Мемлекет экономикаға әсер ететін экономикалық тұтқалардың ішінде
жүктеу/скачать 1.14 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Document Outline
Жердің санаттары
орман қорының
жерлерi
су қорының жерлерi
босалқы жерлер ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жерлерi
Сурет 3. 2018-2020 жылдардағы салық сомалары Ескерту: Семей қаласының 2018-2020жж салық түсімдерінің көрсеткіштері туралы 2Н
және 1Н есептіліктері негізінде жасалған
Жер салығы бойынша семей қаласының бюджетіне салықтық түсімдер үш жылда қатты өзгеріске ұшыраған жоқ. 2017 жылға жоспар 104,4 % орындалды, яғни жоспар бойынша 122448 мың теңге сомасы жоспарланса, нақты түсім көлемі 127871 мың теңгені құрады. Осы жылы біріңғай жер салығы бойынша салық түсімі де артығымен орындалды, яғни жоспар 172,2 % орындалды.
Кесте 2. 2018-2020 жж. Семей қаласы бойынша жер салығының түсіміне талдау, мың теңге
Жылдар Жоспар
Нақты түсім
Орындалу пайызы
2017 жыл Барлығы
Біріңғай жер салығы
122448 850
127871 1463,8
104,4 172,2
2018 жыл
Барлығы
Біріңғай жер салығы
149410 965
155295,5
976,2
103,9 101,2
2019 жыл Барлығы
Біріңғай жер салығы
170085 1148
190649,2
1880,4
115 163,8
Ескерту: Семей қаласының 2017-2019жж салық түсімдерінің көрсеткіштері туралы 2Н және 1Н есептіліктері негізінде жасалған
2018 жылы да бұл салық бойынша түсім көлемі жоспардан жоғары, болжамдалған салық сомасы 149410 мың теңге болса, нақты түсім сомасы 155295,5 мың теңгені құрады, артық түсім сомасы 5885,5 мың теңгені құрады, пайыздық үлес 103,9%. Осы жылы біріңғай жер салығы да 101,2% орындалды. 80000
85000 90000
95000 100000
105000 110000
болжам нақты түсім 2018ж 2019ж 2020ж 2019 жылы жалпы салықтық түсімдер 2017 және 2018 жылдармен салыстырғанда ең жоғарғы соманы көрсетті, бұл жылы салық түсімі жоспармен салыстырғанда 20264,2 мың теңгеге артық орындалды, яғни 115 % құрады. Бұл жылы біріңғай жерсалығы да едәуір жоғары, алдағы екі жылмен салыстырғанда салық сомасы артық түсті, ол 163,8%-ды құрады. Бұл суретте жер салығының әр түрі бойынша түсімдер көлемі көрсетілген, яғни 2018жылы жалпы салық түсімі 190649,2 мың теңгені құрады (кесте 9), суретте сол түсімдердің әрбіреу жеке көрсетілген. Жалпы түсімдердің ішінде ең жоғарғы заңды тұлғалардан түсетін нотарриалды, адвокат қызметімен айналысатын жеке кәсіпкерлерден түсетін салық түсімі, 163963,5 мың теңге. Келесі жоғарғы салық түсімдері елді мекенді жерлер үшін жеке тұлғалардан түскен салық түсімдері, олар 21277 мың теңгені құрады.
Сурет 4. 2018-2020 жылға Семей қаласы бюджетіне жер салығының түсіміне талдау Ескерту: Семей қаласының 2018-2020жж. салық түсімдерінің көрсеткіштері туралы 2Н және 1Н есептіліктері негізінде жасалған
2018 жылы барлық жер салығы түсімдері бойынша нақты түсімдер жоспардан қарағанда едәуір жоғары. Оған әсер еткен Мемлекеттік кірістер Басқармысының қызметкерлерінің өз жұмыстарын жауапты атқару мен салық төлеушілердің салық міндеттемелеріне төлеуді уақытылы және толық атқаруға жауапкершілікпен қарай болып саналады. 01.01.2019 жылы есепте 100271 салық төлеуші жеке тұлға тіркелген.83814 салық төлеуші төлеуге тартылды. Оның ішінде 2077 жеке кәсіпкер және 98194 жеке тұлға тіркелген. 2018 жылмен салыстырғанда 180 жеке кәсіпкерге артты.(1897-2077). 2018 жылы жер салығы бойынша бюджетке 3400,0мың тг. түсті, оның ішінде өсімпұл сомасы 1305,0мың тг.1633,0 мың тг. өндіріліп алынды. Жыл аяғындағы берешек сомасы 1767,0 мың тг. құрады, 574,0 мың тг. өсімпұл құрайды. Өнеркәсіп мақсатында қолданылатын жерлер бойынша 106,0 мың тг., оның 50,0 мың тг. өсімпұл құрайды. 106,0 мың тг. өндіріліп алынды. 122448
149410 170085
127871 155295.5
190649.2 Жоспар
Нақты түсім 2018 ж 2019ж 2020ж 2018 жылы елді-мекен жерлері бойынша жалпы түсім 3294,0 мың тг., 1255,0 мың тг. өөөсімпұл. 1527,0 мың тг. немесе 46,3% өндіріліп алынды. Салық берешегі 1767,0 мың тг. құрайды. Мүлік салығын төлеушiлер болып:
немесе оралымды басқару құқығында салық салу объектiсi бар заңды тұлғалар;
салу объектiсi бар дара кәсiпкерлер;
концессия шартына сәйкес концессия объектісі болып табылатын салық салу объектісін иеленуге, пайдалануға құқығы бар концессионер мүлiк салығын төлеушiлер болып табылады. Заңды тұлғалар мен дара кәсіпкерлер үшiн негізгі құрал-жабдықтар немесе жылжымайтын мүлікке инвестициялар болып табылатын, Қазақстан Республикасының аумағындағы ғимараттар, құрылыстар, тұрғын үй құрылысы, үй-жайлар, сондай-ақ жермен берік байланыстағы өзге де құрылыстар (бұдан әрі – ғимараттар) салық салу объектiсi болып табылады. 2017 жылдың 12 айы бойынша 93 салық төлеуші тексерілді, 20 жағдай бойынша бұзушылықтар ескерілген, яғни 21,5 % құрайды. Жаңадан құрылған салық төлеушiлер ағымдағы төлемдер сомаларының есеп-қисабын Мемлекеттік кірістер басқармасынатiркеу есебiне қойылған айдан кейiнгi айдың 15-інен кешiктiрмей табыс етедi.
