымен қатар өзіңніц жалғыз еместігінді сен туралы да басқалардын ойлайтындарын, жолдастарыңның ілтипатын білу. Тәрбиеші балаларды күн сайын бірігіп әрекет жасауға үйрете отырып, олардың бойында осы процестіц өзінен куаныш табу, алынған нәтиже-лерден қанағат алу сезімін тудырады. «Біздін топтын бөлмесі кандаіі эдемі де таза еді! Бұл бәрініздін жүмыла істегенінізден!». Балаларды жолдастық карым-катынаска тэрбиелеуде И. Крыловтыц «Акку, иіаян жәнс шортан», Л. Толстойдык «Екі жолдас», С. Сахарновтың «Ен жаксы кеме» деген кітабынан «Өмірге кауіп төнгендс», Б. Житков-тыц «Музда», С. Михалковтын «Достар әні» жэне т. б. сиякты эдеби шығармалар көмсктеседі. Балалар коллективін ойдағыдай калыптастыруға мы- Балалар коллек- на шарттар көмектеседі: балалардын коллективтік тивін калыптастыру- іС.Әрекеті; бірге куану-қайғырулары; балалар бакша- ға квмектесетш сы кызметкелер|н(к ынтымактастығы. шарттар Іс-әрекетті бірлесіп жасау балалар коллективін қалыптастырудын негізгі шарты мен күралы болып табылады. Балаларды олардын бар күшін жүмсайтын — ортак максатка біріктіріп, олар өз әре-кеттерін, байланыстырулары керёк болса, ал олардын еңбек нэтижелері олардын ортақ жүмысы ретінде бағаланса — олар коллектив екендерін саналы түрде үғынатын болады. Жағымды эмоция тудыратын бірлесе эсерленулер балаларды жакындастырады жэне оларды коллективке бірік-тіреді. Куыршак театры спектаклінен, балалар бакшасындағы мерекелік сртенгіліктерден, кызықты ертегілерді, музыканы тындаудан, бірігіп ән салудан алған айкын әсерлер.— осыныц бэрі терец эмоциялык сезім ту­дырады да, ол сезім топ балада бір мсзетте пайда болғандыктан күшейе түседі. Балалар коллективініц жэне олардын коллективистік мінез-құлкыныц калыптасуы ересек адамдардың тату коллективі бар балалар бакшасында жүзеге асады. Балалар мектепке дейінгі мекеменін омір тэртібі туралы, онын кызмсткерлерінін карым-катысы туралы күн сайын эсер алып оты­рады. Егер олар үлкендердің бір-бірін кадір түтып, қүрметпен карайты-нын, жолдасының табысына шын көңілімен куанатынын, оған көмектесу-ге эркашан әзір тұратынын, тату жүмыс істеп, оз ісін жауапкерлікпен орындайтынын көрсе, балалар бүл норманы балалар коллективі өмірінде, өздсрінін карым-катынастарында колданады. Қүрбыларымен карым-катынас жасау кажеттілігі ба- Әр тұрлі лада өтё ерте, өмірінің алғашкы жылынын аяқ кезін- жастағы топтарда де паида болады. Тэрбиеші олардын қарым-катынасын коллективтік өзара уйЫМдастЫрадЫ| бірін-бірі жаксы көруге негізделген ҚаРт"рбиелеуаСТЫ өзаРа карым-катынастарын жолға кояды, курбылары-на деген тілектестікті колдайды және мадақтайды. Ол балалардын ойындағы алғашқы бірлестікті ұйымдастырады, колдайды, мадактайды: «Катя мен Юля кандай, жаксы тату ойнайды!», Бірлескен іс-эрекет процесінде педагог балаларды бір-біріне комектесуге үйретеді. Балалар бакшасына келгенде көбінесе баланын семьяда калыптаскан дарашылдык менмендігі күшті болады: озін жоғары үстау, басқаларға көніл аудармау, елемеу, ойыншыктардын көбін иеленіп, басқаларга бер-меу, бэрін: «менікі!»—деп, үнаткан ойыншыктарын тартып алу, тэрбиеші-нің назары тек өзімде ғана болса скен деу жэне т. с. с. Уақыт және педа-гогтын төзімділікпен жұмыс жүргізуі баланын психикасын өзгертеді, бала күрбыларына көніл аударып, ойыншыктарын бөлісе бастайды, онда бір-лесіп ойнауға тілек пайда болады. Балалардын коллектив оміріндегі тәжірибесі молайған сайын олардын озара карым-катынасы неғүрлым саналы сипатка ие болады, бір-бірімен байланысы нығая түседі. Тәрбисші эр баланы өз қүрбыларымен сәлемде-суге, ал бүкіл баланы жанадан келген баланын сәлеміне жауап кайыруға үйретеді, ауру балаға хат жазуды, суреттер жіберуді, телефон соғуды және т- б. үсынады. Балалар бакшасында, ұзак уакыт болмаған баланын ке-луіне куанышты кездесу үйымдастырады, оған ерекше көңіл бөледі. Естияр балалар бірлестіктерінеғұрлым түракты; олар бірге ойнап Кана коймайды, сонымен катар бірге енбек етеді. Мысалы, бірнеше бала- ға мсбельді немесе бөлмеде өсіріліп жаткан өсімдіктін жапырактарын сүрту тапсырмасы беріледі. Олар бірге істеу кызык және көп істеуге болатынын түсінеді. Бес жаска келген балалар ез іс-әрекеттсрін келісіп істеуге, ойынды немесе енбекті кашан бастау керектігі жөнінде сөз бай-ласуға тиіс. Бұған торбиешінін сурактары көмектеседі: кімкіммен ойнай-ды? Кім болып ойнағысы келеді? Ол тату ойнаған жоне енбек еткен өз бе-тімен жолдасына көмектескен балаларды мадактанды. Мысалы, серуенге шығарда мойнына шарф байлауға, кезекшіге фартук байлауға және т. б. көмектеседі. Балалар бакшасында эр баланыц туған күнін мейрамдау дәстүрі олар­дыц өзара карым-катынасына жылылык береді, . Торбиеші балалардыц бірі-біріне кұрмет көрсетіп, кадір тұтуы ушін күнделікті өмірдіц, түрмыстык іс-орекеттіц кез келген мүмкіндіктерін пайдаланады. Жуыныи жаткан жоне серуенге киіну кездерінде жылдам-дыкты талап ету, баска балаларды кідіртуге болмайтындығымен түсінді-ріледі; киіну және шешіну кездерінде тәрбиеші балаларды өз жолдаста-рынан көмек сүрауға және өз калауымен көмектесуге тәрбиелейді. 5—6 жастағы балалардын өзара карым-катынасы едәуір күрделі. Пе­дагог бірлескен іс-әрекет үйымдастыруға балалардын неғурлым тәуелсіз болуына жағдай тугызады, олардыц үйымдастырушылык кабілетін талас жоне даулы мосслелерді әділ де, байсалды шеше білуді, коллектив пікірі-мен санаса білуін калыптастырады. Бүл мақсатқа жетуге балалардыц оку кезіндегі іс-әрекеттері көмектеседі: олар жолдасын байсалды тыцдауға, көрші отырған баланыц жұмысына кедергі жасамауға, орынды көмек керсетуге, яғни оныц өзі істейтін және істей алатын істі ол үшін істемеуге үйренеді; оку сағаттарында жауап бергенде, бала жүрттын бәрі оның көріп, еститін болуын ойластыруға тиіс. Балаларды жолдастарыныц жү-мыстарына талдау жасауға және ол жүмыстарды бағалауға жүмылдыра отырып, тәрбиеші балаларды талғагыш және әділ болуга үйретеді. Педагог балалардыц құрбыларына қайырымды болуын торбиелеу үшін өмірдегі алуан түрлі жағдайларды пайдаланады: жылаған баланы жуба-ту, оныц жана киіміне қуану, жылы шыраймен амандасу және т. б. Кейбір жагдайларда ересек жэне мектепке даярлайтын топтардыц балалары күрбыларыныц жағымсыз кылыктарын талкылауға тартылады. Сәбилерге мейірімділік, қамкорлык жасауға балаларды тәрбиелеуге үнемі орындалып отыратын тапсырмалар көмектеседі. Сәбилср тобы учаскесін жинау, кардан темпешіктер түрғызу, ойыншыктар жасау, се- руенге шығар кёзде киінуге көмектесу жэне т. б. Ересек топтыц балалары қонакжай кожайындардыц ролін сүйсініп орындайды, өз тобында және учаскесінде сәбилерді кабылдай отырып, оларға куыршак театр көрсетеді, олардын катысуымен көнілді ойындар ұйымдастырады. .. Балаларда коллективте калай түру керек, жақсы жолдас, жақсы дос болу деген не сиякты ұғымдарды тэрбиелеу үшін тәрбиеші әдеби шығар-маларды (Я. Тайцтыц «Текшс үстіндегі текше», К- Д. Ушинскийдіц «Күте біл», «Жакын жүрсе тістескен, алыста жүрсе кісінескен», В. Маяковский-діц «Жаксы деген немене, жаман деген немене?», В. Осеваныц «Көгілдір жапырак», С. Михалковтыц «Дос калай танылады» және т. б. шығармала-ры) пайдаланады. Сондай-ак балалар бақшасы туралы, тату балалар туралы, өлсцдер мен эндер, кейбір суреттер («Жака келген кыз», «Міне, осылай сырғанады!» жэне баскалар) балаларды жолдастык пен достыкка тэрбиелеуге көмектсседі. Негізгі идеясы жолдастык пен достык болған шығармаларды окуға, суреттерді карауға байланысты балалармен этикалык такырыпта эцгіме өткізуге колайлы мүмкіндіктер туады. Мүндай әцгімелерді өткізуге сол топ балаларыныц. кылықтары да не-гіз бола алады. Балалык шактыц жаркын әсері балалар бакшасында өткізілетін мерекслік ертецгіліктермен, көцілді кештермен байланысты. Балаларды мсйрамдарды шыдамсыздықпен күту, оларға бірлесіп әзірлсну ынтымак-тастырады. Балалар бакшасындагы мейрамдар балаларды көпшілдікке, конакжай-лылыкка тэрбиелеу үшін де пайдаланылады. Балалар бакшасы кызмет-керлерініц мейрамдарды өткізуге белсене катысуы балаларды куанышка бөлейді жэне оларда балалар бакшасы үлкендер мен балалардыц біртү-тас, тату семьясы деген сезім тудырады. Достык Балалар арасындағы ізгі жолдастык карым-қатынас тэрбиесі достық қарым-катынастарға ұласады, бүл неғүрлым сырластык, іріктелушілік сипатында болады, 2—4 адамнан түратын ша-ғын топты ғана қамтиды. Кейде балалардыц жакындасуына сыртқы жағдайлар да себеп болады (бір үйде түрады, tjip столда тамак ішеді және т. б.)-. Бірлескен іс-әрекет-те бұл карым-катынас терен де тұракты сипат алады: қүштарлық, жаксы көрушілік, бір-біріне іштарту, досына жаксылык жасауға ұмтылу, көмек-тесуге, корғауға, кейде тіпті өз мүддесіне келмесе де қымбатты нәрселері-мен бөлісуге дайын болу пайда болады. Достык нышанын байкаған тәрбиеші, егер ол балаларға игілікті эсер ететін болса мүндай достыкты қолдайды. Достаскан балаларды кезекші-лікке бірГе тағайындап, серуен кезінде катар жүргізеді, бір столдыц басы-на отырғызады. Қейде бүл достар баска балаларға кырғи кабак қарайды, педагог бұған назар аударып, достарға тиісінше ыкпал жасайды. § 4. ТӘРТІПТІЛІККЕ ЖӘНЕ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ МӘДЕНИЕТІНЕ ТЭРБИЕЛЕУ Тәртіптілік, тәртіпке әдеттену — өз мінез-кұлкын ' қо- Тэртіптілік ғамдык тэртіптіц белгіленген нормаларына міндетті жэне мінез-кулык Және саналы түрде бағындыру. Тэртіптің болуы кез ұғымДеОнь|Тн мУектепке келген іс-эрекетті, әсіресе коллектив жағдайында, дейінгі ұйымдастыру үшін өте қажет. Тәртіптілікті жүзеге балалардағы көрініс асыра отырып, адам коғамда мінез-күлық ережелері-ерекшелігі не, өзімен бірге ецбек етіп, бірге түратын, бірге дем алатын адамдарға деген өз кұрметін де керсетеді. Тортіп адамныц калыптасуында мацызды роль аткарады, оның коллек­тивен ортақ талаптарына бағыну кабілеті, онда қалыптаскан өмір ереже-лерін орындау, ортак мүдделерге немесе оны орындау мүмкіндіктеріне карсы орынсыз тілектерден өзін тыя білу, мінез-кұлык үйымшылдығы, тіл алғыш болу, өзін бакылай білу сияқты жақтарын тэрбиелеуге көмектесе-Ді. Сондыктан да тәртіп бүкіл тәрбие жүмысының нәтижесі ретінде кара-луга тиіс. Бұл қағиданы А. С. Макаренко ерекше атап көрсетті. Тэрбиелеу жағдайлары дүрыс ұйымдастырылған кезде мектеп жасына Дейінгі балалық шакта балалардын тәртіптілігі едәуір өседі. Мәселен, сэбилер тобындағы кездіц өзінде-ак олар педагог әдейі жасаған жағдайға мүдделі болу ыкпалымен үстамдылық, үйымшылдық көрсетеді (куыршак­ты оятыгі алмас үшін серуенге шығар алдында орындыктардан ақырын түрып, ойыншыктарды жинайды, Петрушканы киіндіруге ұмтылады және т. б.). Балалардыц мінез-күлык ережелеріне сай келетін кылық тәжірибеле-рініц жинакталуына көмсктесе отырып, педагог бұл қажетті мінез-күлык эдістерініц нығаюына, неғұрлым саналы түрде, орнықты болып, педагог- тын бакылауымен, сондай-ак өз бетінше көрінуіне кол жеткізеді. Мектеп­ке дейінгі ересек балалар тэртіпті мінез-кұлыктын калыптасуы нәтижссін-де кажетті іс-кимылды іріктеп алуға, мынадай пікірлер туғызуға кабілет-ті болады: «Қалаймын, бірақ істеуге болмайды, сондыктан да өз ойымнан бас тартуға тиіспін», «Қаламаймын, бірак осылай істеу керек, сондыктан да тапсырылған істі орындауға тиіспін». Советтік педагогика жеке адамнын адамгершілік сапаларынын калып­тасуында, олардын сырткы көрінісі мәнерінде, карым-катыс және мінсз-кұлық мәдениетінде бірынғай позицияда тұрады. Мектепке Балалар бакшасы балаларда белгілі бір мінез-құлық дейінгі балалардын нормаларын калыптастырады, бүларда үлкендёрге, мінез-күлық норма- кұрбыларына, қоғамдық мүлікке, міндетіне карым- лары катынасы бейнеленіп, мінез-құлык мәдениеті көрінеді. Бүл мінез-күлык нормаларын балалар өздерінің адамдармен сан алуан карым-катынастарын тәртіптеуші бірқатар кағидаларды үйрене отырып менгереді. Өзінін нактылығынын аркасында бұл қағидалар балаларға түсінікті болып, өздерінін сан алуан іс-эр'екеті айналадағылармен өзара карым-катынас процесінде игеріледі, мінез-кұлық дағдысы мен әдетіне ай-налады. Ерте бала шақтан бастап-ак балаларда үлкендерге күрметпен карауды калыптастырудын манызы зор. Өмірінін алгашкы жылдарында-ак бала үлкендермен: ата-аналары мен өзіне жакын семья мүшелерімен белгілі карым-қатыста болады, бүлар жылылық, қамкоршылык, тілектестік ат-мосферасын жасай отырып, баланы өздерінің сүйіспеншілігіне, мейірімді-лігінс, камкорлығына бөлейді. Балалар бакшасына келуімен оның үлкен-дермен карым-қатынасы үлғая түседі. Балалар