Бұл салық түсімдерінің жоғары болуына Мемлекеттік кірістер басқармасықызметкерлерімен жүргізілген салықтық тексерулер мен атқарылған жұмыстар әсер етті.Салық қызметкерлері 2019 жылы 34 тексеру, олардың ішінде 19 құзыретті органдармен және 14 тақырыптық тексерулер болды. 1 хронометражды тексеру болып осы тексерулердің нәтижесінде бюджетке 849,4 мың теңге төленді. Салық базасы Салық Кодекстің 406-бабына сәйкес айқындалатын жеке тұлғалардың мүлік салығы салық салу объектiлерiнiң құнына қарай, салық ставкалары есептеледі (Қосымша Е)
Мысал 1 – Мерғазы А. Г. азаматтың иелігінде сомасы 4200 000 теңгені құрайтын үй, 900 000 теңгеге саяжай және 78 000 теңгеге гараж бар делік. 2019 жылы төлейтін салық сомасын анықтау керек. Шешуі: Салық Кодексінің 409 бабына сәйкес бір жеке тұлғаның иелігінде бірнеше салық объектілері болса, салықты есептеу әрбір салық салу объектілері бойынша жеке есептеледі. 408 бапқа сәйкес салықты есептеу келесідей жүрізіледі: Кодексте көрсетілген шарт бойынша 4000000 теңгені құрайтын салық объектісіне 3800 теңге салық сомасы төленеді, ал одан асатын сомаға 0,2 проценті төленеді, яғни; Үйге есептелетін салық сомасын 3800+ (200000 *0,2%)= 4200 теңге Егер салық сомасы 1000000 теңгеге дейін болса 0,05% қолданылады, яғни
900000* 0,05% = 450 теңге Гараж бойынша салық сомасы 39 теңге (78 000 тг* 0,05%) Жалпы үш салық объектілер бойынша салық сомасы4 689 теңге ( 4200 +450 +39). Мысал 2 «Рахилаш» АҚ-гың иелігінде 3 855 000 теңгені құрайтын салық салу объектісі бар. Салық сомасын есеп салық төлеу мерзімін көрсет керек. Салық Кодекксінде көрсетілгендей заңды тұлғалар мүлік салығының салық ставкалары салық объекстісінің жылдық орташа құнынан 1,5 % ставкасы бойынша есептеледді Шешуі:
3 855 000тг *1,5 % = 57825 тг. Кесте 3. 2019-2020ж.ж. Семей қаласының бюджетіне мүлік салығының түсіміне талдау , мың теңге
Салық төлеуші салық кезеңіндегі 25 ақпан, 25мамыр, 25 тамыз, 25 қарашадан кешіктірмей төлеу керек және соның негізінде есепті жылдан кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірмей салық декларацисын табыс ету керек. Кесте мен суретте мүлік салығының 2017жылы 3633,9 мың теңгеге артық орындалғанын, яғни орындалу пайызы 103,4-і құрағанын көруге болады. 2018 жылы жоспарланған салық түсімі 719756 мың теңге болса, нақты түсім сомасы 738345,6 мың теңгені құрады, яғни түсім заңды тұлғалар мен ЖК 102,5 % болса жеке тұлғалар бойынша 104,8% орындалды. 2018 жылы Мемлекеттік кірістер басқармасынде мүлік салығын төлеушілер ретінде 85889 тұлға тіркеуде тұрса, олардың 936 заңды 84953 жеке тұлғалар. Жыл сайын салық түсімдерінің жоғарылауына салық қызметкерлерінің жүргізілген салық есептеулері, тексерулері мен қарыз сомаларын өндіріп алу жұмыстары әсер етті 01.01.2018 жыл бойынша 637 салық төлеуші заңды тұлға тіркелген 2018 жылы 116 салық төлеуші тексетілді, 26 заң бұзушылық анықталды немесе 22,6%. Салықтық тексеру нәтижесінде 3866,0мың тг. аударылды, өсімпұл сомасы 748,0 мың тг. 2627,0 мың тг. немесе 67,9% өндіріліп алынды. Жыл аяғындағы салықтық берешек сомасы 1239,0 мың тг құрады, 395,0 мың тг. өсімпұл сомасы немесе 32%.Жеке тұлғалар бойынша 01.01.2019 жылы есепте 100804 салық төлеуші тіркелген, 84321 салық сомасын Мүлік салығының түрлері 2019жыл
2020 жыл
Бол
жам- жоспар
На қты түсім Ау ытқу (+,-) Бол
жам- жоспар
На қты түсім А уытқу (+,-)
Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлерден
605
008
607 600,9
+25 92,9
686 297
703 273
1 6976
Жеке
тұлғалардан
305 00
315 41
+10 41
334 59
350 81,6
1 622,6
Барлығы: 635
508
639 141,9
+36 33,9
719 756
738 345,6
1 8598,6
Ескерту: Семей қаласының 2017-2018жж. салық түсімдерінің көрсеткіштері туралы 2Н және 1Н есептіліктері негізінде жасалған
төлеуге тартылған. 2690 жеке кәсіпкер және 81631 жеке тұлға тіркелген.2018 жылы 32 жеке кәсіпкер тексерілді.
Кесте 4. Семей қаласы бойынша 2018 жылғы көлік құралы бойынша салық түсімдері, мың тг.
Р ет
№ Атауы
Болжам
Нақты түсім
Ауытқу, % Ауытқу (+,-)
1
Заңды тұлғалар
61017,5
101,4
817,5
2 . Жеке тұлғалар
389573,2
105,6
20587,2
Ескерту: Семей қаласының 2017-2019жж. салық түсімдерінің көрсеткіштері туралы 2Н және 1Н есептіліктері негізінде жасалған
Кестеден көріп отырғанымыздай заңды тұлғалар бойынша болжам 60200 мың тг. болса, нақты түсім 61017,5 мың тг. яғни 101,4% құрап отыр. Ал жеке тұлғалар бойынша салық сомасы болжам бойынша 368986 мың тг. ол 105,6 пайызға жоғарылап, нақты түсім 2018 жылы 389573,2 мың тг. құрап отыр. Мысалы, «Амир» АҚ иелігінде жолаушыларды тасымалдау мақсатында қолданылатын 20 орынды автобус бар. Егер салық сомасын анықтау керек болса, онда салық Кодексінде көрсетілген салық ставкаларына байланысты автокөліктере олар айлық есептік көрсеткіш ретінде белгіленген. 2017 жылдың 12 айы бойынша 60 салық төлеуші тексерілді, 12 жағдай бойынша бұзушылықтар анықталды, яғни 2 % құрайды. 2019 жылдың 04.03. мәліметтерге сәйкес бюджетке барлығы 60709833,60 тг. түсті, оның 42190423,80 тг. жеке тұлғалар және 8092943,31 тг. заңды тұлғалар құрайды. 2019 жылы есепте 685 көлік салығын төлеушілер тіркелген, 2018 жылмен салыстырғанда ешқандай өзгеріс болмаған. Төлеушілер - заңды тұлғалар көлiк
құралдары салығы
бойынша ағымдағы төлемдердің есеп-қисабын ағымдағы салық кезеңiнiң 5 шiлдесiнен кешiктiрмей, сондай-ақ декларацияны есептi жылдан кейiнгi жылдың 31 наурызынан кешiктiрмей салық салу объектiлерiнiң тiркелген жерi бойынша Мемлекеттік кірістер басқармасынатабыс етедi (Қосымша Л) Тексеру нәтижесінде бюджетке 123,0 мың тг. түсті, салық сомасы 79,0 мың тг. және 44,0 мың тг. өсімпұл құрайды. Салық төлеуші салық кезеңіндегі 25 ақпан, 25 мамыр, 25 тамыз, 25 қарашадан кешіктірмей төлеу керек және соның негізінде есепті жылдан кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірмей салық декларациясын табыс ету керек (Қосымша Ж) Көлік құралы бойынша салық салу объектiлерi: Қазақстан Республикасында мемлекеттiк тiркеуге жататын және (немесе) есепте тұрған, тiркемелердi қоспағанда, көлiк құралдары салық салу объектiлерi болып табылады.
Көлік құралдары бойынша салық ставкалары әр салық объектісінің өз ерекшелігіне байланысты есептеледі Салықты есептеу айлық есептік көрсеткіштермен белгіленеді (Қосымша К). Қорытта келе еліміздің одан әрі дамуында салықтың қандай да бір түрі маңызды. Әр салық бюджетті қалыптастыруда өз түрімен, есептелуімен ерекшеленді. Сол сияқты меншікке салықтар да экономикамыздың дамуының елеулі әсер ететіні анық.
2.3 Жергілікті бюджеттегі «Мемлекеттік кірістер басқармасы» РММ салық төлемдерінің рөлін бағалау
Жергілікті бюджеттегі «Мемлекеттік кірістер басқармасы» РММсалық төлемдерінің рөлін талдай отырып, мемлекеттік бюджет түсімдеріндегі жергілікті бюджетке түсетін түсімдердің мәнін анықтауға тоқталайық. 15-кестенің деректері бойынша мемлекеттік бюджетке түсетін түсімдердің көлемі 2019 жылы өткен кезеңмен салыстырғанда 44,19% - ға ұлғайғаны байқалады. Бұл ретте 2020 жылы 1 қазандағы жағдай бойынша түсімдер өткен жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда 30,75% - ға өсті.
Кесте 15. Шығыс Қазақстан облысы бойынша 2017-2020 жылдары мемлекеттік бюджетке салықтар мен төлемдердің түсуі млн. теңге Ай
2017 жыл 2018 жыл 2019 жыл 2020 жыл Сомма Үлес,
% Сомма
Үлес, % Сомма Үлес, % Сомма Үлес, %
Қаңтар 3 393
9,03 2 987
6,30 4 793
7,01 7 034
10,94 Ақпан
3 186 8,48
3 494 7,37
5 455 7,98
7 295 11,35
Наурыз 2 739
7,29 2 997
6,32 5 741
8,39 7 223
11,24 Сәуір
3 306 8,80
3 331 7,02
5 690 8,32
5 615 8,73
Мамыр 3 266
8,69 3 705
7,81 6 086
8,90 7 999
12,44 Маусым
2 606 6,93
3 413 7,20
4 581 6,70
5 500 8,56
Шілде 2 769
7,37 4 078
8,60 4 362
6,38 7 338
11,42 Тамыз
2 865 7,62
4 188 8,83
6 165 9,01
7 971 12,40
Қыркүйек 3 179
8,46 3 821
8,06 6 291
9,20 8 307
12,92 Қазан
2 943 7,83
4 350 9,17
6 596 9,64
- - Қараша 3 222 8,57
4 681 9,87
6 887 10,07
- - Желтоқсан 4 111 10,94 6 387
13,47 5 749
8,41 - - Барлығы 37 585
100,00 47 434 100,00
68 397 100,00
64 282 100,00
16-кестеден көріп отырғанымыздай, Шығыс Қазақстан облысы бойынша жергілікті бюджет түсімдерінің нақты үлесі мемлекеттік бюджеттің салық төлемдерінің жалпы сомасында 36,6% - ды құрады.
Кесте 16. Шығыс Қазақстан облысының салық түсімдерін 2019 жылғы бюджеттер бойынша бөлу, мың теңге
Барлық
салық түсімдері Мемлекеттік бюджет Республикалық бюджет Жергілікті бюджет жоспар нақты Орынд алу %
жоспар нақты
Орында лу %
жоспар нақты Орындал
у % 69 662
159 73 158
340 105,0 43 130 792 46 378 588
107,5 26 531
367 26 779
752 100,9
2020 жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша Шығыс Қазақстан облысы бойынша салықтар мен төлемдердің түрлері бөлінісінде жергілікті бюджетке түсімдердің 17-кестеден көріп отырғанымыздай мынадай түрі болды:
Кесте 17. 2019 жылғы 31 желтоқсандағы жағдай бойынша Шығыс Қазақстан облысы бойынша салықтар мен төлемдердің түрлері бөлінісінде жергілікті бюджетке мемлекеттік кірістердің түсімі
Төлемнің атауы Жкргілікті бюджет Түсімнің үлес салмағы, % жоспар нақты
Орындалу %
Кірістер жиыны, оның ішінде: 26 531 367 26 779 752
100,9 100,00
Салықтық түсімдер 24 386 028 24 824 942
101,8 92,70
Жеке табыс салығы 5 165 158 5 092 212 98,6 20,51 Әлеуметтік салық 8 892 289 8 943 841 100,6 36,03
Меншікке салынатын салықтар 3 394 638 3 827 947 112,8 15,42 Акциздер 4 232 080 4 399 630 104,0 17,72
Табиғи және басқа ресурстарды пайдаланғаны үшін түсетін түсімдер 2 429 347 2 250 066 92,6 9,06
Кәсіпкерлік және кәсіби қызметті 157 106
184 347 117,3 0,74
Басқа салықтар 2 111 5 550,0 0,0004
Заңдық мәнді іс-әрекеттерді жасағаны және (немесе) оған уәкілеттігі бар мемлекеттік органдар немесе лауазымды адамдар құжаттар бергені үшін алынатын міндетті төлемдер 115 408
126 786 109,9 0,51
Осылайша, жергілікті бюджет кірістеріндегі салық түсімдері басты орынға ие, бұл барлық бюджет түсімдерінің 92,7% құрайды. Бұл ретте салық түсімдері құрылымында ең үлкен үлес салмақ әлеуметтік салыққа және жеке табыс салығына тиісінше 36,03% және 20,51% келеді. Жергілікті бюджетке түсімдерді қамтамасыз ету бойынша екінші орында - 17,72% акциздер. Меншікке салынатын салықтар 15,42% - ды құрайды. Жергілікті бюджет түсімдеріндегі ең аз үлес басқа салықтар мен алымдарға тиесілі - 0,51 %, алайда олар бойынша жоспардың 5000 еседен астам асыра орындалуы байқалады. Табиғи ресурстарды пайдаланғаны үшін түсетін түсімдер бойынша жоспардың 7,4% - ға орындалмағанын атап өтуге болады, осыған байланысты жергілікті бюджеттің шығындары 179281 теңгені құрады.
және дамыту
3.1 Жергілікті салық салу тетігінің тиімділігін арттыру факторы ретінде өңірдің салықтық әлеуетін есептеу әдістемесін жетілдіру
Нарықтық экономиканы басқарудың жаңа жүйесін қалыптастыру жағдайында өңірлік және жергілікті деңгейде бюджеттерді басқару тиімділігін арттыру үшін тетіктер мен ынталандырулар жасаудың ерекше маңызы бар. Бюджет проблемаларының едәуір бөлігі оның кіріс бөлігінің болжамдарының дәлдігімен байланысты. Өңірлік бюджеттерді қалыптастыру тәжірибесі көрсетіп отырғандай, қолданылатын әдістер мен тәсілдер жергілікті бюджеттерге түсетін алдағы түсімдерді жеткілікті түрде объективті болжауға кепілдік бермейді және белгісіздіктің жоғары деңгейімен байланысты, бұл дұрыс емес басқарушылық және қаржылық шешімдер қабылдауға әкеледі. Теорияда да, практикада да, қаржылық басқарудың маңызды элементі ретінде бюджеттік болжау механизмінің дамуына біздің елімізде аз көңіл бөлінеді. Мұны Қазақстанның әлеуметтік - экономикалық өмірінің әртүрлі аспектілерін басқару мен реттеудің жергілікті органдары рөлінің күшеюі жағдайында олардың кіріс мүмкіндіктері мен қаржылық өзін-өзі қамтамасыз етуді объективті бағалаудың мәні едәуір артып отырған кезде муниципалдық құралымдардың кіріс мүмкіндіктерін бағалауға бірыңғай тәсілдердің болмауы фактісі растай алады. Қазіргі уақытта жергілікті бюджеттердің қаржы ресурстары базалық кезеңде жергілікті органдар жинаған салық түсімдері туралы ретроспективті деректерді дефляторлық индекстерге түзетумен, аумақтардың кіріс
мүмкіндіктерін ескермей экстраполяциялау негізінде болжанып отыр. Осы тәсіл аясында Аумақтық органдар салық жинауды арттыруға емес, салық базасын жасыруға мүдделі. Сондықтан мұндай тәжірибе жергілікті бюджеттерге кірістерді жұмылдыруға мүдделілікке ықпал етпейді және бюджеттік реттеу бойынша жүктеме көп дәрежеде жоғары тұрған бюджеттен берілетін трансферттерге жүктеледі. Сондықтан жергілікті бюджеттердің кірістерін болжау әдіснамада да, Әдістемеде де жетілдіруді талап етеді, ал салықтық әлеует пен салықтардың жиналу көрсеткіштері бюджеттік - салықтық жоспарлаудың негіз қалаушы құралдарына айналуға тиіс. Біздің ойымызша, жергілікті бюджеттердің кірістерін салық әлеуетін бағалау арқылы дәл болжауға болады. Салықтық жоспарлаудың тиімділігін арттыру және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру үшін мыналарды қамтамасыз ету өте маңызды: - жергілікті бюджеттердің кірістерін жоспарлау кезіндегі көрсеткіштердің бірыңғай тәсілі мен жүйесі; - әрбір аумақтың салықтық әлеуеті негізінде аумақтық құрылымдар арасында қаржылық көмек қаражатын бөлу; - облыстар мен аудандардың салық базасын дамыту үшін ынталандыру уәждерін жасау. Осыған сүйене отырып, біз аумақтың экономикалық дамуының деңгейі мен құрылымын ескеретін салық әлеуетінің индикаторы негізінде муниципалитеттердің кіріс мүмкіндіктерін болжау әдістемесін жасауға тырыстық. Ұсынылған әдістеме бюджеттік болжау процесін рәсімдейді, яғни белгілі бір формуланы қолдана отырып, салық базалары негізінде жергілікті аумақтардың кіріс мүмкіндіктерін объективті түрде өлшейтін көрсеткіштерді пайдалануға негізделген. Бұл ретте жергілікті бюджеттердің кірістері жиналудың қалыптасқан деңгейі кезінде алдыңғы жылдардағы нақты түсімдер бойынша емес, салық базаларының мөлшеріне байланысты айқындалады. Жергілікті бюджеттердің салықтық әлеуеті деп