тәрбиешімен, күтушімен, медициналык сестрамен жэне баска кызметкерлермен карым-катынаста болады. Сондыктан да алдымен үлкендермен карым-катыс жасаудык ду­рыс одістерін, оларды кұрметтеудің үйірсектікке, күрмет сезіміне жоне сенімге, тыңдай білуге (үлкендерді тындауға, олардын өтініштерін, ұсы-ныстарын орындауға бар ыкыласымен умтылу, елгезектік көрсету, үлкенді өз кылыктарымен қуантуға ұмтылу және т. б.) негізделген формаларын калыптастыру кажет. Мектепке дейінгі ересек балалар үлкендерге көмектесуге дайын түра-ды, оларға камкорлык жасайды жаксылық жасауға тырысады, олардын тыныштығын сактайды. Балалар қоғамдык орындардың тортіп ережелерін үйреніп, үлкендермен карым-катынаста ыкылас, елгезектік, сыпайылык көрсетеді. Балалар бакшасында балалар өз кұрбыларыныц ортасында бо­лады, сондыктан да тәрбиешінін алдында олардын кұрбыларына карым-катынастарын бсйнелейтін, жолдастарын күрметтеуге, кайырымдылыкка, елгезектікке, мінез-кулық нормаларын калыптастыру міндеті түрады. Кішкентайынан-ақ балаларда осы нормалардың негізі калыптасады: кұрбысынын ойынына кедергі жасамау, ойыншығын жұлып алмау, сурап алу немесе баска ойыншык таңдау, ол ойнап болғанша күте тұру және т. б. Дұрыс карым-катынас жасаудын алғашкы формалары пайда болады: кайырымдылык жасай білу (жылап отырган қүрбысын аяу, ойыншык беріп куанту) тілектес болу, бірге ойнап, бірге эрекет жасағысы кслетінін білдіру. Тәрбиеші балалардын бірігіп іс-эрскет жасауын (шанамен сырға-нау, доп ойнау, текшелерден үйшік жасау жэне т. с. с.) мадактайды. Мектепке дейінгі естияр балалар жылы шырай білдіруге, жолдасымен бірге кайғырып жанашырлык, көрсетуге, барымен бөлісуге, айтканга көніп, басқаны куантуға дайын түруға тәрбисленеді. Бірлесіп іс-әрекет жасауда мінез-күлық нормалары неғұрлым күрделене түседі: балалар кажеттілігіне негізделеді. Оларда күрбыларына деген камкорлық бірлес-кен іс-әрекетте өзара жағымды қарым-катынас туғызу коллективизмнін бастамасы, ауырған жолдас жөнінде камқорлык жасай білу, даулы мо-селелерді әділ шешу, жолдасынын ісі дүрыс емес екендігіне онын көзін жеткізу немесе өз кінәсын мойындай отырып, оның пікірімен келісу, кіші пейіл болу (басқанык өтіп кетуі үшін ығысып Жол беру, басканыц тәрел-кеден нан алуы колайлы болу үшін наны бар тәрелкені ысырып кою, езінін орындығын беру, жіберілген кемшіліктерге әдеппен кешірім сұрау) калыптасады. . Балалар бакшасында балалар арасында өзара тату карым-катынасты -тэрбиелеуге болатын көптеген жағдайлар жасалады. Мүнда педагогтың міндеті —осы жағдайларды пайдалана отырып, балаларды коллективтегі мінез-кұлык нормаларды бейнелейтін кылыктар жасауга жетектеу. Тэрбие жүмысында коғамдық орындарда, ен алдымен сол балалар бакшасын.ын өзінде, балалардын мінез-күлык нормаларын калыптастыру үлкен орын алады. Бұл нормаларда айналадағыларға көрсетілер күрмет бсйнеленеді: баска адамдардын жағдайларын есепке ала білу жэне оны­мен санасу, өз жұмысымен шұғылдана отырып, манындағыларға бөгег жасамау. Сәби топтарда-ақ тәрбиеші балаларды коридорда жүргенде үлкендердін (дәрігер, мснгеруші) жұмыс істеуіне кедергі жасамауға, окып жаткан балаларға кедергі жасамау үшін у-шусыз; тыныш киінуге және т. б. үйретеді. Тәрбиеші балаларды трамвайда, көшеде, паркте өздерін дұрыс үстан білуге үйретеді. Мысалы, оларды мынадай ережелермен таныстырады: скверде ойнап жүргенде, онда дем алып отырҒандарға бөгет жасамау; калалық транспортқа мініп'келе жатканда: тыныштык сактау, карт адам-дарға орын беру жэне т. б. Балалар бакшасында балалар заттарға үқыпты қарауға тәрбиеленеді. Бүған эр зат — еңбек нәтижесі екендігі, сондыктан ол затқа калай болса, солай қарау енбек адамдарын кадірлемеушілік болып табылатындығы туралы түсінікті калыптастыру кіреді. Заттарға карау нормаларына олар­ды орнымен пайдалана білу, эркашанда орнына кою, заттың (ойыншык, кітап) баска жерде жатканын немесе өз орнына койылмағанын көргенде, оған немкетті карап, өтіп кетпеу, онын сынык екенін көргенде үлкендерден көмек сұрап, түзету, жөндеу жатады. Ойыншыктарды, көрнекі кұралдарды және т. б. күте білу тэжірибесін жинактау үшін мектеп жасына дейінгі ересек балаларды топ бөлмесін, учаскені жэне т. б. жинап, тазалауға тартады. Балаларда тәртіп сактай білу, тэртіпті бүзуға төзбеу әдеті ка­лыптасады. Оларды ұкыпты болуға тәрбиелей отырып, педагог сонымен катар сарандыктың, дүние кұмарлыктын, басқалардікіне немкетті карап, тек өзінікін ғана сақтауға үмтылудын пайда болуыііа жол бермейдь Мектепке дейін балалар енбекке деген дұрыс көзкарасты бейнелейтін мінез-құлык нормаларын менгереді. Мектепке дейінгі сәбилердё бүл ка-рапайым енбек тапсырмаларын бар ынтасымен орындауынан, айналасын-дағы адамдардын енбегіне ыкыласпен карауынан көрінеді. Бала жас-тайынан-ак үлкендердік шебер іс-әрекеттеріне еліктегіш келеді, шамасы. келмейтініне карамастан, сол жұмысқа катысуға тырысады. Мэселен, столдың үстіне ыдыстар койысуға бар ынтасымен көмектеседі, бір затты алып кел немесе аспапты беріп жібер десе, куана жүріп істейді жэне т. б. Мектепке дейінгі естияр балаларды тәрбиеші енбек әрекеттерін: «Ша-мам келгенніц бәрін өзім істеймін» деген қағидаға сэйкес олардын колы-"ан келетін енбек әрекеттерін өз бетімен жэне бар ынтасымен орындауға Үйретеді. Оларды құрбыларына көмектескісі келуге, олардын киналғаи кездерін байкауға, коллективке камкорлық жасаумен байланысты жекС-легон тапсырмаларды орындауға тәрбиелейді. Педагог мектепке дейінгі ересек балаларда еңбектің кажет екендігі жайлы түсінігін дамытып, тапсырылган іске жауапкершілік сезімін тэр-биелейді. Бул кезекшілердің тапсырмалар мен міндеттерді саналы түрде орынлауынан, енбектегі дербестігі мен максат коя білуінен, өз күщ-жігер-лерін нәтижеге жету үшін жүмылдыру ниетінен, нұскауларды неғурлым дэл орындауға үмтылуынан көрінеді. Енбек сүйгіштікке, өз инициативасы бойынша жұмысқа кірісе білуге, ортак тапсырманы орындай отырып ша-ғын коллективте еңбек етуге: бірлесіп іс-әрекет жасау жөнінде келісуге, катысушылар арасындағы жумысты бөлісуге, бір-біріне көмек керсетуге, жалпы нәтиже эр адамға тапсырылған жұмыстык белсенді және шын пейілмен орындалуына байланысты екенін түсінуге тәрбиеленеді.. Балалар бакшасында естияр топтан бастап балаларды белгілі бір мін-деттерді орындауға үйретеді. Педагог оларға міндеттердің мағынасын, оларды дер кезінде орындаудын кажеттігін тусіндіреді, өзінін жэне топ ко.':лғктивінің алдында жауапты екендерін естеріне салады. Ол балалар­дын ездеріне жүктелген міндеттерін орындауына көмектеседі: балалар жеткілікті дағдыланған енбек тұрлеріне кезекшілер тағайындайды; киын-дыктар кездескен жағдайда көмекке келеді, орындалып жатқан міндеттер-ге балаларды ынталандырады. Осынын бәрі балаға тапсырманы женіл орындауға, баска жакка алаңдамауға көмектеседі. Мектепке дейінгі ересек балалар өз міндетіне будан да үлкен жауап-тылыкпен карауға, кезекшінін жұмысын саналы түрде орындауға, онык мацызын түсінугс, өзіне тапсырылған объектілерге камқорлық жасауға, еңбеккс өздігінен кірісуге, істі аяғына дейін жеткізуге тиіс. Педагог балаларды табиғатты аялауға тәрбиелейді. Ол сәбилерді тек жолмен жүруге, газонды таптамауға, гүлдеп тұрған өсімдіктерді жүлмау-ға, жергс түскен жапырақтарды жинауға үйретеді; оларды табиғат еміріндегі өзгерістерді байкауға, онын әсемдігін көруге, тіршілік иелерінін бәріне үқыпты карауға ұйретеді. Естияр балалар табиғатка мейірленіп кана коймай, өсімдіктерді, жа-нуарларды күтуге, оларға камкорлык жасауға тиіс. Ересек балалардын табиғатқа деген ынтасы артады. Олар табиғатты бакылайды, салыстырады, жаналыктарын атайды, түқымдар жинайды, өсімдіктер өсіреді. Балаларды тә'ртіптілікке, мінез-құлық мәдениетіне Мектепке тәрбиелеудін неғұрлым манызды шарты -•- тәрбиеші дейінгі балаларды мен ата-аналардык беделі мен мәдениеті. Педагогтын тэртіптілікке, мінез- мәдениеті, онын балалармен қарым-қатынасыныц си- тәобимеГшаоттапІ ^3™' өзара карым-қатынас стилі олардын тәртіптілі-v у аіл.іры гш қалыптастыруда бірінші дәрежелі маныз алады. Тәрбиешінін ескертулердін орнына кенес беріп, ал кеиде азілді пайдалана білуі жіберілген кателіктерді тактикалык жагынан түзейді, балалар бастамасына көніл аудару, оны колдай түсу, сенім мен мейірім — осынын бәрі балалардын оған деген сенімі артуынын, онымен карым-қатысты жасауынык, онын жарлығына бағынуынын, онын орбір тілегіне ықыласпен үн косуының сөзсіз шарты болып табылады. Мүндай педагог балалар арасында үлкен беделге ие болады. Балалар одан ма-кулдау естуге умтылады, ал неғүрлым салкын сөйлесу, тәртіптін бұзылуы-нажауап ретінде біршама катал кез тастау кінәлы .баланы ренжітпейді, кайта өзіне риза болмау сезімін тудырады, жіберілген кателіктерді тезірск түзетіп, орынсыз кылығы үшін кешірім сұрауға итермелейді. Балалар беделді тәрбиешілерге еліктейді, онын жылы сезі мен адептілігін курдас-тарымен өзара карым-катынаста пайдаланады. Баланын мінез-құлкынан, сондай-ак ана модениеті де байкалалы. Семьядағы карым-катынас, онын мүшелері арасындағы кайырымды ка-тынас бала үшін үлгі-өнегеге айналады, өзара карым-катынас жасағанда ол осы үлгі-өнегеге еліктейді. Балаларды тәртіптілікке тәрбиелеудіц манызды шартынын бірі — ре-жимді дәл орындау. Күнделікті тәртіптін дүрыс орындалуы мектепке дейінгі балаларды өздерін бір калыпта үстауға, оларды аса калжыратпай іс-әрекеттін бір түрінсн екінші түріне дер кезінде ауысып, белсенді кыз­мет пен демалыс сағаттарын алма-кезек ауыстырып тұруга мүмкіндік бсреді. Жайбаракат жағдайда балалар өз іс-әрекеттеріне күрбыларыныц араласуына байсалды карап, педагогтын кенесін дұрыс, ал кейде ескерту-лерін де кабылдайды, ксткен кателіктерді түзетіп, онша ашу'ланбай, тез тыцышталады. Режим сәттерінін дәл өткізілуі де мінез-күлыкта эдетте калжырап көп күтуден пайда болатын олқылыкты болдырмайды. Киіну, жуыну жоне күн режиміне байланысты баска да процестер, со­нымен катар балалардыц күрбылар коллективіндегі мінез-күлық мэдение-тін калыптастырудын күралы болып табылады. Бүл кезде олар эркашан бірімен-бірі катар түратындыктан торбиеші оларды өтінішпен сыпайы сөйлесуге, өтіп кетуге рүксат сүрауға, ығысып, жол беруге, ез көмегін үсы-нуға үйрстеді. Дол режим мінез-кұлык стереотипін калыптасыруға мүмкіндік береді. Балалар режим уакытыныц жүйелілігін, салыстырмалы ұзактығын бірте-бірте түсінеді, уакытты, сондай-ак келесі режим сәттерін ескере отырып, олар өз бетінше іс-әрекеттер үйымдастырады. Мәселен, сабактар арасында кимыл ойындарын, ал күндізгі ұйкыдан сон шамалы уақытка созылатын коллективтік творчестволык ойындар, іс-әрексттер үйымдастырады. Балалар үнемі болатын орындарды дүрыс үйымдастырудын Да олардын тәртіптілігі мен мінез-қүлык мәдениетін калыптастыруда алатын манызы аз емес. Балалардыц жасына, мүддесіне, жинаған білім, іскерлік қорына жэне айналасындагыны түсінуне сай ойыншыктар, эр түрлі материалдар, ецбек күралдары мен жабдықтарын іріктеп алу, мебельдерді ыцғайлы кою, ойын материалдарын ойластырып тэртіптеу, балаларды коллективке біріктіруге көмектесетін ойыншыктардын болуы—осының бәрі әр түрлі іс-әрекеттерді кецінен үйымдастыруға жағдай туғызады, мектеп жасына дейінгі балаларды кызыктырады, ойнауға, ецбектенуге, калауы бойынша шүғылдануға мүмкіндік береді де мінез-қүлык олкылыктарын болдыр­майды. Педагог топта мейірімді жағдай, балалардыц түрлі де кызу мазмунды іс-әрекеттері сақталуына ерекше көңіл бөледі. Бүл балаларды үнемі бір нәрсемен шүғылданып жүруге умтылуын тәрбиелейді, олардын тұрмысын үйымдастырады, тәртібі мен мінез-кұлық мәдениетінің калыптасуына ко-лайлы жағдай туғызады. Тәртіптііікке Балалар бакшасында мектеп жасына дейінгі бала- Және мінез-кұлык лардыц мінез-кұлқы біздіц коғамныц моральдык нор-мэдениетіне маларына сай ережелермен реттеліп отырады. Ойлау-гэрбиелсудік дыц пакты болу аркасында балаға белгілі бір накты методикасы кылықтарды көздейтін ереже ғана түсінікті болады. Мэселен, «Пайдаланылған затты орнына кою керек», «Топ бөлмесіне кірш кслгенде ондағылардыц борімен сэлемдесу керек», «Өтінішті сыпайы ай­тып, көмек көрсеткені үшін алғыс айту керек» жэне т. б. Балаларға бері- летін ережелердік бәрі де айкын, түсінікті болуға, тыйым салу тұрінде емес, көрсету тұрінде тұжырымдалған болуға тиіс. Бала әрбір жаца ережені үйренуі үшін уакыт керек екендігін есте сактау кажет. Тәрбиеші оларға ережені түсіндіреді, оны орындауды үйре-теді, ережені бүзбау үшін олардын естеріне салады. Мысалы, шешінетін