салықтардың жиналуының орташа ослти (аудан) коэффициенті кезінде оның аумағында нақты жиналуы мүмкін күтілетін кіріс көлемін бағалауды түсінеміз. Салықтық әлеуетті қалыптастыру процесі мынадай блоктардан тұрады: - нормативтік-салық базасы мен салық ставкаларын қалыптастыруды көрсететін салық заңнамасының негізгі параметрлерінің жиынтығы; - экономикалық-салық базасын қалыптастыратын, салық жүктемесінің көрсеткіштерін көрсететін экономиканың нақты секторының экономикалық даму параметрлерін жинақтайды; - бюджет-салық есептеу көрсеткіштерін бюджет жүйесінің әртүрлі деңгейлеріне біріктіреді. Бюджеттің деңгейлері бойынша салықтарды бөлу нормативтері құрамдастар болып табылады. Қарастырылып отырған әдістеме бойынша есептеу аддитивті қасиеттерге негізделеді: аумақтың салықтық әлеуеті жеке салықтардың әлеуеттерінің сомасына тең. Есептеу негізі: - қолданыстағы заңнамаға немесе оны өзгерту жөніндегі жобаларға сәйкес салық базаларының және салық ставкаларының көрсеткіштері; - тиісті аумақтың әлеуметтік - экономикалық даму болжамының көрсеткіштері; - дефляторлық индекстер (тұтыну бағаларының индекстері); - салықтар мен алымдардың жиналу деңгейінің көрсеткіштері; - салықтар мен алымдардың бересі көлемінің көрсеткіштері. Салықтық әлеуетті бағалауды мынадай реттілікпен жүргізу ұсынылады: - салық әлеуетін есептеу жүргізілетін негізгі және басқа да салықтардың тізбесі айқындалады. Бұл ретте салықтардың негізгі түрлері бойынша салықтық әлеуетті есептеу салықтардың репрезентативтік жүйесі әдісінің көмегімен жүргізіледі. Қалған салықтар мен алымдар бойынша салықтық әлеует базалық (ағымдағы) жылдағы нақты және күтілетін салық алымдары және тұтыну бағаларының болжамды өсу индексі негізінде есептеледі. - Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес негізгі салықтардың әрбір түрі бойынша жоспарланатын жылға арналған салық базасының есебі жүргізіледі. Жеке табыс салығы, Әлеуметтік салық, мүлік салығы, көлік құралдары, жеке тұлғалар мен кәсіпорындардың жер салығы бойынша салық салынатын база тиісті болжамды көрсеткіштерді олардың салық салынатын үлесіне көбейту жолымен есептеледі. Бұл ретте салық салынатын базадағы өзгерістер назарға алынады. Акциздер бойынша салық салынатын база тауар есебінде өндірілген акцизделетін тауардың шамасы болып табылады; Ойын бизнесіне арналған акциздер бойынша-ойын үстелдерінің, ойын автоматтарының, тотализаторлар кассаларының және букмекерлік кеңселер кассаларының саны. Бұл ретте есепті және ағымдағы кезең үшін салық салынатын базаны есептеу үшін бастапқы деректер ретінде салық органдары есебінің деректері пайдаланылады. Қандай да бір салық бойынша салық салу базасын болжау макроэкономикалық параметрлердің - жалпы пайданың, еңбекке ақы төлеу қорының, кәсіпорындар мүлкінің орташа жылдық құнының болжамына сүйене отырып жүзеге асырылады. - Жоспарланған жылға салықтың негізгі түрлері бойынша I өңір үшін салықтық әлеует мынадай формула бойынша есептелуі мүмкін (3.1): ,
(3.1)
мұндағы Нпі0-салықтардың негізгі түрлері бойынша өңірдің салықтық әлеуеті; Нбі0 - салық бойынша болжанатын салық салынатын база (о); РС0-түр салығының орташа репрезентативтік мөлшерлемесі (о); КӘЖ-Қазақстан аймағы бойынша орта есеппен түр салығының жиналу коэффициенті (о). Салықтардың негізгі түрлері бойынша орташа репрезентативтік салық ставкасы (3.2) формула бойынша әрбір салық бойынша жеке есептеледі): ,
(3.2)
Акциздер бойынша акцизделетін тауарға және акцизделетін қызмет түрлеріне акциздердің белгіленген ставкалары қолданылады. Жоспарланатын қаржы жылында өңірлер салықтарының жиналу коэффициенті өңір (облыс, аудан) бойынша орташа деңгейде қабылданады. Ол (3.3) формула бойынша ағымдағы кезеңнің (тоқсан, жартыжылдық) жағдайын ескере отырып, базалық жылдың нақты көрсеткіштері негізінде есептеледі): ,
(3.3) мұндағы ФП0 - базалық (ағымдағы) кезеңде республика аймағы бойынша - О түр салығы бойынша нақты түсімдер; ИН0 - ағымдағы кезеңде республика аймағы бойынша салық бойынша есептелген салық түсімдері.
Өңірлердің жиынтық салықтық әлеуеті негізгі және өзге де салық түрлерінің салықтық әлеуеттерінің сомасына тең және (3.4) формула бойынша есептеледі):
мұндағы АЕМ-өңірлердің болжамды жиынтық салықтық әлеуеті; Нпі0-салықтардың негізгі түрлері бойынша өңірлердің (облыстардың, аудандардың) салықтық әлеуеті. Айта кету керек, салық әлеуеті белгілі бір аумақтың кіріс мүмкіндіктерін сипаттайды және салық кірістерін есептеу кезінде негізгі негіз болып табылады, оны біз муниципалитеттің салық ресурсы санатына жатқызамыз. Аумақтың салық ресурсы салықтық әлеуетке қарағанда өткен жылдардағы бересінің бір бөлігін өтеуді және жоспарланатын жылы берілетін салық жеңілдіктерінің мөлшерін ескереді. 0 0 0 0 хКс
хРС НБi
НПi 0 0 0 i НБ i НС РС о ИН ФП с К 0 0 n i НП i НП i СНП 0
Өңірлердің салық ресурсы (3.5) формуласы бойынша салықтардың негізгі түрлерінің әрқайсысы бойынша есептеледі):
ресурсы; Нди0 - салық бойынша бересінің ағымдағы кезеңдегі өсімі-о; Li0 - жоспарланған жылы салық бойынша жеңілдіктер сомасы. Осылайша, ұсынылатын әдістеме билік органдарына өңірдің экономикалық саясатының ерекшеліктері мен басымдықтарына сәйкес өңірлердің салық кірістерін айқындау бөлігінде қаржы, салық және экономикалық қызметтер жүзеге асыратын бюджеттік жоспарлаудың келісімділігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Салықтық әлеуетті көрсеткіштер арқылы салықтық кірістерді өлшеу келесі артықшылықтарды береді: - жергілікті басқару органдарының салықтық берестерді қысқартуға мүдделілігі артуда, өйткені салықтардың жиналуын төмендету жоғары тұрған бюджеттен қаржылық көмек көлемінің ұлғаюымен өтелмейтін болады; - салық базасын пайдалануға мүдделілік артады, бұл негізсіз салық жеңілдіктерін беруден бас тартуды, тіркелмеген салық төлеушілерді анықтауды болжайды. Әдістеме бюджеттік болжау және кезекті қаржы жылына арналған бюджет туралы заң жобаларын дайындау процесінде өңірлердің салық кірістерін бағалауға және болжауға, сондай-ақ Республика өңірі деңгейіндегі жекелеген құрылымдар (аудандар) арасында қаржылық көмек қаражатын неғұрлым объективті бөлуді орындауға арналған.
Нарықтық экономикасы бар елдер үшін салық жүйесін және салық заңнамасын жетілдіру мәселелері тұрақты процестердің бірі болып табылады. Тәуелсіздік алғаннан кейін құқықтық салада да, экономикалық салада да түбегейлі өзгерістер қажет болды. Кез келген елдің экономикалық жағдайы салық саясатын қалыптастыру үшін қажетті жағдайларды талап етеді, оның ашықтығы тұрақты салық жүйесіне байланысты. Бүгінгі таңда Қазақстанның салық жүйесі тұрақты жетілдіру жағдайында тұр. Бүкіл салық жүйесі, оның құрамдас бөліктері өндірістік және іскерлік белсенділікті ынталандыруға бағытталуы керек. Салық жүйесін өндіріске айналдыру керек, оның өсуін ынталандырады және сол арқылы салық базасын арттырады. Бүкіл әлемдік тәжірибе көрсеткендей, белгілі бір өсу нүктесіне жеткенде салықтар азаяды, әйтпесе салық төлеушілерде өндірістік және басқа да қызметке ынталандыру төмендейді, кірістерін жабуға азғырылады. 0 0
0 i i i i Л НД НП НР Сондықтан салық шегерімдерінің сыни нүктесіне жақындығы салық ставкаларының оңтайлы деңгейінің жағдайын жан-жақты талдауға мәжбүр етеді. Салықты қатайту арқылы жаңа сапалы деңгейге өту екіталай. Кез келген қатайту шаралары бүгінде салық төлеушілердің теріс реакциясын тудыруы мүмкін. Сонымен қатар, бүгінде салықтардың төмен жиналуы әрдайым төлем жасағысы келмейді. Мемлекеттің салық саясатының негізгі принциптерінің бірі-салықтар мүмкіндігінше аз болуы керек. Л.Эрхард жазғандай:"...барлық азаматтардың да, шаруашылық жүргізуші топтардың да салық ауыртпалығын төмендетуге бағытталған тілектері өте әділ екенін мойындау керек". Содан кейін ол Егер "шығындарды тұрақтандыру және өнімділіктің дамуы бірдей қарқынмен болса, салықты төмендету мүмкін болатындығын елестету және есептеу оңай болады. Тек осы жолмен біз барлығымызға қысым көрсететін салық мәселесін нақты және нақты шешуге қол жеткізе аламыз". Салық және бюджет саясатының мазмұнына тиісті мән бере отырып, біздің ойымызша, Қазақстанның стратегиялық даму жоспарлары тұрғысынан қолданыстағы жергілікті салық салу жүйесі мемлекет экономикасының үдемелі дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін, ел халқының жеткілікті өмір сүру деңгейін құруға көмектесетін салық заңнамасына енгізілген негізгі қағидаттарды одан әрі жетілдіруді және тұрақтылығын қамтамасыз етуді талап ететінін атап өткен жөн. Бұл көбінесе салық реформасының стратегиясы мен тактикасын дұрыс таңдауға, кез - келген ауытқуды тудыруы мүмкін барлық, тіпті ең алыс, оның әлеуметтік-экономикалық және саяси салдары мен факторларын алдын-ала болжай білуге, берілген параметрлерден осы ауытқуларға нақты жауап бере білуге және оларды тез түзетуге байланысты.алдын-ала есептеулерге қажетті түзетулер енгізу арқылы. Айта кету керек, бүгінде Қазақстанда салық жүйесінде, бюджеттің орындалуында бірқатар жетістіктер бар, негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерді тұрақтандыруға қол жеткізілді. Тиімді бюджет жүйесін құру жөнінде елеулі қадамдар жасалды. Қазақстан Салық туралы заңды ТМД елдерінің алғашқыларының бірі ретінде қабылдады. Оны 1995 жылы қабылдау республиканың қаржы жүйесін қалыптастыруда, бюджетке төленетін барлық міндетті төлемдерді құрылымдауда, салықтарды есептеу және өндіріп алу тәсілдерін айқындауда маңызды рөл атқарды. Мемлекеттік кірістер жүйесінде реформалау, мемлекеттік бюджет қаражатының түсуін бақылау мәселелерімен байланысты барлық фискалдық органдарды бір ведомство шегінде шоғырландыру процестері табысты жүргізілді. Салық
заңнамасын жетілдіру бойынша жұмыс
жүргізілуде. Экономиканың даму перспективаларын ескеретін және мемлекет пен салық төлеушілердің мүдделерін оңтайлы ұштастыруға, барлық нормативтік- құқықтық актілерді бір заңнамалық акт аясында біріктіруге бағытталған жаңа Салық кодексі қабылданды.
Алайда, бюджетке берешектерді өтеу бойынша жұмыс әлі де нашар жүргізілуде, дегенмен түсімдерді ұлғайту үшін айтарлықтай резервтер бар. Бюджетке төленетін төлемдер бойынша салықтық кейінге қалдыруды беру тәртібі өзгерістерді талап етеді, өйткені қазіргі уақытта салық органының басшысы тиісті қаржы органының басшысымен келісім бойынша салықтарды төлеу бойынша кейінге қалдыруды беруге құқылы. Бюджет жүйесін орталықсыздандырудың аяқталмауы бюджетаралық қатынастардың негізгі проблемасы болып қалып отыр. Бюджеттік теңгерімсіздік бюджеттер өкілеттіктерінің жеткілікті түрде ажыратылмауымен күрделене түседі. Бюджет ресурстарын орталықсыздандыру мен бюджет өкілеттіктерін орталықтандыру арасында сәйкессіздік бар. Қазіргі уақытта қалыптасқан жағдайлар бюджет жүйесін орталықсыздандыруды қиындатады. Ең алдымен, бұл бюджеттік вертикаль туралы идеялардың сақталуына байланысты. Аймақаралық күрт
айырмашылықтар бюджет
жүйесін орталықсыздандырудың артықшылықтарын пайдалануға кедергі келтіреді. Бюджеттік жоспарлаудың уақыт шеңбері орталық деңгейде де, өңірлік деңгейде де қысқа мерзімді. Аудандық және облыстық бюджет деңгейлеріне жеке кіріс көздері бекітілмеген. Ішінара республикалық бюджетке есептелетін кірістер есебінен жергілікті бюджеттердің кіріс бөлігін асыра орындау көбінесе мемлекеттік бюджеттің бос қаражатын құрайды. Жергілікті атқарушы және өкілді органдар осы көздер бойынша кірістер жоспарын ұлғайтудың және қаражатты қосымша шығыстарға жіберудің мүмкін еместігі проблемасына тап болады. Бос қаражат айналымға уақтылы тартылмайды және өткір әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешуге бағытталмайды. Белгілі бір кіріс көздері бойынша болжамды деректерді асыра бағалау немесе төмендету фактілері жиі кездеседі, бұл өз кезегінде әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің орындалуын тұрақсыздандырады. Бюджеттік алулар мен субвенциялардың ұзақ мерзімді мөлшерлерін белгілеудің заңнамалық тұрғыдан айқындалған рәсімдері практикада жеткілікті дәрежеде іске асырылмайды. Жергілікті бюджеттердің шығыстары негізінен ағымдағы шығындарға шоғырланған және күрделі шығындарды бекітуде белгісіздік бар. Трансферттердің ағымдағы тетігінде өңірлердің жай-күйін бағалаудың маңызды факторлары жоқ, ашық емес және орталықтан үнемі түзетуді қажет етеді.