бөлмсге кіре берісте ол сәбилерге: «Бөлмеге кірерде аяқтарынды сүртуді үмытпацдар. Біздіц күтуші апай еденді тазалап жуды, оны ластамауға тырысайык», немесе: «Машенька шешінетін бөлмеге бүрын кірді, эрі аяғын сүртуді де ұмытқан жок. «Балалардын. борі де солай істейтініне мен кү-мэнданбаймын»— дейді. Мектепке дейінгі естияр балаларға да жаңа кағиданы бірнеше рет есте-ріне салу керек, өйткені оларда өзін-өзі бакылау жағы нашар дамыған. Алайда еске салу беймаза насихаттык сипатта болмауы керек. Мысалы, балалардын арасында жанжал болатынын байкаған тәрбиеші оларға: «Мен достар калай істейтіні туралы ережені сендердің естсріце салып жатудык керегі жок шығар» деп ойлаймын. Сендер келісе білу керек екенін жаксы білесіндер. Калай істеу керек екенін кім айтады?» жэне т. б. Педагогтын оларды жақсы достар деп айткан сезі оларды бейбіт келістіріп, жолдастық езара карым-қатынастарынын дамуына кемекте-седі/ Енгізілген ережелердін моральдык мазмунын педагог балаларға жиі түсіндіреді: «Егер істеген кателігін үшін жолдасыннан кешірім сұрамасаң, ол сені әдейі итерді деп ойлап; саған ренжуі мүмкін». Ережелерге сай келетін мінез-қүлык тожірибесі балаларда жаттығу-ларды орындау үстінде ұйымдастыру жағдайына байланысты калыптаса­ды. Мүны А. С. Макаренко да байкап, калай істеу керек скенін білумен эдеттенген мінез-күлық арасында кішкене ғана op бар, оны тәжірибемен толтыру керек деп керссткен болатын. Балалардын мінез-кұлык тәжірибесін кабылданған ережелергс сэйкес үйымдастыра отырып, педагогикалык талаптардын біртұтастығын камта­масыз ету керек. Бір тэрбиеші балалардан ережелерді дэл, дер кезінде орындауды унемі талап етіп, оларға сэйкес істеудін қажеттігін түсіндіріп отырса, ал екінші тэрбиеші оған жеткілікті көніл бөлмесе, ол дұрыс бол-майды. Бүл жағдайда балаларда үлкендердін ерекшеліктеріне бейімделу каупі туады. Мінез-күлык ережелері - біртіндеп енгізіледі, өйткені мектеп жасына дейінгі балалар бірнеше талапты бірден есіне сактап, өз қылықтарын соларға сэйкес реттей алмайды. Балаларды белгілі бір ережелерге сай мінез-құлық тәжірибесін қа-лыптастыруда тәрбиешініц бакылауы үлкен орын алады. Ол баланы қа-телесуден сактандыруға, ережені оның есіне дер кезінде салып отыруға, кажетті қылыкты айтып қоюға, кейбір балалардын қойылған талапты калай орындайтынын кадағалауға мүмкіндік береді. Бакылау мен бағалау әрқашанда катар жүргізіледі. Тэрбиеші бала­лардыц кылыктарын не қуаттап, не макүлдайды, жағымсыз кылықтарды кайталауға болмайтынын ескертеді. Нактылы қылыктарды макұлдай отырып, ол балаға деген көзкарасын да білдіреді. Мысалы: «Біздіц Ка­тюша кандай іждағатты. Лотоныц барлық карточкаларын үкыпты жи­нап, корапты жауып, орнына койған!» Мүндай бағалауда істелген іске берілген жақсы баға да бар, сонымен катар баланыц жеке сапасы да ба-ғаланады (ұқыпты, іждағатты). Тек іс-әрёкетін ғана емес, баланыц езін де мактап жатканын балалар түсінеді: тәрбиеші оны үлгі етеді, мактайды. Осынын бәрі оларды жаксы үлгіге еліктеуге, тәрбиешініц макұлдауына ие болуға үмтылдырады. Сондыктан тәрбиеші мактауға, жаксы сөздер айтуға сараң болмауга тиіс. Педагог балалардын қылықтарына берілген жагымсыз багаларды да пайдаланады. Мүндай жагдайда жаман кылыкқа берілген баганы баланын жеке бойына таңбау керек. Педагогтын багасындағы мынадай карама-карсы салыстыру тиімді тәсіл бола алады: «Сен сиякты жаксы баланын, менің көмекшімнің өз жолдасын ренжіткеніне мен түсінбей-ак койдым!». Мүндай сөзден баланын кылығына ренжу де бар, сонымен катар баланын өзі жаксы екеніне сену, жағымсыз кыльщтыц әлдекалай болған кателік екені, егер бул бала өзініц мінезін тузеуге тырысса, оиың қайталанбауы мүмкіи екендігіне кез жеткізу де бар. Мүндай бағалау баланыц педагогқа ренжуін туғызбайды, кайта өзіне ренжиді, бұл жағдайда бала педагогтың ыкыласын өзіне тез кайтарып алуға үмтылады. Тэртіптілікке және мінез-қүлық мәдениетіне тәрбиелей отырып, педа­гог балалардыц мінез-кұлқына деген талаптарды үнемі күрделендіріп отырады, мұнда ол олардыц тәжірибесін, ережелерді игеру дәрежесін, сондай-ақ мінез-құлқын саналы түрде тәртіптеу қабілетін ескереді. Сәбилер тобында оларды дүрыс мінез-күлыкка үйрете отырып, тәр-биеші талапты мүмкіндігінше қатал қояды, өйткені жас балаға өз мінез-күлықтарын реттеу едәуір қиынға түседі. Сонымен катар ол баланы тіл алғыш, карапайым мінез-қүлық ережелерін өздігінен орындай алуы үшін жүйелі де сабырлы жұмыс істейді. Естияр топта балалар алғашкы ережелерді игереді, сондықтан да тәр-биеші олардыц өздігінен орындауын қадағалап отырады, ал оны бұзған жағдайда кателерін дер кезінде түзеттіреді. Бүл жаста балалардыц өз мінез-кұлкын тәртіптеу жөнінде үлкен мүмкіншіліктері болады. Алайда олардыц ережелерді білулері мен қылықтары арасында айырмашылық болуы мүмкін. Бала кебінесе үлкендердің талабыиа қарама-карсы кылык жасайды, содан кейін ез қылығыныц дүрыс емес екендігін түсініп, катты екінеді. Сондыктан педагогтын манызды міндеті—тәртіпті бүзуды бол-дырмау болып табылады, бүган кағидаларды баланын есіне салып, алдын ала баға беріп отыру кемектеседі... Естияр топта болудыц аяғында бала­лардан біршама жоғары тәртіптілікті талап етуге болады. Мектепке дейінгі ересек балаларда біршама турақты тәртіп дағдыла-ры мен мінез-кұлык мәдениеті калыптасуға тиіс. Бүл кезенде баланын еркін мінез-кұлықка кабілеті шұғыл еседі, бұл балаларға жағымсыз кылыктан тартынуға, калыптасқан қағидаларды саналы турде орындауға мүмкіддік берёді. Сонымен катар істі дұрыс істеуге ынталылык тек тәр-биешінің талап етуінен емес, калыптаскан қағидалардың әділдігін түсін-' гендігіне байланысты мінез-қүлык мотивтері де калыптасады. Достық, жолдастық қарым-қатынас баланы кенуге, келісімге келуге, болып оты-ратын айтыс, таластарды сабырмен шешуге мүмкіндік береді. Тәрбиеші ба.іаларға катал талап қойып, олардын ережені тез жэне дэл орындаула-рын, балалардын бірлескен іс-эрекетінде болатын эр түрлі жағдайда тэ-уелсіздік жасауын кездейді. Топтыц күнделікті өмірінде балалар арасында дау-жанжал да, тәртіп бүзу да, ережелерге багынбау да кездесіп жатады. Бүныц себептері эр түрлі. Мүцыц негізгі себептерінің бірі — балалар бақшасы мен семьяда балаларға қойылатын талаптардың бір жерден шықпауында, оған ыкпал жасау әдістерінің бірдей болмауында. Мәселен, егер ата-аналарынык бірі бала өзін тындамаса кебінесе коркытуды, жекіруді колданса немесе койған талабы жүйелі болмаса (мысалы, бүгін тесегін міндетті түрде баланын езі жинап, ертең оны әжесі жинайтын болса жэне т. б.), онда тэрбиешіге дүрыс нэтижеге жету едәуір киынға соғады. Мұнда сезсіз орындалатын талап кою баланы мақтаумен, оныц мінез-күлкына бақылау жасаумен ^штасып отыруға тиіс. Бала тәртіпті жалыққан кезде, кеп күтіп шаршаған кезде аурудыц басталар (жасырын) кезінде бұзады, сондықтан тәрбиеші баланың жағ-дайын ескеріп, оларды pip әрекеттен екіншісіне дер кезінде ауыстырып отыру керек. Топта тыйым көбейсе, кейде тіпті дәлелсіз болса. немесе тәрбиеші оларға үнемі біреуді күттіріп қоятын болса («Коля киінтенше күте тұ-райык», «Сережа күрегін тапканша күте тұрайық және т. б.), мүндай жағ-дайларда да мектеп жасына дейінгі балалар тәртіп бұзады. Шексіз күттіру баланы ашуландырады, ол немен шұғылдануды іздестіреді де белгіленген ережелерді жиі бұзатын болады. Тәртіп бұзу жайларын ен алдымен балалардын күнделікті өмірін ұйым-дастыруда жэне олардын іс-әрекеттеріне жетекшілік жасауда педагогика­лык қателіктердіц болуы ретінде қарау керек. Педагогқа- тәртіп бұзған баланын іс-әрекеті кашиалықты мазмұнды болғанын, бастаған жумысына жұмылуына, киыншылықты женуін көмек көрсетілуін талдау керек бола­ды. Өйткені тәртіпті бұзатын көбінесе кандай да бір іс-әрекетке пакты ынтасы жоқ балалар болады. Мұндай жағдайда қолданатылатын шаралар-дын жаксысы — баланы бір іс-әрекетке тарту, оны ұйымдастыруға көмек-тесу, нәтйже шығаруға мұмкіндік жасайтын кенестер беру. Егер бала тым қатты ашуланып, ешкандай кенесті де, ұсынысты да тыңдамайтын болса, онын ашуын басып тыныстануына мүмкіндік беру, тек содан кейін ғана эр түрлі жүмысқа қосу керек болады. Кейде тәрбиешіге кейбір жазалау шарасын колдануға тура келеді, бірак мұны баланын тәртіпті кездейсок бұзбағанына көзі- жеткенде ғана істеу керек. Мысалы, тәрбиеші ондай балаға біраз уақыт қурбыларымен ойнауға тыйым салады. «Мен саған жолдастарыңмен ойнауға руксат ете алмаймын. Сен олармен тым дөрекі сейлесесін, тіл таба білмейсіц. Мына осы жерде, меніц касымда, жалғыз өзің, ойна» жэне т. с. с. Егер екі баланын арасында жанжал туса, тәрбиеші олардың әрқайсы-сыныц кінэсын айтып, екеуіне де ықпал жасау тәсілін табуы тиіс. Мыса­лы: «Ол саған дөрекі жауап берді, бірақ оған не себеп болды? Әрине, дөрекілік керсету өте жаман, сондыктан, Коля, сен өте кінәлысың. Ал, сен Андрюша, өзін ойлап қарашы, сенін кінән неде, Коля саған неге дөрекі жауап кайырды?» Балаларға өз кінәларын мойындауға көмектесу, олар­дын карым-катынастарын жөнге салу — педагогтын міндеті, міне, осында. Жанжал, тәртіп бұзу бір топ балалары арасында болған кезде де осылай жасалады. Мысалы, балалар бөлмеде доп ойнағанда бір баланын салған құрылысын бұзып кеткен екен делік. Олар допты ен соңғы тастаған бала­ны кінәлайды. Бірак ол солай ма? Бәрі бірге ойнады ғой. Әркайсысы да осылай істеуі^ мүмкін ғой. Демек, бәрі де аздап кінәлы, өйткені бөлме ішінде доп ойнауға болмайтынын бәрі де ұмытып кеткен. Бұлай түсіндіру бар кінәны біреуіне арта салмай, болған уакиғаға балалардын әркайсы-сының катысы бар екенін мойындауға көмектеседі. Балалар бақшасында ұрып-соғу, сондай-ақ балалардын нерв жүйесін закымдайтын, оның адамгершілігін корлайтын, денсаулығына зиян келті-ретін (тамақ бермеу, серуенге шығармау, топ бөлмесінен шығарып жіберу, күлкі ету, лакап ат қою, корқыту жэне т. с. с.) жазалар колдануға мүлде болмайтындығын тэрбиеші білуге тиіс. Балалав Балалар тәрбиешіге жиі шағым айтады. Мундай жағ- ТэрбиешМн^ан'4' дайп-ЫІІ әрқайсысына дұрыс қарау үшін баланы ша-көңіл бөлуі ғьш эйтуға мәжбүр еткен себептерді білу, істін мәніне түсіну керек. Шағымда көбінесе мектеп жасына дейінгі баланын топтьщ күнделікті өмірінде пайда болған жайға көзкарасы айтылады, мұнда балалардын бі-рінің мінез-күлқынын белгіленген ережелерге сай келмейтіні көрсетіледі. Мүндай шағымнык мәні мынада: бала ережсні дүрыс есіне сактаған-сақ-тамағанына, баскаша істеуге болатын-болмайтынына көз жеткізгісі келе-ді. Мысалы, тәрбиеші оку үшін кітабьш әзірлеп, оны столының үстіне койды. Балалар педагогтын столы үстінен еш нәрсені алуға болмайтынды-ғын біледі. «Ал, Коля сіздін столыкыздан кітап алды»,— деп шағым айта­ды бір бала, күрбысының ережеге қайшы іс істеді деп ұғынып. Мұндай жағдайда тәрбиеші енгізілген ережені сактау керек екендігін колдайды, бірак баланын жасын ескере отырып, мұны эр түрлі жолмен істейді. Мәселен, егер мұны сәби істесе, тәрбиеші оның ерік процесі жеткі-лікті дамымағандығын, соның аркасында жанаға, бүрын көрмеген нәрсеге ынталылығы сондай кушті болып, оны ереженін күші ұстап түра алмай-тындығын ескереді. «Катюша дұрыс айтады,— дейді педагог балаға — столдағы кітапты алмау керек. Мен оны оку үстінде барлық балаға керсе-тем. Коля, кітапты столға қой. Балалардын бәрі окуға отырғанда, сен кітапты маған алып бересің». Педагог ережені орындауға балаға көмекте-седі, онын кайсарлық жасауына, ашу туғызуына жол бермейді. Егер мүндай кылыкты ортанғы топтың баласы жасаған болса, педагог ережені орындау қажеттігін есіне салады, бүл жаста балалар өздерін үс-тай алатындарын, тыйым салуды бұзбайтындарын атап көрсетеді. Ал ша-ғым айтқан балаға екінші рет ез кұрбысын токтатып, топта колданылатын ережені оның есіне салу керек екендігін айтады. Шағымдарда көбінесе тәрбиешінің көмек көрсетуін, қолдауын сұрайды, кұрбысЫнын кылығына немесе қарым-катынасына ырза емес екенін, рен-жіткенін айтады (ойыншыкты тартып алды, мазактады, итерді және т. с. с). Мүндай жағдайда педагогқа шатақты эділ шешу кажет болады, әрқайсысынын кінәсы кандай екенін анықтап, тек әділдікті шешіп коймай, сонымен катар, балалар арасындағы карым-катынастарды реттеу_ керек болады. Мысалы, баланың жолдастарым мені ойынға қатыстырмайды де­ген шағымына жауап ретінде олардын неліктен бұлай істеп отырғандарын әуелі ойлап алуды ұсынады: әрқашанда бірінші болғысы келіп, олармен таласканы немесе ойында ол үшін лайыкты рольдін табылмағаны, немесе оны түсінбегендсрі мүмкін, онын есіне түсір. Өкпелеген балалармен бірге педагог бұл мәселені барлык балалар арасында талқылап, күрбысын жал­пы ойынға кіргізу үшін балаларға көмектесуіне (роль табу, өзара карым-катынастарын жаксарту жэне т. б.) болады. Эрине, балалардын бірін-бірі үруына, итеріп жіберуіне тэрбиеші катан тыйым салады. Алайда, тіпті мундай жағдайда да ол сол жасалған кы-лыктьщ мотивтерін терен білуге тиіс. Кейде мынадай жағдай да болады, балалардын бірі тәрбиешіге орын-сыз шағымды тым коп айта береді. Мұндай мінездін дұрыс емес екендігін ол балаға түсіндіру керек, бірак балаға ұнамсыз көзкарас тудырмау үшін мұны балалар коллективіндеталкыламау керек. Мектепке дейінгі ересек балаларға тәрбиеші болған жанжалды өздері талдауына көмектеседі, оларды шағым айтудың орнына, бірін-бірі тындау-ға, өзінің дүрыстығын дәлелдеуге, сендіруге үйретеді. § 5. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНП ШАҚТАҒЫ ЕРІК НЕМЕСЕ МІНЕЗ-КУЛЫК ТӘРБИЕСІ1 Мінез-кұлық, іс-эрекет баланын өз катарымен және ересектермен ка-рым-катынасы үстінде калыптасады. Мектепке дейінгі балалык шакта мінез-күлыктын адамгершілік-жігер сапаларын калыптастыруға мол мүм- кіишілік беретін ойын, ецбек, оку секілді іс-әрскет түрлері едәуір дамиды. Балалардыц бойында ерік мінез-күлкын тэрбиелеу — педагогтын ма­нызды міндеті. Ойынға, енбек кызметіне деген ыкылас ыкпалымен, жана іскерлікті менгеру барысында балалар жігерлі болуға, ксдергілерді жоя білуге кабілеттенеді. Ал ерік процестерінің жеткіліксіз дамуы көп жағдай-да ойдын тураксыздығынан, тез көніл бөлінуден, көздеген мақсатынан бас тартудан көрінеді. Мұнын өзі мектеп жасына дейінгі балаларда мінездін ерік белгілерініц: табандылыктын, максат коя білушіліктін, батылдык-тын, ұстамдылықтың нашар калыптасканын дәлелдейді. Балалардын осы ерекшеліктерін ескере отырып, тәрбиеші олардын зе-йін турактылығын, жинақылығын максат қоя білушілігін т. т. қалыптасты-руға ерекше назар аударады, бул максатка олардыц ойынға, енбекке, алу­ан түрлі істерге құмарлығын пайдаланады. Ол балалардыц өз мүмкіндік-терін ескере отырып, максат тандап алуына көмектеседі, нәтижеге жету ынтасын колдап отырады. Осындай басшылык ой-ниет турақтылығын калыптастыруға көмектеседі. Педагог балаларға алға койылған міндетті жүзеге асыру үшін ерік күшін жүмсаудың қажеттілігін түсіндіреді, іжда-ғаттылыкты, киыншылыктарды жене білуді көтермелейді, бүған ецбектіц, іс-эрекеттің нәтижелерін бағалаған кезде назар аударады. Мектепке дейінгі сэбилердін мінез-кұлкынык күбылмалылығын ескере отырып, тэрбиеші олардыц белгіленген мінез-күлык ережелерін орындауы-на көмектеседі, мумкін болатын тәртіп бузушылыктыц алдын алады, өзін үстай білу, өз қатарларыныц теріс өнегесіне елікпеу касиетін калыптасты­рады. Мектепке дейінгі ортанғы жастағы балалар, әсіресе іс-эрекет өздері үшін кызыкты болған жағдайда, ерік мінез-құлкына неғұрлым кабілетті бола бастайды. Мәселен, максатынан оп-оңай бас тартатын, тынышсыз бала кызыкты ойынға араласса, устамдылык пен табандылык көрсететін рольді ойнағанда тапсырманы жинакы орындайды. Мектепке дейінгі ересек балаларды тәрбиеші көбінесе мінез-кұлык ере-желерін өздігінен орындауды талап ететін жағдайға кояды, сөйтіп олар­дын бойында дурыс кимыл жэне дурыс кылык жасау кабілетін калыптас­тырады. Мінездін манызды белгісі батылдык болып табылады. Ол эркашан ба­ланын өз күшіне сенімділігімен, үрейді саналы түрде Жене білуімен бай­ланысты. Батылдык инициатива көрсетуге, табандылык, белсенділік танытуға көмектеседі. Мінездіц мүндай ерекшелігін калыптастыруға дене шыныктыру ойындары мен жаттығулары көмектеседі, ондай сәттерде ба­лалар көп ретте солкылдақтык немесе үрей сезімін жеңуге (төбешіктен се-кіруге, жіцшіке тақтайдыц үстімен арыктан өтуге жэне т. т.), кимыл ойындарында, сюжетті ойындарда, мэселен, бала шекарашы ролін атқар-ғанда табандылык көрсетуге тиіс болады. Мектепке дейінгі балалардыц батылдык көрсетуіндегі ерекшелік онын акылға қонымды сақтыкпен жеткілікті үштастырылмауы болып табылады. Мэселен, бала ересектерге ұксағысы келіп немесе жаца іскерлік менгеру ниетініц әсерімен шамасына карамай әрі абайламай колына пышак, кай-шы немесе ара устайды, муныц өзі кайгылы жайттарға соктыруы ыктнмал. Тэрбиеші балалардыц батылдык көрсетуін барынша колдап, көтермелеп отырады, бірак сонымен қатар оларға сак болудын кейбір ережелерін ай­тады, неліктен ол ережелерді сактау кажет екенін түсіндіреді. Мундай кез­де балаларды коркытпай, оларды өз әрекетін ойланып істеуге үйрету манызды. Мысалы, мектепке дейінгі балаларға көшеден өту тәртібін түсін-діргенде педагог бул ережелерді сақтау адамдардын кауіпсіздігін камта­масыз етуге мүмкіндік беретінін атап көрсетеді және т. т. Тэрбиеші балалардыц қарацғыдан, элденендей бір «зұлым нэрсеніц» (жалмауыз кемпірдін, перінік с. с.) келуінен корқып үрейленетін сэттері-нс жиі кезігеді. Мундай реттер — айтканын істетуге тырысып, балаиы кор-кытып әдеттенгсн немесе жас ерскшеліктеріне карамастан балалардын телсвизия хабарын көруіне ерік беріп коятын семьялардағы теріс тэрбие-нін салдары. Осыныц бэрі балаларды тартыншақ, коркак етеді. Балалардын үрей сезімін жоюына көмектесу үшін педагог өте әдеппен, сабырлы түрде оларға қоркыныш себебініц түрлаусыз екенін түсіндіреді, мысалдар келтіреді, сендіреді, ал мектепке дейінгі ересек балалармен эн-гімелескенде баска да әзіл, калжын араластырып кояды. Жасқаншак ба­лаларды келекелеуге, олардыц атына әжуа ескертулер айтуға жол бермеу керек. Одан гөрі балалардын практикалык тәжірибесін қоркатындай сс-бептіц жок екенінс олардын көзі жететіндей стіп уйымдастыру керек. Тәр-биеші мектепке дейінгі ересек балаларды үрейді саналы түрде женуге жаттыктырады. Мэселен, ол барлык балаларға керекті ойыншык әкелу үшін солармен бірге карацғы бөлмеге (коймаға) кіреді; баскыштан сем-pin түсуге көмектесу үшін колын созады да, бала негізсіз үрей сезімін женгенге куанады; кимыл ойыны кезінде өжст, батыл баланыц касына түрғызып, жауыз каскырдан сонымен бірге кашуды тапсырады және т. т. Мектепке дейінгі балаларға тэн зандылык болмағанымен, балаларда кыцырлык пен кикарлық жиі кездесіп түрады. Бул баланыц қойылған талапка сырттай білінер себепсіз бағынбауынан, бәрін тсріске шығаруы-нан, ил айтканын істетем деп касарысуынан көрінуі мүмкін. Кыцырлык пен кикарлык жасалуыныц негізгі себебі — балалар бак-шасыныц педагогы мен ата-ананын тәрбиелік ықпалдарыныц байланыс-пауы, режимнін түраксыздығы, оныц тым күбылмалы болуы. Балаларда немен және кашан шуғылдану керек екені туралы айкын уғым калыптас-пайды. Мысалы, кеше түскі үйкыдан сон узак уакыт ойнап еді, енді бүгін бірден тамакка отыру ұсынылды. Өзін шектен тыс әлпештегенге эбден ерке болып кеткен, орынсыз, өзім-шіл екеніне қарамастан, айтканыныц бәрін істетіп әдеттенген балалар жиі кыцырлык жасайды. «Маған да Танянын куыршағындай куыршак керек!», «Кыскы пальтомен серуендеугё шыкпаймын!». «Мына жерге мен отырам, әжем әрі жылжысын!». «Әткеншекті мен ғана тебемі»—еркелігі асқынған балалардан осындай қыцыр талапты жиі естуге болады. Кыцырлык пен кикарлыкты кайсарлык деуге болмайды. Керісінше, бул — ерік мінез-құлкыныц жеткіліксіз дамығандығыныц, өз тілегін ма-найынлағылардыц орынды талабына бағындыра білмейтіндіктін дэлелі. Кыцырлык жасаған балаға өз жарлығынды дереу орындатам демей, тіпті сендіріп немесе оның мінез-құлкының теріс екенін дэлелдеп жатпай-ак, оны біраз уакыт жайына қалдыру керек. Лшу кернеген бала тәрбиеші-ніц сөзін ұға қоймайды, ал койылған талапқа тіпті де келіспейді. Алайда бул баланыц кынырлығына педагог мүлдем көціл аудармау керек деген сөз емес: тек оныц ыкпалы уақытша ғана кейінге қалдырылады. Баланын ашуы басылғанына көзі жетісімен, тәрбиеші сабырмен өзінін талабын кай-талайды немесе ренішін айтады, сонымен бірге калай істегсн дұрыс екенін түсіндіреді. Кыцыр балаларды айтканға көнуге, баска балалардыц пікірімен неме­се тілегімен санасуға мэжбүр ететін жағдайға жиірек койып отыру керек. Дегенмен тәрбиеші алдын ала баға беру әдісін көбірек пайдаланады: ба­ланыц лайыкты істейтініне сенім білдіреді. Бул баланыц койылған талап­ты кыцырланбай, кикарланбай орындауына көмектеседі. Педагог балаларға кикар болудын жаман екенін, онын неге соктыруы мүмкін екенін түсіндіреді; қикар кісінін күлкілі жағдайға үшырайтыны суреттелген көрксм эдебиетті мысалға келтіреді, сөйтіп мүндай қылыктар-fa теріс көзкарас туғызады. Балалар бакшасы мен семьядағы барлык жағдай, ересектердін бала­лармен карым-катынасыныц сипаты оларды адалдыкка, шыншылдыкка тэрбиелейтіндей болуга тиіс. Адал жоне шыншыл болу — өз пікірінді, ті-легінді ашык айту, соған орай іс істеу, өз айыбыңды сезіну, ауыр болга-нымен жазадан корыкпай. істегсн жарамсыз кылыгыңды мойындан білу дсген сөз. Өтірік айту — бул көбінесе ересектердін теріс істеріне жауап ретінде амалсыз істелетін кылык: жарамсыз кылығы үшін корыккандык, өз айы-бын біреудіқ мойнына салуга, не жалган жолмен сый алуга тырыскандык жоне т. т. Мысалы, әкесі баласына костюмінді таза устасаң ойыншык са-тып әперем деп уәде береді. Қүмдағы ойыннык кызығына түскен бала костюмін былғап алады. Ойыншық алғысы келіп, катты кұмарткан бала өтірікке басады: ренжіген әкссінс мені басқа бір бала итеріп жіберді деп өтірік айтады. Егер бала қурбысынын ойыншыгына катты қызыккандыктан тартып ал-ганын адал мойындаса, ал педагог сол үшін оны жазаласа, бала муны әділетсіздік деп кабылдап, келешекте өтірік айтатын болады. Баланын бойында адалдык пен шыншылдык касиетін калыптастыруға балалар бакшасында шын псйілділік жэне балаларға сенім көрссту, олар­дын тілегіне жэне өз уэдене мукият карау көмектеседі. Орындалуы мум-кін емес уәдені бермеу керек. Сонымен біргё өтірік айту көріністеріне ерек­ше эдептілікпен караған макул. Балалармен жұмыс жүргізгенде тэрбиеші адамнын абыройын көтеретін, өзіне курмет сезімін туғызатын адал, шын­шыл істін әдемілігін ашатын әдеби шығармаларды пайдаланады, өмірден балаларга мәлім мысалдар келтіреді. Өтірік айткан баламен онаша, жеке-дара әнгімелескенде педагог оған мундай кылықтын жөнсіздігін, олай іс-теуге болмайтынын түсіндіреді. Өтірікті балалардын киялға беріліп кететін кезінсн айыра білу керек. Бала киялынын мысалын Н. Носов «Қиялшылдар» атты кітабында жаксы суреттейді. Онда киялдаудын мағынасы ашып көрсетіледі: балалар шат-танғысы, ойнап, күлгісі келеді, содан барып нак бір өздері куә болғандай, өздері катыскандай неше түрлі ғажайып оқиғаларды ойдан шығарып ай­тады. Мүндай қиял балаларды болмыстан бүрып экетпейді, онда үждан-сыздыктын, алдаудың нышаны жок, сондыктан да мундай сэтке кезіккенде тэрбиеші оны балалык әзіл-калжың деп кабылдайды. Сыпайылык адамнын аса ардакты касиеті болып табылады. Мінездін бул белгісі өзіне талап коя карау, өзін-өзі жэне баска адамдарды әділ бағалай білу кабілеті ретінде түсініледі. Сыпайылык өз катарынын каже-тін, семьяныц мүмкіндігін, коллективтін пікірін, қалыптаскан жағдайдын ерскшеліктерін ескере отырып, баланыц өз тілегін тежей білуінен, өз жұ-мысының, кылыгынын нәтижелерін өзіндік сын турғысынан бағалай бі-луінен көрінеді. Бул оныц өз іскерлігін, мінсз-кұлкын одан эрі жетілдіру үшін талаптана тусуіне көмектеседі. Мундай бала ылғи өзіне ғана көціл бөлуді талап етпейді, баскалардын да соған правосы бар екенін мойын-дайды. Тіпті тәуір баға алғанныц өзінде, мактаудан көцілі өскенімен, оны сөз кылып, масаттанып жатпайды. Анайылык көрініс тэрбиелеудін теріс әдістеріне, әсіресе семьяда бала­ны ересектердін бәрі әлпештеп, оныц болмашы жетістігініц өзін асыра багалап, қолпаштап, баланыц дарынды екенін айтып, мактап әдеттенуге байланысты туады. Коллективтегі тэрбие мінездіц мактаншактык, дапдайсу секілді жа­рамсыз жактарыныц алдын алады. Бүған әрбір баланын кабілетініц, жак­сы касиеттерініц (укыптылығыныц, іждағаттылығынын, жауапкершілігі-нін жэне т. т.) даму дәрежесін ескере отырып, онын жетістіктерін әділ ба-ғалау көмектеседі. Балаларды (әсіресе мектепке дейінгі) өзін бағалауда әділ болуга, жол-дасТарыныц жаксы касиетін көре білуге үйрету, анайылыкты әдеппен бе-тіне басу өте манызды. Жеке балаларды, әсіресе тапсырылған істі орын­дау оншалык киынға түспейтін ерекшс кабілетті балаларды мактап кол-паштауға әсте жол беруге болмайды. Тәрбисші мектепке дейінгі ересек балаларды күрбыларына әділ карауға, олардын жаксы касиеттерін коре білуге үйретеді. Балаларды шат көціл, ак жаркын етіп тәрбиелеудіц маңызы аз емес. Бул сапа оптимнзмге, өз мүмкіндіктеріне сенуге, макайындағыларға жак­сы тілекпен карауға негізделеді. Ол баланын мінезі мен бүкіл кызметіне, оныц өз катарымен карым-катынасына игілікті эсер етеді. Шат көніл, ак жарқындык касиетін калыптастырудыц аса манызды кұралы балалар бакшасында алуан түрлі жэне кызықты істерге толы сер-гек, көцілді жағдай туғызу болып табылады. Мундай жағдайда балалар жекелеген реніштер мен сэтсіздіктерді оцай көтереді. Коп нәрсе тәрбиеші-ніц өзініц позициясына, онын балалармен карым-катынасыныц жалпы стн.