Қолданыстағы трансферттер жүйесі алып қоюлар мен субвенцияларды реттеу әдісімен "тесіктерді жабудың" ескі тетігін іс жүзінде қайталайды және сол арқылы облыстардың бюджеттерін теңестіреді. Шығыстар жоспарлары әрқашан ел дамуының басымдықтарымен байланыстырыла бермейді. Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылу ашықтығының жеткіліксіздігі мемлекеттік шығыстарды тиімсіз басқаруға алып келеді.
Жоғарыда аталған жергілікті салық салу жүйесінің проблемаларына байланысты салық-бюджет саясатының негізгі стратегиялық міндеттері мыналар болып табылады: - салық жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету; - бюджетке салық түсімдерінің ЖІӨ-нің 30% деңгейіне дейін өсуін қамтамасыз ету; - салық заңнамасын жетілдіру; - салықтық жеңілдіктерді жүйелеу; - бюджетті орталықсыздандыру қағидаттарын іске асыру; - даму стратегиясымен өзара байланыста мемлекеттің әлеуметтік- экономикалық саласын дамытуға бюджет саясатын бағдарлауды жүзеге асыру; - бюджетаралық трансферттер жүйесін жетілдіру; - ЖІӨ-ге қатысты мемлекеттік борышты тұрақтандыруға және біртіндеп қысқартуға қол жеткізу; - бюджеттік жоспарлау жүйесін жетілдіру; - бюджеттің ашықтығын қамтамасыз ету. Салық заңнамасына енгізілетін жиі өзгерістер елдегі экономикалық ортаға теріс әсер ететіндіктен, салық заңнамасының тұрақтылығы қағидатын заңнамалық тәртіппен бекіту қажет. Қаржы-банк жүйесінің, экономиканың аграрлық секторының нығаюына, шағын кәсіпкерліктің қоғамның орта таптары ретінде қалыптасуына, әлеуметтік саланың экономикалық негізінің нығаюына қарай Салық кодексінің жаңа редакциясын қабылдау қажет. Кіріс бөлігін нығайтумен және мемлекеттік бюджет мүмкіндіктерін өсірумен бірге халықтың өзін-өзі танытуы және экономиканың жекелеген секторларына салық жеңілдіктерін беру саясатынан халықтың әлеуметтік осал топтарын, сондай-ақ экономиканың тиімсіз, бірақ әлеуметтік маңызы зор секторларын мемлекеттің тікелей қолдау рөлін күшейтуге көшу қажет. Мемлекеттік бюджетке салық түсімдерінің өсуі салықтық әкімшілендіруді жақсарту және салық заңнамасы нормаларының мүлтіксіз сақталуы есебінен қамтамасыз етілетін болады. Таяу жылдары ЖІӨ-ге қатысты мемлекеттік бюджетке салықтық және салықтық емес түсімдердің деңгейі әрбір онжылдықта барлық дамыған елдерде бөлінетін ЖІӨ үлесі заңды түрде өсіп, ЖІӨ-нің 50% - ына жақындағанын ескере отырып, 30% - ға жетеді. Осылайша, жергілікті салық салу жүйесін жетілдіру заңнамалық базаны жетілдіруден, сондай-ақ салық салу тетігін жетілдіруден тұрады. Қазіргі уақытта елдің әлеуметтік - экономикалық дамуының стратегиялық факторларының бірі шағын кәсіпкерлікті дамыту болып табылады. Шағын кәсіпорындардың мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық дамуына, әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің, оның ішінде жергілікті бюджеттердің кіріс баптарын толықтыруға қосқан үлесі жаңа жұмыс орындарын құруда барған сайын салмақты бола түсуде. Сондықтан қазіргі уақытта Қазақстанда жүргізіліп жатқан экономикалық саясаттың басым бағыттарының бірі шағын кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуы болып табылады. Мемлекет үшін жеке секторды өз негізінде дамыту үшін қолайлы салық тетігін құрудың айрықша маңызы бар. Белсенді жекешелендіру процестері 90- жылдардың басында елде шағын кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуы үшін база құрды. 1997 жылдан бастап Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау айтарлықтай жанданды. Қазақстан Республикасы Президентінің бұрын қабылданған "шаруашылық серіктестіктері туралы", "өндірістік кооператив туралы", "шағын кәсіпкерлікті дамытуды мемлекеттік қолдауды күшейту және жандандыру жөніндегі қосымша шаралар туралы" Жарлықтары Президенттің екі Жарлығымен, төрт Заңмен, Үкіметтің 14 қаулысымен, министрліктер мен ведомстволардың 11 нормативтік актілерімен толықтырылды. Кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту саласындағы мемлекеттік саясатты жетілдіру, қадағалау және бақылау функцияларын жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың қызметінде заңдылықты нығайту мақсатында қажетсіз әкімшілік кедергілерді жою, жеке кәсіпкерліктің құқықтары мен мүдделерін қорғау бойынша жұмыс белсенді жүргізілді. Мемлекеттік бақылаушы органдар тарапынан жеке кәсіпкерлік субъектілеріне тексеру жүргізу
тәртібін регламенттейтін Қазақстан Республикасы Үкіметінің бірқатар қаулылары қабылданды, мемлекеттік органдардың кәсіпкерлік субъектілеріне тексеру тағайындау туралы актілерді тіркеу қағидалары әзірленді, шаруашылық жүргізуші субъектілердің барлық тексерулерінің бірыңғай статистикалық есебі енгізілді. Тұтастай алғанда, республикада тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің бәсекелі нарығы құрылды және шағын кәсіпкерлікті қолдаудың және дамытудың институционалдық шаралары айқындалды. Мұның бәрі шағын кәсіпкерліктің дамуына оң әсер етеді. Мәселен, 2020 жылдың басындағы жағдай бойынша республикада 145,1 мың шағын кәсіпкерлік субъектісі тіркелген, бұл 2019 жылға қарағанда 10,9% - ға артық, бұл ретте шағын кәсіпкерліктің жұмыс істеп тұрған субъектілері тіркелгендер санының 71,2% - ын құрайды. Шағын бизнестің серпінді дамуына ҚР Салық тетігінің құралдары ықпал етеді. Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері төлейтін жергілікті бюджетке төленетін негізгі салықтар мен төлемдер мыналар болып табылады: жеке табыс салығы; акциздер; әлеуметтік салық; жер салығы; бірыңғай жер салығы; көлік құралдарына салынатын салық; мүлікке салынатын салық; заңды тұлғаларды тіркегені үшін алым; дара кәсіпкерлерді тіркегені үшін алым; жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым. 2002-2020 жылдар ішінде Қазақстан Республикасының Салық кодексіне шағын бизнес субъектілері үшін салық ауыртпалығын одан әрі төмендетуге байланысты өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Қазіргі кезеңде салық тетігінің жұмыс істеуін талдау өндірісті жеделдетілген инновациялық жаңарту негізінде бәсекелік артықшылықтарды
қалыптастыруға көшу қазіргі заманғы дамудың сөзсіз басымдығы болуы тиіс екендігін растады. Ең өткір проблемалардың қатарына қолданыстағы салық механизмінде реттелмеген проблемаларды жатқызуға болады: - табыс салығы салынбайтын шығындар есебінен негізгі құралдарды қалпына келтіру; - өндірісті инновациялық дамытуға инвестицияларды салықтық ынталандыру; - табыс салығы салынбайтын шығындар есебінен кәсіптік білім беруге арналған шығындарды қаржыландыру; 1999 жылдан бастап салық заңнамасы негізгі қорларды жаңартуға салықтық ынталандыруды болдырмайтын бірқатар түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Қазіргі уақытта бірінші салық кезеңінде алғаш рет пайдалануға берілген тіркелген активтер (Негізгі құралдар және материалдық емес активтер) бойынша салық төлеушінің амортизацияның қосарланған нормалары бойынша амортизациялық аударымдарды есептеуге құқығы бар. Бұған дейін кәсіпкерлерге технологиялық жабдықтарды сатып алу және күрделі құрылыс шығындарын шегерімге бір жолғы жатқызу құқығы берілген болатын. Осылайша, Салық Кодексі қабылданған сәттен бастап негізгі құралдарды жаңарту тек таза табыс есебінен жүзеге асырылады. Салық және қаржылық есептіліктің жалпы қабылданған нысандары негізінде қарапайым және жалпыға қолжетімді тетіктерді әзірлей отырып, негізгі құралдарды, әсіресе нақты сектордағы салықтық жаңартуға қатысты тұжырымдамалық тәсілдерді қайта қарау қажет. Салық кодексіне сәйкес (1.01.2007 ж.жағдай бойынша) амортизациялық аударымдар тиісті кіші топтарға кіретін негізгі қорлардың қалдық құнына амортизация нормаларын қолдану
жолымен жүргізіледі. Қазақстан Республикасында амортизациялық салық саясатын шұғыл реформалау қажет, өйткені қазіргі заманғы заңнама негізгі құралдардың қарапайым өсімін қамтамасыз етпейді. Оларды жаңартуды 2000 жылдан бастап тауар өндірушілер таза кіріс немесе айналым қаражатын бөлу есебінен жүргізуге мәжбүр. Жер салығы бойынша жеңілдіктер беру тетігі толық көлемде көрсетілмеген. Жер учаскелерін ұзақ немесе қысқа мерзімді жалға пайдалануға беру мәселелері, кейіннен сатып алу шарттары пысықталмаған. Мүлік салығын салу тәжірибесі жетілдіруді қажет етеді. Сонымен, аяқталмаған құрылыс нысандарын осы салықтан босатуға болады, өйткені олар кәсіпкерлік қызметте пайдаланылмайды, табыс
әкелмейді және
амортизацияланбайды. Айта кету керек, соңғы жылдары салық жүйесін жетілдіруге көп көңіл бөлінуде және салық әкімшілігінің проблемалары аз. Сонымен бірге, салық жинаудың қиын жағдайы салық инспекцияларының ұйымдастырушылық және бақылау жұмыстарының деңгейін жақсарту қажеттілігін туғызады, олардың тиімді жұмыс істеуі көбінесе бюджеттің әл-ауқатына байланысты. Пәрменді мемлекеттік салық қызметін қалыптастыру тиімді нарықтық экономиканың түйінді институттарының бірін құру міндеті екені айдан анық. Сондықтан экономикалық реформаның барысы тек салық заңнамасы мен салық жүйесіне ғана емес, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік салық қызметінің жұмысын ұйымдастыруға да барабар өзгерістер енгізуге негіз болды. Республикада экономикалық ахуалдың жақсаруына қарай, оның барысында салықтар саны қысқарып, салық жүктемесі азаяды, салық салу Қағидалары жақсы жаққа өзгереді - салықтық әкімшілендіру және бақылау мәселелері бірінші орынға шығады. Салықты азайта отырып, мемлекет оларды төлеуді талап етуге құқылы, бірақ салықты төмендетудің өзі жосықсыз салық төлеушілерді салық міндеттемелерін толық көлемде орындауға итермелеу үшін жеткіліксіз. Онсыз нарықта тең жағдайлар болмайды, өйткені салық төлемейтін адам адал салық төлеушіге қарағанда айқын бәсекелестік артықшылыққа ие болады. Басқаша айтқанда, салық жүктемесін азайту бақылауды барабар күшейтумен қатар жүруі керек. Осылайша, бүгінгі таңда біздің мемлекетімізде салықтық құқық бұзушылықтарға қарсы күрес және оларды жасағаны үшін жауапкершілікті күшейту ерекше өзектілікке ие. Бұл салада тәртіп орнату мемлекеттің қаржылық міндеті ғана емес, сонымен қатар салауатты экономикалық орта мен тартымды инвестициялық климатты құрудың маңызды элементі болып табылады. Қазақстанның Тәуелсіздік кезеңінде белсенді экономикалық реформалардың әсерінен салықтық құқық бұзушылықтардың құрылымы айтарлықтай өзгерді. Салық төлеуден жалтарудың бірқатар негізгі тәсілдері белгіленді, мысалы, салық салу объектілерін жасыру, оның ішінде қосарланған Бухгалтерия жүргізу арқылы; салық органдарына салық есептілігі құжаттарын ұсынбау немесе салық салу объектілері, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомалары туралы көрінеу бұрмаланған деректерді Салық есептілігі құжаттарына енгізу; жалпы немесе жекелеген салық түрлері бойынша кәсіпорынды салық органында есепке қоюдан жалтару; салық органына хабарламай бірнеше банктік шоттар ашу; ұйымға қатысты салық берешегін мәжбүрлеп өндіріп алу шараларын қолданудан жалтару мақсатында ұйым активтерін қасақана азайту; ұйымның банктік шоттарын айналып өтіп, оның ішінде үшінші тұлғалардың банктік шоттары арқылы шаруашылық операциялары бойынша есеп айырысуларды жүргізу не қолма - қол ақшамен есеп айырысуларды жүргізу; шот - фактураларды ресімдеуден жалтару немесе жалған шот-фактураларды ресімдеу. Жергілікті салық салудың бүкіл жүйесі жекелеген салықтар экономикалық реттеушінің мәнін жоғалтпайтындай және фискалдық және реттеуші функциялар арасындағы тепе-теңдікке қол жеткізуге бағытталатындай етіп оңтайландырылуы тиіс. Осылайша, зерттеу барысында Қазақстан Республикасындағы жергілікті салық салу жүйесіне жүргізілген талдау жергілікті салықтар мен алымдар жергілікті бюджеттер кірістерінің тұрақты және дербес көзі болып табылатындықтан, Қазақстанның салық жүйесінде маңызды рөл атқаратынын көрсетті. Сонымен бірге, бірқатар мемлекеттік әлеуметтік міндеттерді орындау жергілікті қаржы ресурстарын тартпай мүмкін емес.
Жанама салық салу жүйесін дамытудағы перспективалы бағыттар болуы керек:
- салықтық әкімшілендіру процестерін автоматтандыруды жалғастыру; - салық аудитінің сапасы мен тиімділігін бақылауды жақсарту, салық аудитін электрондық бақылау жүйесін енгізу; - жергілікті бюджетке кірістердің түсуін болжау және есепке алу әдіснамасын дамыту; - ірі салық төлеушілер қызметінің мониторингі; - акциздер алу жөніндегі жұмысты жетілдіру; - салықтық апелляция рәсімдерін жетілдіру. Қорытындылай келе, егер салық қызметі төлеушілермен түбегейлі жаңа қатынастар орнатпаса, ешқандай шара тиімді болмайтынын атап өткім келеді. Салық төлеу қажеттілігі туралы қауіптер, ескертулер мен еске салулар уақыты өтіп кеткендіктен. Салық төлеу әдеті-жақсы әдет. Салық қызметі салық тәртібіне үйренуі керек, өйткені салық төлеу өмір сүру нормасы, ерікті міндет, 21 ғасырда өркениетті елде тұратын заңға бағынатын азаматтың әдеттегі әдеті болуы керек. Біз салық төлеушілермен жұмысты ұтымды ұйымдастыру және ақпараттық - түсіндіру жұмыстары жергілікті салық салу жүйесінің жоғары тиімділігін қамтамасыз ететініне сенімдіміз.