ііне байланысты. Сабырлы, жылы лебіз, жайдары қалжыц, балаларға камкорлыкпен карау, жаксы көңіл күйі — осыныц бәрі балаларға эсер стеді, коллективтегі өмір мен карым-катынас нормасына айналады § в. БАЛАЛАРҒА АДАМГЕРШІЛІК ТЭРБИЕ БЕРУДЕ СЕМЬЯ НЫН. РОЛІ Балаларға адамгершілік тэрбие беруде семья үлкен роль аткарады. Аса күрделі бұл істе ата-аналарға көмсктесу — педагогтын борышы және міндеті. Семья мен балалар бақшасынын балаға ыкпалы бір бағытта болуы манызды. Булардыц арасында байланыстын жоктығы баланыц екі жузді болуына соқтырады, өйткені ол кейде біріне-бірі кайшы талаптарға бейім-делуге тырысады. Адамгершілік тэрбие беруде балалар бакшасы мен семьяның бірлігін орнатудын кажстті шарты — ата-аналардын балалар бакшасындағы адам-гершілік тәрбиснін программасы мен оны жузеге асыру методикасын білуі болып табылады. Олардын өз балаларынын моральдык даму дәрежесін дурыс бағалауынын, олардын жаксы жэне жаман жағын көре білуінін, теріс мінсзі туу себептерін жэне оны жою жолдары түсінуінін манызы да кем емес. Тәрбиешініц семьямен жүргізетін жүмысы балаларға адамгершілік тэрбие беру мэселесінде ата-аналарды педагогтық түрғыдан ағартуға ба-ғытталған. Ол сондай-ак эрбір семьядағы адамгершілік тәрбие жүйссін зерттеуді де камтиды. Ата-аналар кездесетін киыншылыктарды, олардыц кателіктері мен ағаттыктарын ашып, тэрбиеші оларға акыл-кецес беріп, үсыныстар айтып, кажетті көмек көрсстеді. Бул жумыста ол ен алдымен балалардын бойында гуманистік сезім, мінез-кұлық мәдениетін, туған-ту-ыстары мен жакындарына пэрменді сүйіспеншілік, Отанды сүю қасиетін тэрбиелеуге ен басты назар аударуға тиіс. Семьядағы адамгершілік тәрбиеніц шарттары мен эдістері туралы ата-аналармен эцгімелескенде педагог ата-ананыц жеке үлгісінің ролін, семья-лык мерекелер мен дәстүрлердіц манызын арнайы түсіндіреді. Әрбір семьяда балаларга сүйсіну талабы болуын, оларға күрметпен караудын, көтермелеу мен жазалау шараларын пайдаланған кезде акылға конымды мвлшерден аспаудың қажеттігін ата-аналар түсінетіндей дәрежеге жету керек. Тэрбиешінік ата-аналарға айтатын кецестсрі мен үсыныстары тсо- риялык жағынан негізделген әрі, сонымен бірге, накты болуға тиіс. Ата-аналар'ды семьяда дауыстап оқудың, музыка тындаудын, сүйікті әндерді орындаудың, баланын достарын шақырудын. түрлі ойындар, са-уықтар ұйымдастырудын тэрбиелік моні мол екеніне сендіру керек. Тэрбие туралы кинофильмдсрді («Бір жолы алдап», «Ешбір жаманшы-лыққа үйреткен жоқпыз», «Мамам ауырып калды» жәнс т. б.) ата-аналар-мен бірге көру және талқылау педагогикалык насихаттың сенімді форма­сы болып табылады. Балаларынын адамгершілік жағынан даму дәрежесін ата-аналармен бірге оқтын-октын талқылап, жетістіктерін айтып, бірлесіп шешілетін нақ-ты міндеттерді көрсетіп түрған дүрыс. Тәрбиешініц семьямен жүргізетін жүмысынын нәтижесі — балаларға кішкентайынан-ак адамгершілік тэрбие берудін кажеттігіне, олардын мі-нез-кұлқындағы нашар жақтардыц алдын алу жэне жою, олардан еліміз-дің лайыкты азаматтарын өсірін шығару мүмкін екендігіне ата-аііалардыц кәміл сенімініц калыптасуы болып табылады. 14-тарау МЕКТЕПКЕ ДЕИІНП БАЛАЛАРДЫН, ЕНБЕК ТӘРБИЕСІ н „ „ Енбек тәрбиесі — жас өспірім үрпакка коммунистік жэне А С Ма^оенкотәРбие берудіц манызды кұрамдас бөлімі. *рте жастан енбекке Н" К" Крупская өз ецбектерінде балаларды ерте тэрбиелеу туралы жаста" шамасы келетін енбектін ен карапайым түр-леріне үйретудің қажет екенін талай рет атап көрсет-ті, осы аркылы олар материалдардын қасиеттерімен танысатынын, әр түр-лі аспаптармен жүмыс істеуге дағдылана бастайтынын ескертті. Еңбек үстінде балалар белсенділік, тапкырлық, қайсарлық, нотижеге жетуге ын-талылык көрсетеді, олардын бойында шама-шарқына карай ересектерге колкабыс тигізу ниеті калыптасады. Н. К. Крупская балаларды енбекте біріктіруге ерекше мән берді, «ба­лалардын бірлескен жұмысын ерекше бағалау керек — бүл коллективтік енбектін бастамасы. Баланын күші осы коллективтік енбек үстінде әсіресе жақсы өрістейді»1 деп атап көрсетті. Сонымен бірге ол педагогтарды баланын мүмкіндіктерін, бала енбегі-нін ерекшеліктерін, онын өзіне тән ерекшелігін ойынмен байланысын мү-қият ескеругс шакырды. А. С. Макаренко ецбек тәрбиесі туралы лекцияларында балалардыц тұрмыстык ецбегініц қарапайым түрлерінін маңызды ролін ашып берді, сол еңбекте олардыц мінез-қүлқында дербестік, жауапкершілік, өзін-өзі үиымдастыру, максат коюшылық қалыптасатынын атап көрсетті. Енбек ете білетш балалар сцбек бейнетінін кадірін біледі, баска адамдардын да ецбепн күрметтейді, көмекке зору кісіні тез байқайды. Н. К. Крупская сиякты, А. С. Макаренко да балалардыц коллективтік ецоегіне аирықша мон берді, мүндай ецбек үстінде оган катысушылардыц өзара жауапкершілігі пайда болады. «Бірлесксн енбек, коллективтегі жумыс, адамдардын еңбектегі көмегі жэне олардын ецбектегі ұдайы өзара тәуелділіп ғана адамныц бір-біріне дұрыс көзқарасын калыптастыра ал-мақ, деп жазды ол.— Бұл дүрыс көзқарас эрбір адамнын қоғамға өзініч оар күшш Оеретіндігшде ғана емес, сонымен бірге оныц басқалардан да осыны талап ететіндігінде, касында масыл біреудін тіршілік етуіне төзгісі келмейтіндіг.інде»'. . А. С. Макаренконын енбектерінде балалардын енбепн үиымдастыру, бірте-бірте онын мазмунын күрделілендіріп, баланыц өзін ұйымдастыруда койылатын талап дәрежесін көтере түсу туралы ұсыныстар айтылады, ба­лалардыц семьяда түракты енбек міндеттсрі болуыныц, олардыц ортак іс-кс катысуыныц мацызы атап көрсетілсді. Мектепке дейінгі совет педагогикасы Н. К- Крупская мен А. С. Мака­ренко негізін қалаған енбек тәрбиесінін негізгі принциптеріне сүйене оты­рып, балаларды енбекте тэрбиелеу проблемаларын талдайды. Мектепке дейінгі балалардын енбегі ойынмен тығыз Мектепке дейінгі байланысты. Бүл өзара байланыс эр түрлі _ формада балалар ецбегініц көрінеді: ойын ересектердің ецбегін бейнелейді; ойын-өзіндік ерекшеліктері да ецбек іс-әрекеттерініц элементтері көрінеді; ецбек қызметі болашак ойын үшін істеледі; ойын әрекеттері ецбек процесіне енгізіледі. Ойындарда ересектердің еңбек әрекеттерін бейнелеу аркылы балалар олардыц енбегіне дурыс қарауға дағдыланады; жолаушыларға ұкыиты карайды, түскі тамактың дәмді болуыныц камын жасайды жэне т. с. с. Мектепке дейінгі сэбилер бул ретте накты ецбек әрекеттсрін жасамайды: олар машина айдаған, тамак пісірген сияктанады. Ересектеу балалардыц ойындарында енбектену кажеттігі: стол басын­да өзі тамак ішкен ыдысты жуу, куыршак кызын шомылдыру немесе онын кірленген көйлегін жуу қажеттігі жиілейді. Мүндай ойын балаларды нак­ты ецбек әрекетіне итермелейді. Ойынныц барысында (мектепке дейінгі неғұрлым ересек жаста) өзіне алған рольді бейнелеу үшін тиісті атрибуттар: матрос малакайы, жол жү-рісініц ережелері, жалаушылар мен фонариктер жэне т. б. кажет болатын реттсрде де енбектіц ойынмен байланысы байкалады. Ойында персонаж-дардыц істэрекегтерін неғүрлым толык бейнелеу, өзінін ойын дәлірек жет-кізу ниеті балаларды ецбекке араласуга ынталандырады. Көп жағдайда енбек ойынмен алмасып отырады. Бала бояулар салын-ған розеткаларды столдарға апарып кояды. Тарбиешінің столына кайтып келе жатып колындағы подносты руль ғып ойнап, машинаны бейнелейді. Мектепке дейінгі сэби балалардыц енбек іс-әрекетіне тэн нэрсе—іс-әрекет процесініц өзіне кызығу. Мысалы, бала өсімдікті суғара сала оған кайта су күя бастайды; стол үстіне op балаға касык койған соң, екінші рет тағы коя бастайды. Балалардын ецбек кызметіне жеткілікті басшылык болмаған жердс ол көике дейін балаға жай ғана кызык эрекеттердіц дәрсжесінде қалып коя­ды. Тәрбиешініц ыкпалымен балаларда бірте-бірте алдына мақсат кою, өз кызметін алдын ала жоспарлау жэне уйымдастыру (керёкті нәрсеніц бэрін дайындап, әрекеттердіц кай кезекпен істелетінін белгілеп кою), істі нәтиже алғанға дейін жеткізу кабілеттері дами бастайды. Мектепке дейінгі ересек балалардын енбек іс-әрекетінен қоғамға пай-далы нышандар айкын көріне бастайды. Егер баскалар үшін манызды екенін түсінсе, олар сырттай тартымсыз ецбектін өзіне де ыкыласпен ка-тысатын болады. Оған тэн мысал мынау. Жыл бойы педагог ересек топ балаларын сәбилерге камкорлык жасауға бау-лиды. Камкоршылар өздерініц кіші жолдастарына камкорлык сезіміне бөленіп, оларға конакка барып тұрды, киінуді, ойыншыктарды жинауды үйретті, шанамен сырғанап, солармен бірге ойнады. Бір жолы педагог сэбилер үшін ойыншык жа- сауды, солар жырткан кітапты жслімдеуді усынды. Балалар панталык, ыкы-ласпсн енбектенді десенізшіі Енбек процесінде каншалык кызу энгіме болды. Мыкты болу ушін мукабаны жаксырак желімдеу керек!.. Үйдін шатыры үшін әде-мі кағаз тацдайын, сэбилер куанып калсын!» Балалар жасаған ойыншыктарын сәбилерге сыйлады. Оларды бәрінен гөрі куанткан өз еңбегімен баскаларды рйза еткендері болды. Енбек үстінде балалар күндслікті өмірде: өзіне-өзі Бала еңбегін қызмет көрсетуде, шаруашылық-түрмыс кызметінде оку-тэрбие максаты- жэне т б. кажет болатын алуан түрлі дағды мен іскср-на ағындыру л|кке үйренеді. Баланын ересектер көмегін керек ет-пеуі іскерлік пен дағдынын жетілуі емес. Оның дербес-тігі киыншылыктарды жеке білушілігі, жігерлі әрекет жасау қабілеті дамиды. Бул оны куанышка бөлеп, жана іскерліктер мен дағдыларды мец-геруге күлшындырады. Енбек процесінде балалар манайындағы заттардын касиеттерін прак­тика жүзінде біледі, өсімдіктердін өсуі мен өзгеруін бақылайды, жануар-ларды көреді, олардың тіршілік жағдайымен танысады жэне т. т. Олар көрген нәрселерін тенестіреді, салыстырады, «неге» деген шексіз сүраулар-ға өз бетімен жауап табуға тырысады. Олардын әуескрйлығы, тануға қүш-тарлығы дамиды. Енбек балалардын акыл-ойы дамуынын манызды күра-лына айналады. Ецбек кызмстінде эстетикалык тэрбие де жүзеге асырылады. Балалар­дын кандай істі болсын ұкыпты орындап, өзінін қолға алғанын эдемі жа­сау іскерлігі калыптасады. Олар өсімдіктерді суарып жүріп жана ашыл-ған шанақты, мүнтаздай жиналған бөлмені, куыршактардын таза жуыл-ған киім-кешектерін көргенде куанатын болады. Ецбек балаларды дене күрылысы жағынан да шыныктырады, өйткені оныц көптеген түрлері таза ауада аткарылады (жүйек казу, су әкелу, кар күреу жэне т. т.). Балалар куш салуға, киыншылыктарды женуге қЛіілет-тенеді. Лдамгершілік касиеттерін қалыптастыру үшін ецбек іс-әрекетініц ерек­ше манызы бар. Стол жасауға байланысты жеңіл-жслпі тапсырмаларды орындау, сабакка кажетті нэрсеніц бәрін әзірлеуге көмектесу аркылы ба­лалар баскалар үшін де пайдалы болуға үйренеді. Бүл олардыц бойында көмекке зәру кісіге бірден қол ұшын беруге, өзініц шамасы келетін ецбек тапсырмаларын ыкыласпен орындауға әзір тұру қасиетін, тапсырылған іске жауапкершілікпен қарау, үкыпты және тіл алғыш болу кабілетін ка-лыптастырады. Мектепке дейінгі педагогика балаларды ецбекке тэр-л шніб к "биесі биелеудіц мынадай негізгі міндсттерін бөліп көрсетсді: нін мівдеггірі " ересектсрдіц ецбегімен таныстыру жэне оған күрмет- пен карауға тэрбиелеу; карапайым енбек іскерлігі мсн дағдыларына үйрету; ецбекке ықыластылыкка, сцбек сүйгіштікке жэ­не дербестікке тэрбиелеу; ецбекті коғамдық-бағыттау мотивтеріне, коллек­тивте жэне коллектив үшін енбектене білуге тэрбиелеу. Балалар бакшасында, семьяда, бала болатын коғамдык орындарда — барлык жерде бала ересектердіц ецбегімен үшырасып, оныц нәтижелерін пайдаланады. Алғашында балаларды сырткы көріністер ғана: ецбек әре-кеттері процесінің өзі, механизмдердін, машиналардын козғалысы кызык-тырады. Балаларды жакын жердегі, содан соц балалар бакшасынан тыс жердегі ересектер енбегімен дәйекті түрде таныстыру оларда екбек әрекет-терінік мәні мен мацызы туралы үғым калыптастыруға, ересектердін ец­бекке көзкарасын, оныц коғамдык маныздылығын пакты мысалдармен түсіндіруге мүмкіндік береді. Тэрбиеші балаларға снбек сүйгіш адамныц кандай болу керек екенін (ол бар ыкыласымен ецбектснеді, жүмысты акы-рына дейін апарады), жаксы ецбектену, мацайындағыларға камкорлык жасау дегенніц не екенін түсіндіреді, оларға енбек туралы жазылған, ен-бектіц манызы мен сулулығы жаркын, тартымды көрсетілген шығармалар-ды оқып береді. Балалардын бойында енбекші адамға күрметпен карау сезімін, соған ұксағысы келу куштарлығын калыптастыра отырып, педагог оларды енбек нэтижелеріне ұкыпты карауға тэрбиелейді. Мектепке дейінгі балалардын ересектер еңбегі туралы білуі олардыц бойында енбекке дүрыс көзкарас калыптастыруға үлкен ыкпал жасауға тиіс, бірак енбек кызметімен танысу балалардын өздерінін енбегімен үш-тастырылмаса, оныц жай формалды болып қалуы мүмкін. Тікелей ецбек үстінде балалар ецбек жігерін сезінеді жэне нәтиже алу үшін сондай жі-гер жүмсаудын кажет екенін түсінеді, енбек сүйгіштік дсгеніміз ерікті куш-кайратты, киыншылыктардан каймыкпай, тапсырылған істі акырына дейін алып бара білуді камтитынын сезіне бастайды. «Балалар бакшасындағы тэрбие программасы» эрбір жас тобындағы балалар менгеруге тиісті ецбек дағдылары мен іскерліктердің көлемін ашып береді. Мэселен, мектепке дейінгі сэби балаларда шаруашылық-тур-мыстык енбек дағдылары мен іскерліктерін калыптастырған кезде тэрбие-ші оларға ойыншыктарды ылғал шүберекпен сүртуді, куыршактардын көйлегін шаюды т. с. с. үйретеді. Естияр топтағьг балалар ойыншык сүрт-ксн шүберектерді шайып сығады, куыршактын көйлектерін сабындап жуа-ды. .Мектепке дейінгі ересектер ойыншыктарды сабын жағылған губкамен жуады, үсақ заттарды жуады, сабакка, енбекке, ойынға кажетті заттарды дайындайды, содан сон оларды тәртіпке келтіреді. Балаларға енбек іскерліктерін үйретудін мазмұны мен бірізділігін бел-гілей отырып, тэрбиеші олардын жас ерекшелігін, усынылып отырған ен-бектіц мазмунына шамасы келетін-келмейтінін, онын тәрбиелік күндылы-ғын, сондай-ак оны ұйымдастыруға койылатын санитарлык-гигиеналық талаптарды ескеруге тиіс. Балалар өсіп, дамыған сайын олардыц енбек кызметініц сапасына, үйымдастыру дэрежесіне койылатын талап күшейті-лс береді, орындалатын жүмыстыц мөлшері үлғайтылып, каркыны тезде-тіледі. Еңбек дағдысына үйрету барысында торбиеші балалардыц бойында шамасы кслетін нэрсеніц бәрін өз бетінше дербес орындау ынтасын ка-лыптастырады, кажет болганда дереу барып көмектесіп отырады. Мектеп­ке дейінгі балалардын усынылган істі дербес орындауда сәтсіз эрекет жасап, содан капаланып ка.чуына жол/беругс болмайды, өйткені мунлай жағдайда бала өз күшіне сенбеушілік және еңбектенуге кұлыксыздык пайда болады. Қайта керісінше, баланыц дербестік көрсстугс тырыскан эрбір эрекетін көтермелеп отыру онын киыншылыкты женуінс көмектеседі, өзінің ісксрлігі оны куаныш сезімінс бөлейді, ецбекті сүйе бастайды. Мынаны есте ұстау керек: енбек қол жеткен нэтижесімен, баскаларға келтірген пайдасымен балаларға куаныш окелетін болуға тиіс. Балалар бакшасында балалардыц коллективте ецбектене білуін калып-тастыру міндеті шешіледі. Бул біртіндеп, енбек процесінде балаларды ор-так тапсырмамен шағын топтарға біріктіру жолымен жузеге асырылады (егер олар екеу-ушеу болып жұмыс істеуді үйренген болса, онда ортак тапсырманы 6—7 баладан күралған топтын орындауына болады). Мундай ецбек процесінде тәрбиеші балаларда тапсырылған іске жауапкершілік туралы үғым, дербес жэне келісіп кимыл жасау, жумысты өзара бөлісіп алу, бір-бірінс көмектссу жэне бірлескен күш-жігермен нэтижеге жетуге күлшыну кабілетін калыптастырады. Осынын бэрі олардын кызметтегі өзара карым-катынас тэжірибесін байытады, оларға дурыс сипат береді. Балалар бакшасымлағы балалар енбегі алуан түрлі. таоындағы^ала"" Бул олаРл-ын- кызметке ынтасын сактауға, оларды лар еңбегініқ түрл"е- жан-жакты тәрбиелеуге мүмкіндік береді. рі мен мазмуны Балалар енбегінщ негізгі төрт тұрі бар: өзіне-өзі кызмет көрсету, шаруашылык-тұрмыстык енбек, таби-ғаттағы енбек жэне кол енбегі. Енбектің жекелеген түрлерінін үлес салма-ғы түрлі жас кезендерінде бірдей емес. Олардын эркайсысынын тэрбие міндеттерін шешуде белгілі өз мүмкіндіктері бар. Өзіне-езі кызмет көрсету өзін күтуге (жуынуға, шешінуге, киінуге, тө-сегін жинауға, жумыс орнын әзірлеуге жэне т. с. с.) бағытталған. . Еңбек кызметінін бүл түрінін тәрбиелік манызы ең алдымен онын өмірлік ка-жеттігінде. Әрекеттер күн сайын кайталанатындыктан балалар өзіне-өзі кызмет көрсету дағдысын мықтап игереді; өзіне-өзі қызмет көрсету міндет ретінде үғыныла бастайды. Мектепке дейінгі сәбилік шақта өзіне-өзі кызмет кор­сету белгілі қиыншылыктарға байланысты (саусак бүлшык еттерінін жет-кілікті дамығандығы, эрекеттердін бірізділігін игерудің киындығы, оларды жоспарлай білмеушілік, көңілінін онай бөлінуі), ал мүнын өзі дағдылар-дың калыптасу процесін тежейді, кейде баланын кажетті эрекетті орын-дауға күлыксыздығын туғызады. Алайда тэрбиеші осы балалардын езін-де-ак өзіне-өзі кызмет корсете білу кабілетін дамыта бастайды, кажетті әрекеттерді орындауда ұқыптылык пен мұқияттылык, дербестік болуына күш салады, тазалық пен мүнтаздыкка әдеттенеді. Осынын бәрі сабырлы-лыкты, табандылык пен игі тілектестікті, сәбилердің кейде пайдасыз ықы-ласыныц озін колдап, көтермелеп отыруды талап етеді. Балалардын өзіне-өзі кызмет корсетуін баскара отырып тәрбиеші эрбір баламен жеке-дара жүмыс жүргізеді, онымен алуан түрлі байланыс жасайды, көтеріңкі коніл күйін колдап отырады. Киімнін жэне оның түрлі бөлшектерінін, кажетті әрекеттердің аттарын атай отырып, балалардын сөздік корын кекейтеді. Балалар оздеріне камкорлык жасалғанын сезінеді, өздерін киіндірген ере-сектерге сүйіспеншілік пен сенім сезіміне бөленеді. Мектепке дейінгі естияр шакта балалар өзіне-өзі кыз­мет көрсетуде әжептэуір дербес болып калады, енбектін бүл түрі олардын түракты міндетіне айналады. Тәрбиелік міндеттердін киындатыла түсуі кимыл-әрекеттердін сапасына, езін кұту процесіндегі үйымдасқан тәртіп-ке, оған жұмсалатын уакытка қойылатын талаптын арттырылуынан көрі-неді. Тәрбиеші балаларда озара комектесу тэсілдерін калыптастырады, оларға жолдастарынан калай кемек сурауды, калай көмек көрсетуді, кө-мектескені үшін алғыс айтуды үйретеді. Мектепке дейінгі ересек шакта өзіне-өзі кызмет кор-сетудіц жана: төсегін жинау, шашын, аяқ киімін күту дағдылары игеріле-ді. Бұларға байланысты процестер неғурлым күрделі тәрбиелік міндеттер-ді: балалардын бойында мұнтаздық пен тазалық әдеттерін, кұрбыларынын арасында өзін дүрыс үстау дағдысын калыптастыру үшін пайдаланылады. Бала басқалардын касында түрып өзіне-өзі қызмет корсетеді, сондыктан да ол мацайындағылардыц кажеттері мен киыншылықтарын түсінуі тиіс. Тэрбиеш! нақты мьісалдар аркылы басқалардыц кажетін есксрте отырьш калаи істеу керек екешн: шешінетін жерде шешінген баланыц өтіп кетуі үшін жол беру; жуынған кезде кезекшілерді алдымен жіберу (өз міндет-теріне кірісу үшін олардын тезірек жуынғаны манызды), балалардын бәрі уактылы жуынып үлгеру үшін краннын алдында ұзак тұрып алмау, баска біреуге қолаисыздық жасамау үшін өтуге рүксат сұрау жэне т. с. с. керек екешн түсшдіреді. Осынын бәрі балаларды карапайым сактықка, маца-иындағыларды күрметтеуге калыптастырады. Мектепке дейінгі балалардыц шаруашылық-турмыстык енбегінің нәти желері олардын енбек кызметінін баска түрлерімен салыстырғанда онша-лык елеулі болмағанымен, ол балалар бақшасынын күнделікті өмірінде қажет. Бүл енбек үйдін ішінде жэне учаскеде тазалык пен тәртіп сактау-ға, режимдік процестер үйымдастыруда ересектерге колкабыс тигізуге ба-ғытталған. Балалар топтык бөлмеде немесе учаскеде қандай да болса тәртіптін бүзылуын байкауға жэне оны өз инициативасымен түзетуге үй-ренеді. Шаруашылык-түрмыстык ецбек коллективке кызмет корсетуге ба-гытталған, сондыктан онда балаларды оз катарына камқорлықпен карау-ға тэрбиелеу үшін мол мүмкіндіктер бар. Мектепке дейінгі сәбилік шакта тәрбиеші балаларда карапайым ша-руашылык-түрмыстык дағдыларды: стол жасауға комёктесу, ойнап бол-ганнан кейін ойыншыктарды тәртіпке келтіру жэне жуу, учаскедегі жапы-рактарды жинау, скамейкалардағы карды сыпыру және т. т. дағдыларды калыптастырады. Ол балалардын енбекке катысуыныц адамгершілік жа-ғына міндетті түрде баға береді: «Наташа мен Сережа біздін күтушімізге жақсы көмектесті, екеуің де жарайсыцдарі», «Ирочка — камқоршыл, үкыпты кыз. Ол ойыншыктарды калай әдемі жинаған!» Мүндай баға бала­лардыц жаксы кұрбыларына үксасам деген тілегін туғызады, мүндай жағдайда калай істеу керек екені туралы үғымнын калыптасуына көмек-теседі. Естияр топта шаруашылык-түрмыстык енбектін мазмұны едәуір улғаяды: балалар стол үстіне ыдыс-аякты түгел өздері жайғастырады, окуға кажетті барлык нәрсені дайындайды, куыршактардын киім-кешегін жуады, текшелердін шанын сүртеді, учаскедегі жолдарды сыпырады және т. т. Балалардыц ұлғайған мүмкіндіктерін пайдаланып және калыптаскан дағдыларды ескере отырып, педагог балаларды ецбекте күш-жігер жүмсау кажет екеніне үйретеді, тапсырылған істі орындауда олардын дербестігін, белсенділігі мен'инициативасын дамытады. Балалар бакшасыныц ересектер тобында шаруашылық-түр-мыстық енбек мазмүнЫ бұрынғыдан да молығып, жүйеленеді де кобіне кезекшілердін тұракты міндётіне айналады. Балалар бөлме мен учаскеде тазалык сактайды, ойыншыктарды, кітаптарды жамап; жасқайды, сәби-лерге көмектеседі. Мектепке дейінгі ересек балаларды шаруашылык-тур-мыстық екбек ерекшелігі оны өздерінін дербес үйымдастыра білуінде: ка-жетті кұрал-сайманды өздері іріктеп, оны ыцғайлы орналастырып, жү-мыстан сон бәрін тэртіпке келтіре білуінде. Ецбек процесінде балалар іждағаттылык, жаксы нәтижеге жетуге ынталылық көрсетеді, күрбыла-рына игі тілектестікпен карайды. Табиғаттағы ецбек балалардын осімдіктер мен жануарларды күтуге катысуын, табиғат мүйісінде, бакшада, гүлзарда өсімдіктер өсіруін көз-дейді. Ецбектің бұл түрініц байкағыштықты дамытуға, тірі нәрсенін бәріне үқыпты карауға, туған елдін табиғатын сүюге тэрбиелеу үшін ерекше маңызы бар. Ол педагогтын балаларды дене жағынан дамыту, козғалыс-тарын жетілдіру, төзімділігін арттыру, дене күшін жүмсау кабілетін дамыту міндеттерін шешуіне көмектеседі. Сәбилік топтарда балалар ересектердін жэрдемімен балык-тарға жем береді, бөлмеде өсетін өсімдіктерді суарады жэне жуады, пияз отырғызады, ірі ұрыктар себеді, өз бақшасынан онім жинауға қатысады, кыстап калған күстарды коректендіреді. Бобектердіц ецбегін басқара жүріп, тәрбиеші өсімдіктердін, олардыц болшектерініц, ецбекте аткарылып жаткан әрекеттердік аттарын атайды; бүл баланын создік қорын молай-тады, белсенділігін арттырады. Балалар осімдіктерді қарайды (кішкене жапырағы кайсы, үлкен жапырағы кайсы, соны көрсетші», «Гүлді иіске-ші», «Неше гүл ашылды екен, санашы» жэне т. с. с). Педагог өсгмдіктер мен жануарларды күту қажет екенін түсіндіреді. Естияр топта еңбек күрделенеді, Балалардын өздері өсімдіктер-ді суарады, қанша ылғал қажетіи аныктауды үйренеді, овощ өсіреді (тұкым себеді, жүйектерге су жібереді, өнім жинайды), тәрбиешінің жәрдемімен жануарларға (тиіндерге, атжалмандарға, үй кояндарына, тауыктарға) жем әзірлейді. Педагог кай жануарға кандай жем керек екенін.оныц қалай деп аталатынын және қалай сакталатЫнын түсіндіреді. Жануарларды күту процесі оларды қадағалаумен тығыз байланыстыры-лады. Балалар өсімдіктердің өсуі мен дамуы, жануарлардың жай-күйі күтімге байланысты екенін, олар үшін өздерінін жауапты екенін сезіне бастайды. Тірі табиғат мүйісінің тұрғындарына қамқорлык пен ықылас күшейеді, олар балалардын сүйікті жануарларына айналады. Ересек топ үшін табиғат мүйісінде неғұрлым күрделі күтім тә-сілдерін керек ететін өсімдіктер мен жануарлар орналастырылады, бақ-шада өсу мерзімі әр түрлі овощтардыц алуан түрі отырғызылады, мұнын өзі енбекті неғүрлым жүйелендіреді. Балалар енбегінін көлемі де ұлғаяды. Мектеп жасына дейінгі балалар тозандаткышпен өсімдіктерді бүркеді, шеткамен түкті жапырақтардың иіацын сүртеді.жерді копсытады. Тәрбиешінін көмегімен балалар өсімдіктерді кбсымша коректендіреді, аквариумный суын ауыстырады, бакша мен гүлзардын жерін әзірлейді, көшет отырғызады, жабайы өсімдіктердің ұрығын жинайды (қыстайтын кұстарға беру үшін). Енбек процесінде педагог балаларға өсімдіктердіц өсуі мен дамуын кадағалауды, болып жатқан өзгерістерді байқауды, сипатты белгілеріне, жапырактарына, үрықтарына^ карап өсімдіктерді айыра білуді үйретеді. Бүл өсімдіктер мен жануарлардын тіршілігі тура­лы ұғымды кеңейтеді, оларға ыкылас туғызады. Мектепке дайындайтын топта табиғаттағы ецбек проце-сінде балалар жеке кұбылыстар арасындағы байланысты аныктауды, зан-дылыкты ацғара білуді үйренеді. Табиғи күбылыстарды материалист түрғыдан түсінудің негізі калыптасады. Өсімдіктер мен жануарлар тура­лы, жанды мүйістің түрғындарын күту тәсілдері туралы мағлүмат кобейеді. Балалардын ецбек істеріндегі дербестігі артады: олар ескертіп жатпай-ак топыракты суару және копсыту, өсімдіктерді көшеттеп отырғызу, бакша-да, гүлзарда, ал қыста — үнемі пияз бен баска да көк өсірілетін табиғат мүйісінде түкым себу кажеттігін оздері белгілеп отырады. Балалар калемшелеу аркылы өсімдіктерді көбейтудін, кейінірек топыракка.