Қорытынды
Құрылысы мен есептеу әдістерінде белгілі бір принциптер жүзеге асырылатын әртүрлі салық түрлерінің жиынтығы елдің салық жүйесін құрайды. Қазақстан Республикасында салық кодексінде кәсіпорындарға, ұйымдар мен жеке тұлғаларға салық салудың екі деңгейлі жүйесі енгізілген. - бірінші деңгей-бұл Қазақстанның республикалық салықтары. Олар бүкіл ел аумағында жұмыс істейді және республикалық бюджеттің кіріс бөлігінің негізін құрайды және бұл ең тиімді көздер болғандықтан, олардың есебінен жергілікті бюджеттердің қаржылық тұрақтылығы сақталады; - екінші деңгей-Қазақстан Республикасының құрамындағы облыстардың, аудандардың, республикалық маңызы бар қалалардың салықтары (жергілікті салықтар). Айта кету керек, қазіргі уақытта жергілікті салықтар салық жүйесінде маңызды рөл атқарады, өйткені олар аймақ үшін маңызды бағдарламаларды қаржылық қолдауға кепілдік береді. Жергілікті салықтар-бұл жергілікті бюджеттердің кірісіне түсетін және (немесе) жергілікті билік органдары белгілейтін және оларға ведомстволық бағынысты аумақта алынатын салықтар мен алымдар. Жергілікті салықтар Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында алынады. Жергілікті салық салу жүйесін қарастыруда бюджетаралық қатынастар, яғни республикалық және жергілікті аумақтық бюджеттер арасында
қалыптасатын қатынастар проблемасы маңызды орын алады. Мәселен, Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне сәйкес бюджетаралық қатынастар мынадай қағидаттарға негізделеді: Бұл салықтар Қазақстанның барлық аумағында алынады. Бұл ретте осы салықтардың нақты ставкалары Республикалық маңызы бар органдардың заңнамалық және құқықтық актілерімен айқындалады. Алайда, мысалы, жер салығында жергілікті өкілді органдардың шешімі бойынша базалық салық мөлшерлемелерін өзгертуге жол беріледі. Жоғарыда аталған салықтар мен алымдардың ішінде жеке табыс салығы, мүлік салығы және жер салығы, акциздер жергілікті бюджеттердің түсімдерінде үлкен маңызға ие. Салық салу объектілерінің орташа жылдық қалдық құны ағымдағы салық кезеңінің әрбір айының бірінші күніне және есепті кезеңнен кейінгі кезең айының бірінші күніне салық салу объектілерінің қалдық құнын қосу кезінде алынған соманың он үштен бірі ретінде айқындалады. Салық төлеуді кәсіпорын салық салу объектілерінің орналасқан жері бойынша бюджетке жүргізеді. Ағымдағы салық төлемдерінің сомаларын кәсіпорын салық кезеңінің 20 ақпанынан, 20 мамырынан, 20 тамызынан және 20 қарашасынан кешіктірмей тең үлестермен енгізеді. Бұдан басқа, кәсіпорын түпкілікті есеп айырысуды жүргізуге және салық кезеңі үшін декларацияны табыс ету мерзімі басталғаннан кейін он жұмыс күнінен кешіктірілмейтін мерзімде мүлік салығын төлеуге тиіс. Күнтізбелік жыл салық кезеңі болып табылады. Декларация есепті жылдан кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірілмей ұсынылады. «Мемлекеттік кірістер басқармасы» РММжергілікті бюджетке төлейтін мүлік салығының сомасы 2019 жылы өткен кезеңмен салыстырғанда 22% - ға немесе 40046 теңгеге ұлғайды. Бұл өсімге есепті жылы жабдықты жоспарланған сатып алу әсер етті. Талданатын кәсіпорынның келесі салық міндеттемесі-жер салығын төлеу. Жоғарыда айтылғандай, бұл салықты есептеу әр жер учаскесі үшін жеке салық базасына тиісті мөлшерлемені қолдану арқылы жүзеге асырылады. 2018 - 2019 жылдар кезеңінде жер салығының мөлшерлемелері өзгермегендіктен және қолда бар жер учаскелерінің құрылымы өзгермегендіктен, талданатын кәсіпорын осы жылдары төлейтін жер салығының сомасы 43560 теңгені құрады. Ағымдағы төлемдер сомасын кәсіпорын ағымдағы жылдың 20 ақпанынан, 20 мамырынан, 20 тамызынан, 20 қарашасынан кешіктірмей 10890 теңге мөлшерінде тең үлестермен төлейді. Күнтізбелік жыл да жер салығын есептеу мен төлеу үшін салық кезеңі болып табылады. Кәсіпорын жер салығы бойынша декларацияны салық органына есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірмей, сондай-ақ жер салығы бойынша ағымдағы төлемдердің есебін ағымдағы салық кезеңінің 15 ақпанынан кешіктірмей табыс етеді.
Жеке табыс салығы мен әлеуметтік салық талданатын кәсіпорынның салық міндеттемелерінің құрылымында маңызды орын алады. Бұрын біз осы салықтар бойынша салық міндеттемелерін есептеу механизміне талдау
жүргіздік. Естеріңізге сала кетейік, әлеуметтік салықты есептеу салық жылы үшін әлеуметтік салық салу объектісіне ставкаларды қолдану және Қазақстан Республикасының Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы заңнамалық актісіне сәйкес есептелген мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдардың сомасына азайту арқылы жүргізіледі. Әлеуметтік салықты есептеу уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген тәртіппен өсу қорытындысымен ай сайын жүргізіледі. Әлеуметтік салықты төлеу салық төлеушінің тіркеу есебінің орны бойынша есепті айдан кейінгі айдың 15-күнінен кешіктірілмей жүргізіледі. Әлеуметтік салық бойынша Декларация салық органына тоқсан сайын есепті тоқсаннан кейінгі айдың 15-күнінен кешіктірілмей беріледі. Жеке табыс салығын есептеуді және ұстауды салық агенті төлем көзінен салық салынатын табысты төлеу күнінен кешіктірмей жүргізеді. Кәсіпорынның салық агенті төленген кірістер бойынша салықты аударуды төлемнің есепті айынан кейінгі айдың 15-күніне дейін жүзеге асырады. Жеке табыс салығы бойынша есепті салық агенті есепті тоқсаннан кейінгі айдың 15-күнінен кешіктірмей салық төленген жердегі салық органына табыс етеді. Жеке табыс салығы бойынша Есепке қосымшада жеке тұлғаларға төленген кірістер туралы мәліметтер көрсетіледі. Кодексте белгіленген жағдайларда енгізілген аванстық төлемдерді ескере отырып, салық жылының қорытындылары бойынша жеке табыс салығын төлеуді салық төлеуші жеке табыс салығы бойынша декларацияны тапсыру үшін белгіленген мерзімнен кейін он жұмыс күнінен кешіктірмей дербес жүзеге асырады. Осылайша, «Мемлекеттік кірістер басқармасы» РММсалық міндеттемелерінің құрылымына жүргізілген талдау бойынша ең көп үлесті әлеуметтік салық бойынша міндеттемелер - 57,68 %, содан кейін жеке табыс салығы - 33,75% алады деген қорытынды жасауға болады. Меншікке салынатын салықтардың ең көп үлес салмағы мүліктік салыққа тиесілі- міндеттемелердің жалпы сомасында 3,09% және Меншікке салынатын салықтар құрылымында 45,74%. Екінші орынды көлік құралдарына салынатын салық алады - тиісінше 3,06% және 45,28%. Жер салығының үлесі барлық салық міндеттемелерінің құрылымында да, меншік салығы құрамында да ең аз: тиісінше 0,61% және 9%. Салық міндеттемелерін талдаудағы маңызды сәт кәсіпорынның салық жүктемесін анықтау болып табылады, ол есепті кезеңде кәсіпорында есептелген барлық
салықтардың сатылған өнімнің, ұсынылған жұмыстардың, қызметтердің көлеміне пайыздық қатынасымен сипатталады. Document Outline
жүктеу/скачать 1.14 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|