көшіріп отырғызу үшін көшет өсірудіц тәсілдерінбіледі. Табиғат мүйісінде жану-арларды (күстарды, тиінді, үй қояндарын, көгершіндерді, баканы, кесірт-кені және т. т.) күту жалғастырылады. Балаларда тірі табиғат мүйісінін, бакша мен гүлзардыц жай-күйі үшін жауапкершілік артады. ©нім, гүл жинау оларды үлкен қуанышқа бөлейді. Олар гүлді ата-аналарына сыйға тартады, бөбектерді оздері өсірген овощпен сыйлайды, винегрет үшін овощтар дайындайды. (оларды жуады, тазалайды, ас үйге апарады), топ бөлмелерін гүлдермен безендіреді. . Қол енбегі — алуан түрлі материалдардан: картоннан, кағаздан, ағаш-тан, табиғи материалдан (ағаш бүрінен, емен жанғағынан, сабаннан, ағаш кабығынан, жүгері собығынан, шабдалы сүйегінен), «.алдық матери­алдан (катушкадан, кораптан), мех, кауырысын, мата кикымдарын және т. с. с. пайдалана отырып заттар жасау — балалар бақшасыныц ересектер тобында жузеге асырылады. Балалар өздеріне кажетті ойыншыктар, ойын атрибуттарын: қайықтар, машиналар, кәрзенкелер, үйлер, мебельдер, жануарлар жасайды. Мундай нәрселер туған-туыстарға, достарға жақсы тарту болуы мүмкін. Мұның адамгершілік тэрбие беруде зор манызы бар, ол балаларды мацайындағыларға ыкыласпен қарауға үйрете отырып, со-ларды риза ету үшін еңбектендіреді. .Қол ецбегі балалардыц конструкциялық кабілетін, творчествосын, кия- лын, ойлап шығаруын дамытады. Мэселен, табиғи материалдан ертегініц калжыц адамын жасау үшін бала түлға ретінде еменніц жацғағын, етек немесе телпек жасау үшін оныц астындағы қауашағын пайдаланады. бә-тецке жасау үшін жацғакты екіге жарады жэне баска. Мектеп Жасына дейінгі балалар ойлаған затына сай келетін форма таңдап алу үшін таби-ғи материалды мұкият карайды: үйеңкі үрығынан инеліктіц қанатын, ағаш бүрінегі — орманшыны жасайды жэне баска. Жұмыс процесінде олар эр түрлі материалдардыц касиеттерімен, оларды өндеу және байла-ныстыру тәсілдерімен танысады, алуан түрлі аспаптармен пайдалануды уйренеді. Ойлаған заттарын жасау әркашан да белгілі мөлшерде күш жумсауды керек етеді. Жасалған зат берік, эдемі, сәнді болу үшін бала табандылық, шыдамдылык, үкыптылық керсетуге тиіс. Осыныц бәрі бала­ларга тәрбиелік жағынан үлкен эсер етеді де, олардын эстетикалык сезімі мен адамгершілік-еріктік қасиеттерін қалыптастырады. б Мектепке дейінгі балалардын балалар бакшасында- "алалар^ноЧгТн^ ғы елбегі негізгі Үш формада: тапсырма беру, кезек-ұйымдастырудыц не- ш>л'к> коллектнвтік енбек іс-әрекеті формаларында гізгі формалары ұйымдастырылады. Тапсырма беру — балалардын жас жэне жеке-дара ерекшеліктерін, тәжірибесін, сондай-ақ тәрбиелік міндеттерді ескере оты­рып, тәрбиеші октын-октын бір немесе бірнеше балаға беретін тапсырма. Тапсырма қыска немесе ұзак мерзімді, жеке-дара немесе жалпы, карапа­йым (күрделі емес бір накты әрекеттен тұратын) немесе жүйелі әрекет-тердін түтас тізбегін камтитын неғұрлым күрделі болуы мүмкін. Енбек тапсырмаларын орындау балалардын енбекке ыкыласын, тап-сырылған іске жауапкершілік сезімін калыптастыруға көмектеседі. Бала істі ақырына дейін жеткізіп, тапсырманыц орындалғаны туралы тәрбиеші-ге хабарлау үшін алаңдамай, мүкият істеуге, ерік күшін керсетуге тиіс болады. Тапсырмалардын мазмұны «Балалар бакшасындағы тәрбие програм-масында» ұсынылған енбек турлеріне сәйкес белгіленеді; көпшілігіне ол балалардын жасына, топтыц жағдайына (тірі табиғат мүйісінін, бакша-нын болуына, бөлмедегі мебельдіц-орналасуына жэне т. б.) байланысты. Сэбилер тобында тапсырма жеке-дара, нақты жэне карапайым болады, бір-екі іс-әрекеттен тұрады (касыктарды столға кою, су құйғыш әкелу, жуу үшін куыршактын көйлегін ^шешу т. т.). Мүндай жай тапсырмалар балалар еңбекті әлі өз ықыласымен ұйымдастыруға жете'коймаған. кезде оларды коллектив пайдасына бағытталған іс-әрекетке катыстырады. Тап­сырма тәрбиешінін балаларды басқару тәсілдерін даралауына: біреуіне көмектесуіне, екіншісін үйретуіне, үшіншісін қолдап, көтермелеуіне мүм-кіндік береді. Мектеп жасына дейінгі балаларда тапсырманы орындауға катысу тәжірибесіцін жинакталуына карай тәрбиеші онын мазмунын ки-ындата береді. Мәселен, естияртопта ол балаларға өз бетімен куыршак-тыц көйлегін, ойыншыктарды ж-ууды, жолды сыпыруды, құмды бір жерге үюді тапсырады. Бұл тапсырмалар неғүрлым киынырак, өйткені оларда бірнеше әрекеттердін болуымен бірге, озін-езі. уйымдастырудыц элементте-рі де бар (жұмыска орын әзірлеу, оның орындалу кезегін белгілеу және т. с. с). Естияр топта тапсырмалардыц саны едәуір көбейеді, ойткені балалар­дыц енбекке қатысу тәжірибесі бірте-бірте молығып, олардыц іскерлігі неғүрлым тиянактана туседі. Тәрбиешінің енді мектеп жасына дейінгі оірнеше балаға бірден тапсырма беруге мүмкіндігі болады, тек әркайсы-сына нақты (эр түрлі немесе бірдей) іс тапсырады. Сойтіп, енбекке бір мезгілде бірнеше баланын қатысуы барған сайын жиілей бастайды, бүл оларды пайдалы жүмыска жиі жэне жұйелі түрде катыстыруға мүмкін- дік береді. Тапсырма балалардын енбек істеуге әдеттенуін калыптасты­рады, оларды кезекшілікке әзірлейді. Ересек топта жеке тапсырмалар беру балалардын әлі іскерлігі жеткі-лікті дамымаған енбек түрлерінде немесе оларды жана іскерліктерге үй-реткен кезде ұйымдастырылады. Жеке тапсырмалар косымша үйретуді не­месе мұкият бақылауды керек ететін балаларға да (бала ынтасыз болып, көцілі жиі алаңдай берген жағдайда), яғни ыкпал жасау әдісін даралау кажет болған кезде де беріледі. Естияр топта колданылған тапсырмалардың көпшілігі 2 баладан 5—6 балаға дейін біріктіретін топтық тапсырмаларға айналады, яғни коллек­тивен сипат алады. Тәрбиеші балаларға ойыншык қойылған текшелерді бірлесіп жинауды, дидактикалык ойындар үшін керекті қораптарды бірле-сіп желімдеуді, құрылыс материалын бірлесіп жууды және т. т. тапсыра-ды. Балалар бәріне ортак тапсырма орындайды, бүл олардың жұмысты өзара бөлісіп, оны бірлесіп орындап, жұмыстан сок бірлесіп жинау қажет-тігін тудырады. Бұл коллективизм бастамасы калыптасуына еңбек проце-сінде бір-біріне назар аударып, киын жағдайда көмек көрсетуге үйретеді. Ересек топтың балаларында өзін-өзі ұйымдастыру дағдысынын әлі жеткілікті дамымағанын ескере отырып, тәрбиеші жабдықтарды орнату, кұрал-сайманды орналастыру, жұмысты оған катысушылар арасында бө-лісу тәсілдерін түсіндіруге мыктап көніл бөлуге тиіс. Мектепке дайындайтын топта ортақ тапсырмаларды орындаған кезде балалар өзін-өзі ұйымдастырудын кажетті дағдыларын көрсетуге тиіс, сондыктан тәрбиеші оларға көбірек талап қояды, түсіндіруден бақылауға, ескертуге көшеді. Кезекшілік — балалар екбегін ұйымдастырудыц формасы, ол баланын коллективке қызмет көрсетуге бағытталған жұмысты міндетті түрде орын-дауын көздейді. Балалар рет-ретімен кезекшіліктік алуан түріне тартыла-ды, бүл олардын енбекке үнемі катысуын камтамасыз етеді. Кезекшілерді тағайындау жэне алмастыру кун сайын жүргізіледі. Кезекшіліктін тәрбие-лік зор макызы бар. Ол баланын коллектив үшін керекті белгілі бір іс-терді міндетті түрде орындауына жағдай туғызады. Бұл балаларды кол­лектив алдында жауапкершілікке, камкоршыл болуға, сондай-ақ оның жумысынын барлығы үшін қажетті екенін түсінуге тәрбиелейді. Кезекшілік бірте-бірте енг.ізіледі. Сәбилік топта тапсырмаларды орын­дау процесінде балалар стол жасауға кажетті дағды алған, жүмысты орындау кезінде неғүрлым тәуелсіз болуға үйренген. Бұл естияр топта жылдык басынан асханада кезекшілік енгізуге мүмкіндік бере­ди Күн сайын эр столда бір кезекші істейді. Тәрбиеші баланы жұмыста жүйелілік сақтауға үйретеді, оны бакылайды, онык жеке ерекшеліктерін ескере отырып, көмектеседі. Кезекшілердің жүмысын бағалай отырып, ол балалардын міндеттерді орындауда іждағаттылык ұкыптылык көрсет-кенін, жолдастарына камкорлык жасағанын, ересектерге көмек көрсеткен-дерін атап айтады. Жылдын екінші жартысында окуғадайындық жөнінде к е-з е к ш і л і к енгізіледі. Тәрбнеші 2—3 (жүмыстың мөлшеріне карай) ке-зекші тағайындап, оларға жұмысты өзі бөліп береді («Коля, сен эр стол-га кылқалам салынған стакан коясыц», «Верочка, сен клеенка мен шүбе-ректерді орын-орнына жая ғой» жэне басқа) көмектесе жүріп, балаларды басталған істі акырына дейін жеткізуге, құрал-аспаптарды пайдалануға үйретеді. Ересек топтарда табиғат мүйісі бойынша кезекшілік снгізіледі. Кезекшілср күн сайын алмасады, балалардын ә.рқайсысы кезек-шіліктіц барлык түрлеріне үнемі катысып турады. Эдетте балалар екі-екіден кезекшілік атқарады. Кезекшілерді іріктеген кезде балалардын арасында өсіп келе жаткан до,ртык байланыстар ескеріледі, олардын мен пәленшемен бірге істейінші деген тілегі канағаттандырылады. Егер кезек-шінік біреуінін іскерлігі жетіктеу болса, оған жолдасыңа назар сал, кө-мектес, бірак оны дербестігінен айырып, оның шабандығына немесе олак-тығына реніш білдірме деп акыл айтады. Тәрбиеші балаларды өз әрекет-терін үйлестіре білуге, не істеу керек екенін анықтауға, жолдасынын іс-әрекетін ескере отырып, жүмысты кім жэне кайсы бөлігін орындайтынын келісіп алуға үйретеді, өзін-өзі бакылай білуге, енбектік уакыт пен күш жұмсау жағынан үнемді тәсілдеріне баулиды. Мектепке дейінгі балалардыц енбек кызметін үйымдастыруда адам-гершілік тәрбиесі міндеттерін шешуге зор көніл бөлінеді. Педагог бала-ларға олардың орындап жаткан ісінің коллектив үшін манызды екенін үғындырады, өз жұмысын уактылы аткарып шығуға, манайындағыларға камкорлык жасауға ұмтылатын етіп тәрбиелейді. Ол кезекшілерге өзінін көмекшілері ретінде қарайды, міндеттерін уактылы орындағаны үшін ал-ғыс айтады, барлык балаларды кезекшілердік енбегін қүрметтеуді үйрете-ді. Кезекшілер жүмысынын сапасыпа, онык уактылы орындалуына, өзін-өзі үйымдастыру дәрежесіне койылатын талаптар да артады. Балалар жеткілікті іскерлік, ептілік көрсетуге, койылған талаптарды саналылыкпен орындайтын болуға тиіс. Ересек топта балалардын коллективтік енбегін ұйымдастыру ұшін мол мүмкіндіктер пайда болады, бүлар: топ бөлмесін иемесе учаскесін жинау, бақшаны, гүлзарды бөлу, егін өнімін, үрыктарын жинау, залды мерекеге арнап көркемдеу жэне т. т. Әдетте учаскедегі коллективтік енбек серуен кезінде, ал топ бөлмесінде — күннік екінші жартысында ұйымдастыры-лады. Тәрбиеші балаларға үсынылатын жұмыстын мацызын, оларды бірнеше топка бөлу кажеттігін түсіндіріп, олардын әркайсысына белгілі бір тап­сырма береді. Коллективтік екбектің мазмунын белгілеген кезде, ол жү-мыстыц кай түрі балаларға таныс, қай түрі таныс емес екенін, оларды ка­лай бөлісу керек екенін ескереді, балаларға мына секілді етіп түсіндіреді: «Мына топ кұрылыс материалын жуады. Өткен жолы ол текшелерді сүрткен болатЫн, сондыктан бүгін екінші топпен тапсырма алмасады. Co-лай еткеніміз әділ болады: балалардын бәрі ен қызық жерде де, баска іске үйренетін жерде де жұмыс істейді». Әрбір топтағы балалардыц арасында жүмыс бөлісуге де назар аудару кажет. Соллаксатпен тәрбиеші былай деп түсіндіреді: «Балалар, сендер куыршактарды қайта киіндіруге де, көйлектерін жууға да тиіссіңдер. Кім куыршақтардың көйлегін шешіп, тазасын киіндіретінін, кім kip жуатынын келісіп.алындар. Сонда сендердің жұмыс істеулеріке ынғайлы болады, бір-біріце кедергі жасамайсыцдар әрі шаруаны да бітіресіцдер». Кажет бол­тан ретте ол мектеп жасына дейінгі балалардыц өзара келісіп алуына көмектеседі, бір-біріне жол беруге үйретеді, олардыц арасында жанжал тууының алдын алады. Жүмысты бөлістіріп болған сон, педагог балалардыц жүмыс орнын үйымдастыруына басшылык етеді: ойыншыктарды қою үшін текшенін ка-сына столды жақындатып койындар, анау столға клеенка төсендер, ойткс-ні онда кір жуылады деп акыл айтады, барлык жабды.ктар бар ма жэне олар қолайлы орналасқан ба, соны тексереді, балалардын сыртқы пішіні-не назар аударады (жеңдері турілген бе, алжапқыштары байлан-ған ба). Коллективтік ецбек процесінде тәрбиеші балалар арасында қалыпта-сатын өзара карым-қатынастыц сипатына мықтап көціл бөледі, камкор-. лыктыц, достықтыц пайда болуына көмектеседі, калыптаса бастаған жағ-' дайды ескере отырып, калай істеу керек екені жайлы акыл айтады («Ка рашы, Коляға столды жалғыз көтеру кандай ынғайсыз, барып көмсктесг койшы», «Наташа кірді өте жақсы жуады екен, бірак онын жумысы бас-каларға карағанда көбірек. Бар көмектесе ғой», «Гришаға бүтаныц астын-дагы кокысты калай сыпыру керекекенін айтып, көрсетіп жібер» және т. .с. с). Жұмыс аяқталған сон педагог коллективтік енбектін артыкшылы-ғын атап көрсетеді («Әркім аз-аздан ғана енбектенеді, ал бәрің косылып бүкіл учаскені тазалап тастадыцдар»), бар ыкыласымен еңбектенгендерді мактайды. Балалардын қоғамдық енбекке үнемі катысуы олардын коллективте тату екбектеніп, өз инициативасымен жолдасына көмектесе білу қасиетін қалыптастыруға Мүмкіндік береді. Балалардын енбек тапсырмаларын орындап, кезекші Тэрбиешінің балалар міндетін аткарып, коллективтік еңбекке катыса ала-енбегіне басшылығы тын болуы үшін олар кажетті шеберліктерді мецгеруге тиіс. Мектепке дейінгі балаларды енбектін барлық түрлері үшін кажетті алуан түрлі еңбек іскерлігіне үйрету сәби топтардан-ак басталады. Тәрбиеші нені және қалай істеу керек екенін көрсетіп береді, көрсету үстінде жүмыстын тәсілдерін жэне оны үйымдастыру әдістерін түсіндіріп отырады: «Кубиктіц әуелі мына жағын, содан соң аударып, екінші жағын сүртемін. Ол жаркырап, тап-таза, әдемі болуы үшін, мен асыкпаймын, барлык жағын сүртемін де, бір жерінде шан калып койған жок па, соны тексеремін... Енді оны подностын үстіне, кулап калмасүшін, абайлап кана тегіс етіп коямын...», «Алдымен кір жуатын шылашнынды дайындап аламын, столды суламас үшін, касына жуылған кірді салатын кішкене шылапшын коямын. Енді шелекпен су әкеліп, шылапшынға ернеуінен асып кетпейтіндей етіп абайлап кана куямын да, кірді жуа бастаймын. Көйлекті суға малшып, сығып, алаканыма жайып салып, сабынмен сабындай-мын...> Әрбір жана іскерлікке үйрету тікелей көрсетуден басталады: кітапты калай желімдеу керек, өсімдікті қалай суару керек, қүстын торын қалай тазалау керек, стол үстіне касықтарды калай кою керек жэне т. т. Мектеп­ке дейінгі ересектерді үйреткен кезде тәрбиеші олардың игерген тәжірибе-сіне, олардын тікелей көрсетпей-ақ сөзбен айтылған нұсқауды кабылдау қабілетіне сүйенеді. Ол дереу көмектесе қоюға асықпайды, баланы есіндс сақтауға, не істеу керек екенін өздігінше табура, неғұрлым батыл, белсен-ді болуға итермелейді. Алғашында балалардын іждағаттылығын колдап отыру, олардын өз олактығын сезінуіне жол бермеу, еңбекке дүрыс көзқарас туғызу маныз­ды. Енбек іскерліктеріне үйретудін ойдағыдай жүруі үшін балалардыц жүмысқа ынтасын калыптастыру керек. Бұған айтылатын игі үсыныс пен акыл-кенес көмектесуге әзір тұру, киналған тартыншақ балаларды беріл-ген істі кайтсе де орындай алатындығына сендіре білу жәрдемдеседі. Ба­ланы олақтығы, шалағайлығы үшін жазғырмау керек. Онын ецбекке қаты-судан бас тарту себебіне терец бойлап, эр жолы балалар эр алуан тап-сырмаларды орындауға катысқысы келетіндей тәсілдер тауып отыру кажет. Педагог балалардыц күш-жігер жүмсай білу, ұқыпты болу, тапсырма-ны акырына дейін орындау кабілетін калыптастырады. Оларды кай жү-мыска да дұрыс карауға тэрбиелеу манызды. Бұған тәрбяешінін әр істе кызғылыкты бірдене таба білгіштігі, көмектеседі. Істіц маныздылығын тү-сіндіру ерекше роль аткарады (таза болу үшін ойыншыктарды жуу; топты көркемдеу үшін өсімдіктер өсіру; аналарға сыйға тарту үшін сувенирлер жасау жэне т. с. с.). Балалардын жұмысын педагогтын бакылауы мен бағалауы олардын гапсырылған іс үшін жауапкершілік сезімін, оны жақсы орындасам деген ынтасын арттырады. Баланыц іждағаттылығын, жұмысты аландамай іс-тей білетіндігін, істі акырына дейін жеткізсем деген ынтасын үнемі атап отыру керек. Мектеп жасына дейінгі балалардын жұмысына баға бере отырып, олардыц күші мен мүмкіндігін ескерген жөн. Мәселен, сәбиді макұлдаи отырып, тэрбиеші оның енбекке катыскысы келген бар ыкыла-сын мадактап, жіберілген ағаттығына, шабандығына, нәтиженің нашар сапасына кешіріммен карайды. Балалардын іскерлігі өскен сайын койыла-тын талаптар да арта түседі, сондыктан, мектепке дейінгі ересек баланын жүмысын бағалай отырып, тәрбиеші онын жаксы каркынмен, епті, сенімді істей білетінін атап көрсетеді, инициативасын, тапкырлығын, ұйымдастыру дағдыларын колдап отырады. Окыту процесінде балалар өздерініц ойындарында және сабақта пай-даланылатын түрлі көптеген заттар жасайды. Мәселен, олар кораптар мен катушкалардан темір жол ойнау үшін кішкене вагондар жасайды; табиғи материалдан математикалық ұғымдар калыптастыру сабақтары үшін көрнекі қүралдар немесе зоопарк ойнау үшін жануарлар тұлғаларын жасайды; ағащты арамен тіліп және кұрастыра о.тырып көшет өсіретін жэшіктер, құмнан кұрылыстар салу үшін кішкене көпірлер мен баскыштар жэне т. б. жасай алады. Осыііыц бәрі балаларды ецбек нәтижелеріне укыпты карап, адам өмірінде оның кажеттілігі мен маңызын түсінетін етіп тэрбиелеуге көмектеседі. Балалао бакшасын БалалаР бақшасындағы әрбір топ балалардыц ецбегін дағы енбек тәрбнесі- ҰйымДастыру үшіН курал-саймандармен жэне матери-нің жағдайлары алдармен камтамасыз етіледі. Мәселен, шаруашылык-турмыстык енбек үшін алжапкыштар, щеткалар, шы-лапшындар, подностар кажет; табиғаттағы еңбек үшін күректер, тырма-лар, су кұйғыштар керек; кол ецбегінде балалар ара, балға жэне баска күрал-саймандарды пайдаланады. Әр түрлі материалдар да: егетін жэне отырғызатын ұрыктар, құстар мен балыктар үшін жем, карагай бүрлері мен емен жацғақтары, ағаш кесінділері т. т. кажет. Барлык кұрал-сай-мандар жеткілікті мөлшерде, сапасы жаксы жэне балалардыц жасына сай келетін, сырт пішіні сәнді болуға тиіс: су кұйғыш ашык түсті, табиғи ма­териал сақталатын қораптыц формасы әдемі, алжапкыштар сэнді болуы керек т. т.— осыныц бәрі балаларды куанышка бөлсйді, ецбек мәдениеті-ніц қалыптасуына көмектеседі, эстетикалык лэззат береді. Топ бөлмесі мен учаскеде кұрал-саймандар пайдаланура ыцғайлы етіп орналастырылады. Мәселен, қүрал-саймандарды еңбек түрлеріне карай біріктірген жөн: табиғат мүйісінде — су күйғыштар, тозандаткыштар, жануарлар жемі; кол ецбегіне бөлінген бүрыщта — аралар, балғалар; шаруашылық-түрмыстык еңбек жабдықтары — щеткалар мен кокыс жи-найтыц калақтарды жуынатын бөлмедегі арнаулы текшелерде, ал асхана бойынша кезекшілер жабдықтары буфетке жақындау жайғастыруға бола-Ды жэне т. с. с. Еңбек әркашан дене күшін жүмсаумен байланысты болады, ықыласты Зеиін коюды талап етеді, сондыктан ,сол жастағы балалардын дене күші-"'Ц мүмкіндіктері мен психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, ен-екті мөлшерлеп отыру кажет. Еңбекті мөлшерлеу деп оның үзақтығы, олемі, киындығы, шаршататын салмақ күшін аныктау айтылады. 3—4 жастағы балалар 10—15 минут, 6—7 жастағы балалар 20—30 минут бо-ына жұмыс аткара алады. Енбектін неғұрлым күш түсетін түрлері — кар ҮРеу, жер қазу — мектеп Жасына дейінгі балалардыц хал-жайын айрык-Щд_мҮқият бақылауды талап етеді. Оларды бакылай отырып тәрбиеші ршаудыц сыртқы белгілерініц пайда болуына: ентігуіне, жиі-жиі тұрып калуына, бетінің қызаруына, тсрлеуіне назар аударады. Мундай жағдайда баланы басқа іс-әрекетке ауыстырады. Шамадан тыс куш тусірмеу үшін әрбір 10—15 минут сайын іс-әрекетті алмастырып тұруды ұсынуға.болады: бірі — жер казса, екіншісі—оны тырмамсн копсытады немесе бірі кар күресе, екіншісі оны шанаға салып, келешек кұрылыска арналған орынға алып барады. Енбек үшін гигиеналык жағдай туғызуға камкорлык жасай отырып, тәрбиеші онын балалар денсаулығына теріс эсер ету мүмкіндігінін алдын алады. Мэселен, ыкыласты зейін коюды талап ететін жумыс (туйме ка- дау, кітап желімдеу) жеткілікті жарық бар жерде орындалуға тиіс. Педа- гог балалардын узақ уақыт бір позада (бүгіліц, жүресінен т. с. с.) оты- рып жүмыс істемеуін кадағалайды. Үйдін ішін үнемі желдетіп, ауасын тазартып тұруды камтамасыз ету керек. Ауада істелген енбек өте-мөте пайдалы. • Балалар ыкыласпен істеген енбектін тәрбиелік мәні артады. Бүл көбі-несе мектепке дейінгі мекеме мен семьядағы енбек атмбсфрасына байла­нысты болады. Осыған байланысты ересектер мен балалардын бірлескен еңбегін ұйым-дастырудың зор маңызы бар. Тәрбиешінін, күтушінің, өзіне жақын кісі-лердін бірінін касында түрып жүмыс істеген бала өзін керекті де пайдалы істе көмекшімін деп сезінеді. Егер ересек адам бірлескен енбек процесінде істеліп жаткан жұмыстың манызын түсіндіріп, іске өзінік он карайтынын білдіріп, өзі шеберлікпен, тәуір қаркынмен жұмыс істесе, тіптен жақсы. Балалар еңбегінін мазмуны топ үшін, бүкіл балалар бакшасы үшін манызды болуға тиіс. Сонда оған көзқарас та неғүрлым жауапты болады. Енбек жүйелі сипатта болса жэне оған барлык балалар қатысса, тэр­бие кұралына айналады. Әрбір бала әр түрлі тапсырмаларды мейлінше жиі орындап тұруға, кезекші болуға, коллективтік енбекке қатысура тиіс. Сондыктан балалардын енбек кызметін жоспарлап, бір жаска дейін және жастан жасқа өткен сайын тэрбиелік міндеттерді бірте-бірте киындата беру, мектепке дейінгі балаларды енбекке тэрбиелеу жөніндегі жұмыска талдау жасап, баға беріп отыру қажет. _ ■. Балаларды енбекке тэрбиелеу балалар бакшасы мен тэрбиелеу1 жөнінде семьяны|і бірлесіп жүмыс істеуі жағдайында ғана ой-семьямен жүргізі- дағыдай жүзеге асырылуы мүмкін. Ата-аналар жина-летін жумыс лыстарында, әнгімелерде, ата-аналармен онаша кезде-су кездерінде педагог «Балалар бакшасындағы тэрбие программасынык» балаларды енбекке тэрбиелеу жөніндегі талаптары ту­ралы, осыган байланысты мектепке дейінгі мекемеде жүргізілетін жүмыс туралы айтып береді. Ол балалардын үйдегі енбегінін мазмуны кандай болуға тиіс екені, оны калай уйымдастыру жэне методикалык жағынан калай дурыс басшылык жасау керек екені жөнінде ата-аналарға накты ұсыныстар мен ақыл-кенестер беред-і: баладан жумысты сапалы етіп орын-дауды талап етпестен бурын нені жэне қалай істеу керек екенін көрсетіп, түсіндіріп беру.керек; енбекпен жазаламау керек; іждағаттылығы үшін көтермелеу керек; тым көп күш түсірмеу керек, еңбек үшін калыпты жағ-дай туғызу кажет (кұрал-сайманды тандап алу, енбек етуге колайлы орын болуына қамкорлық жасау, балаларды семьянин баска мүшелеріне көмек-тесуге тартатындай шаруа табу керек). Ата-аналар балаларды енбекке тэрбиелеу жөнінде балалар бакшасы-мен бірлесіп жумыс жүргізудін кажеттілігін түсінетін болуына. жету ма­нызды. Тәрбиеші ата-аналарға балалар енбегін уйымдастырғанда олар­дын да мектепке дейінгі мекемеде қойылатын талаптарды устауын усына­ды. Баланын жасы мен мүмкіндігін ескере отырып, оны өзіне-өзі кызмет көрсетуге үйрету керек, онын өзі істеуге тиіс жэне істей алатын нәрсені ол үшін істеп бермеу керек. Педагог баланы ересектер енбегіне (үйді жина-ған, өсімдіктер мен жануарларды күткен, тамак дайындаған кезде жэне т. б.) қатыстырудьщ пайдалы екенін ашып береді, мектепке дейінгі ересек балалар белгілі бір туракты міндеттер атқаруға: стол жасауға, өсімдіктер-ді суаруға, кіші інілері мен карындастарын күтуге көмектесіп, өз ойын-шықтарын тәртіпке келтіруге, почта жәшігінен газеттер әкелуге, есік ашу-ға, телефонға баруға т. т. тиіс екенін түсіндіреді. Педагог ата-аналарға өзіне-өзі кызмет көрсету жөніндегі енбектін тэрбиелік зор макызы бар екенін уғындырады, кажетті дағдыларды, шеберліктерді, әдеттерді калып­тастыру әдістерін түсіндіреді. Ол балаларга: тамақтанған сон ыдыстарды ас үйге апару, кажетті затты әперіп жіберу, ұсак бұйымдарды жуу, кіші інісімен ойнау, мамасы тамак әзірлегенше нанға барып келу (егер дүкен жақын жерде болса) жэне т. б. сол секілді әр түрлі тапсырмалар беріп отыруды усынады. Тәрбиеші ата-аналармен жумыстың түрлі формаларын: балалар бак-шасындағы балалар еңбегін бейнелейтін, енбектің манызын және оған бас­шылык ету әдісін ашатын кыскаша тексі бар фотокөрмелерді; балалардыц ұсак-түйек көрмелерін; «Еңбек тәрбиесін баланыц алғашкыжасынан бас-тау керек», «Ецбек — жан-жакты даму кұралы», «Мектепке дейінгі бала­ларды енбекке тәрбиелеуде балалар бакшасы мен семьяныц бірлігі» деген такырыптардағы стендерді жэне т. б. пайдаланады. Ата-аналар үшін сон­дай-ак кысқаша аннотациясы бар ғылыми-көпшілік эдебиеттер, семьядагы ецбек тәрбиесініц ең үздік тәжірибесі туралы тәрбиешілердін макалалары іріктеп алынады. 15-тарау МЕҚТЕПКЕ ДЕИІНП БАЛАЛАРДЫН, ЭСТЕТИҚАЛЫҚ ТӘРБИЕСІ жүктеу/скачать 0.59 Mb. Достарыңызбен бөлісу: