Мемлекет пен құқық өркениеттің аса зор жетістігі, оның адамзат тарихындағы мәні айрықша
Лекция Мемлекеттік билікті ұйымдастыру – 2 сағат
жүктеу/скачать 213.2 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Билікті құрылымдық тұрғыдан ұйымдастыру .
| Лекция Мемлекеттік билікті ұйымдастыру – 2 сағат
Түрлі елдер ғасырлар бойында мемлекеттік билікті ұйымдастыру бойынша өз тәжірибелерін жинақтады. Әр елдің тәжірибесінің өзіндік ерекшелігі өздерінде қалыптасқан саяси және экономикалық жүйелермен, қоғамның этникалық және діне ерекшеліктерімен, олардың алып жатқан аумақтарымен, қоғамдық сананың ахуалымен байланысты болды. Оның үстіне барлық елдер үшін негізгі және ортақ мәселе – осы аумақта қоғамды басқаратын өзара байланысты мемлекеттік органдар жүйесін стихиялы түрде қалыптастыру немесе мақсатты құрылымдау мәселелері болды. Ол құрылымдық және аумақтық тұрғыдан этнос өмірінің сыртқы және ішкі талаптарына сәйкес болуы тиіс болды. Мемлекеттік органдардың әлеуметтік болмысқа бейімделу процесіндегі бұл гуманитарлық қажеттілікті қоғамның саяси күштері көбінесе елемеді және мемлекеттің өзінің әлеуметтік негізінен алшақтауын еселей түсті. Билікті құрылымдық тұрғыдан ұйымдастыру. Бірыңғай мемлекеттік билікті біртұтас органдар жүйесі іске асырады. Жиынтық мемлекеттік қызметке олар өз қызметінің ерекше міндеттерімен, бағыттарымен және әдістерімен кіреді. Бірыңғай мемлекеттік қызмет жалпыұлттық ауқымда тығыз байланыстарды сақтап қалатын арнайы бекітілген билік институттарымен фрагменттеліп, жүзеге асырылады. Қоғамдық қайшылықтарды шешудің құралы ретінде тарихи пайда болған мемлекет бұл міндетті түрлі тәсілдер арқылы орындайды. Бұл орайда мыналар жетекші болып табылады: жалпыға бірдей міндетті мінез-құлық ережелерін әзірлеу; қоғамдық өмірдің түрлі салаларындағы тікелей басқару қызметі; адамдар арасындағы дау-дамайларды шешу. Мемлекеттің дамуының ерте кезеңдерінде қоғамға ықпал етудің бұл тәсілдері синкретті, яғни бөлшектенбеген түрде қолданылды. Бұл әсіресе адамдар қандай ережелер бойынша өмір сүруі; кім мұрагер болуы және ол қол астындағыларын қалай басқаруы тиіс; кімді дарға асу, ал кімге рақымшылық жасау керек екенін билеуші жеке-дара шешетін монархиялық мемлекеттерге тән. Бұған XV ғасырдың ортасында пайда болған Қазақ хандығы жатпайды, мұнда мемлекеттік (хандық) билік үш дербес институтқа – дала ақсүйектерінің өкілдерінен құралған кеңеске, өз ру-тайпаларын басқарған сұлтандар мен бектерге және халықтың заңдары мен дәстүрлері, ханның нормативтік заңдары бойынша сот төрелігін жүзеге асыратын билерге сүйенді. Бұл – демократияның өзіндік бір тіреуіші болды, соның арқасында қазақ қоғамы шиеленісті, кең ауқымдағы ішкі қанды қақтығыстарсыз үш жүз жылды өмір сүрді. Бірақ басқа монархиялық мемлекеттерде, әсіресе, монарх абсолютті билікке ие болған жерлерде мемлекеттік биліктің синкретизмі мемлекеттің қоғамнан алшақтау үрдісін күшейтті. Айтқандай, Кеңес өкіметі кезінде коммунистік партия орнатқан мемлекеттік билікті бір орталыққа бағындыру да мемлекеттің қоғамнан алшақтауына алып келді, бұл ақырында мемлекетті құлатып тынды. Қоғамдық санада либерализм құндылықтарының нығаюына қарай мемлекеттің қоғамнан алшақтау үрдісін еңсеру мәселесі өзекті бола бастайды. Мұнда, орта ғасыр ғалымдарының пікірлері бойынша, бірыңғай мемлекеттік билікті өз алдына дербес үш билік тармағына бөлу қағидаты маңызды рөл атқаруы тиіс болды. Бұл идеяны теориялық деңгейде ағылшынның материалист философы Дж. Локк (1632 – 1704) өзінің «Мемлекеттік басқару туралы екі трактат» атты (1690ж.) басты еңбегінде негіздеді. Бұдан кейін оны француз ағартушысы және философы Ш. Монтескье «Заңдардың рухы туралы» (1748ж.) өзінің негізгі еңбегінде баяндалған ойларымен шығармашылық тұрғыдан толықтырды. Соның арасында, әлем әдебиетінде еуропаның ұлы ойшылдары мемлекеттік құрылысты теориялық тұрғыдан негіздемес бұрын екі жүз жылдан артық уақыт бұрын пайда болған қазақ хандығындағы биліктің бөліну қағидатының нақты іске асырылу фактісі еленбей қалды. Бірыңғай мемлекеттік билікті үш тармаққа бөлудің мәні заң шығарушы, атқарушы және сот билігін бір-бірінен айтарлықтай ерекшелеу және оларды халыққа өз дегенінше үстемдік етуден тежеу болды. Осылайша, өткен ғасырлардағы ойшылдардың пікірінше, мемлекеттің қоғамнан алшақтауын тежеу мақсатына қол жеткізілді. Мұндай ұстаным демократияға бет бұрған елдердің қазіргі заманғы мемлекеттік құрылыс тәжірибесімен үндес болып келеді. Бұл ретте осы қағидатты теориялық, саяси жағынан түсіндіру мен заңнамалық тұрғыдан бекітудің оның негізінде жатқан түпкі мәнін өзгертпейтін ерекше реңктері болуы мүмкін екенін есте ұстаған жөн. Бұл реңктер биліктің үш тармағын билік ету өкілеттігінің көлемі, олардың қалыптасу тәсіліне қарай биліктің белгілі бір тасымалдағышының түрі болып табылатын органдарының саны бойынша мемлекеттік билік органдарының иерархиясындағы олардың маңыздылық деңгейіне қарай саралауға ұмтылудан көрінуі мүмкін. Бірақ мұндай әрекеттердің табысты болуы неғайбыл, өйткені билікті бөлу қағидатының мәні олардың тігінен иерархиялық-субординациялық емес, керісінше мемлекеттік билік жүйесінде көлденеңінен Сондықтан оларды ерекше мемлекеттік органдардың тасымалдаушысы болып табылатын биліктің үш тармағы ретінде қарастыру қажет. Олар барлығы бірге жиналып емес, бір жүйе ішінде болу арқылы мемлекет деп аталатын қоғамдық-саяси институтты құрайды. Оның үстіне биліктің бұл түрлері арасындағы тепе-теңдік пен тежемелік жүйесі мемлекеттік биліктің пәрменділігін қамтамасыз ететін қажетті қрал болып табылады. Билікті бөлу қағидаты конституциялық дәрежеге шығарылған немесе мемлекетті ұйымдастыру мен оның қызметінің негізі тарихи қалыптасқан және қоғам таныған елдерде заң шығарушы биліктің тасымалдаушысы Парламент немесе заң шығарушы функцияларды жүзеге асыратын өкілді орган болып табылады. Мұнда бұл функцияның мазмұны мемлекет басшысының жарлықтарын, үкімет пен басқа органдардың нормативтік актілерін қамтитын бүкіл заңнамалық жиынтықты емес, тек заңдарды қабылдау болып табылатынына ерекше назар аудару қажет. Сонымен бірге заң шығару билігін жүргізушінің хронологиялық тұрғыдан алғашқы болып пайда болуының айрықша маңызы жоқ. Мысалы, конституциялық монархия үстемдік құрған елдерде атқарушы билік органдары алғашқы, ал өкілді органдар кейін құрылды. Библиялық кезеңде, Қазақстанның хандық дәуіріне дейін, сот билігі биліктің басқа тармақтарынан бұрын пайда болды. Ресейдің империялық кезеңнен кейінгі кезеңінде алдымен атқарушы билікті жүргізуші ретінде Уақытша үкімет пайда болды, ал заң шығарушылық жиналыстың нысанын Құрылтай жиналысы белгілеуі тиіс болды. Заң шығарушы билікті жүргізушінің қызметіндегі басты мәселе - ел Конституциясын және қоғамдық өмірдің түрлі салалары бойынша оған сәйкес келетін заңдарды қабылдау болып табылады. Осылайша, заң шығарушы билік қоғамдық және мемлекеттік құрылыстың құқықтық негіздерін құрады. Заң шығарушы биліктің өкілеттігі жоғары өкілді органның, яғни, Парламенттің сайланбалылығымен қамтамасыз етіледі, ол көптеген елдердің (Албания, Испания, Қазақтан, Румыния, Словакия) заңнамалары бойынша заң шығару қызметін жүзеге асыратын жоғары өкілді орган немесе жалғыз (Польша, Чехия, Эстония және т.б.) заң шығарушы орган болып танылады. Сонымен, заң шығару билігін бірден-бір жүзеге асырушы - Парламент. Оның құрылымдық құрылысы елдің аумақтық бөлінісіне байланысты. Этникалық немесе дәстүрлі тарихи фактілерге сүйене отырып құрылған федеративтік мемлекетте әдетте, екі палаталы парламент (РФ, АҚШ, ГФР) құрылады. Мұнда жоғарғы палата федерация субъектілерінің мүдделерін, ал төменгі палата - елдің бүкіл халқының мүдделерін білдіреді. Бірақ бұл ереженің бір ескертпесі бар. Екі палаталы парламенттер өзінің құрамында ұлттық және аумақтық бірліктері бар, біршама дербестікке ие, бірақ мемлекеттік құрылым болып табылмайтын, сондықтан федерация субъектісі мәртебесі жоқ біртұтас мемлекеттерде (Грузия, Италия, Испания, Польша, Румыния, Чехия) жұмыс істейді. Басқа негіздер бойынша, екі палаталы Парламент Қазақстанда да бекітілді5. Басқа біртұтас мемлекеттерге тарихи дәстүрлер мен мемлекеттік құрылыс қисыны бойынша бір палаталы парламент тән. ХХ ғасырдың тоқсаныншы жылдарының басындағы төңкеріс әкелген өзгерістерден кейін Грузия Республикасы мен Қасақстан Республикасынан басқа посткеңестік республикалардың барлығы осы жолмен жүрді. Сөйтіп, заң шығару билігі кез келген елде өзінен төмен тұрған бағынышты органы жоқ бірден-бір орган – жоғары өкілді органның қолына жинақталған. Заңдарды өмірге ендірумен айналысатын атқарушы билікпен мәселе басқаша. Оны жүргізуші қоғамды басқаратын мемлекеттік органдардың барынша тармақталған және тәртіптелген жүйесі болып табылады. Бұл органдар орталық атқарушы билік деп аталатын жалпымемлекеттік деңгейге және министрліктердің аумақтық бөлімшелерін қамтитын жергілікті деңгейлерге, сондай-ақ әкімшілік бірліктер шегінде жергілікті маңызы бар міндеттерді шешетін органдар жүйесіне ие. Тәртіптелген байланыстардың сипаты бойынша атқарушы органдар барынша қатаң орталықтандырылуы мүмкін, ал олардың тігінен байланыстары төмен тұрған органдардың қызметінің дербестігін шамадан тыс регламенттеу арқылы шектейді. Бұл байланыстар мемлекеттік басқаруды орталықтың иелігінен алу режимінде құрылуы мүмкін, төмен тұрған мемлекеттік органдарға жеке шешім қабылдаған және жоғары тұрған органдардың шешімдерін орындаған кезде біршама дербестік беріледі. Атқарушы биліктің ең жоғарғы шыңы, әдетте, атқарушы органдар қызметінің мәні мен шектерін белгілейтін ел үкіметі болып табылады. Бірақ осымен қатар, әсіресе президенттік республикаларда, үкімет құрылымының құрамына кірмейтін және мемлекет басшысына тікелей бағынатын (қорғаныс, ұлттық қауіпсіздік және т.б.) тігінен құрылған атқарушы органдар болуы мүмкін. Сот билігін жүргізуші сот төрелігін жүзеге асыратын органдар болып табылады. Олар, елдің саяси бағдарына, оның тарихи ерекшеліктеріне, қызметінің мәніне қарай конституциялық, жалпы юрисдикциялық, төрелік, әскери, салықтық және басқа соттарға бөлінеді. Бұл ретте конституциялық сот құрылған жерінде жеке-дара, жалғыз болады. Орталықтың иелігінен алынған жүйені білдіретін әрбір басқа соттардың жоғарғы инстанциялары болуы мүмкін, олардың міндеттері сот дауларын тікелей ұйымдастыру қызметіне және төмен тұрған соттардың сот төрелігін жүзеге асыру қызметіне ешбір араласпай, түпкілікті шешу болып табылады. Біртұтас мемлекеттік биліктің үш тармағы қоғамды мемлекеттік басқару ісінде олардың бірде-біреуінің негізсіз артықшылыққа ие болуына мүмкіндік бермейтін тепе-теңдік және тежемелік тетіктерін пайдалана отырып, өзара әрекет етеді. Сөйтіп, заң шығару билігін іске асыратын өкілді органдар үкімет пен жоғарғы сот органдарын қалыптастыру бойынша өкілеттіктерге ие бола отырып, олардың құрылымы мен қызметінің мәнін анықтау мүмкіндігі болады. Үкімет пен оның жекелеген мүшелерінің есептерін тыңдай отырып, заң шығару билігі үкімет пен оның мүшелері өз міндеттерін дұрыс атқармаған жағдайда олардың отставкаға кетуі туралы мәселені қоюға құқылы. Үкімет атынан атқарушы билік заң шығару бастамасы құқығын пайдалана отырып, заң шығару билігі қызметінің мазмұнына ықпал етеді. Үкімет бастамашылық жасаған заң жобасын талқылау кезінде парламент пен үкімет арасында еңсерілмейтін қайшылықтар туындаған жағдайда ол өзіне сенім білдіру туралы мәселені қоя алады. Мұндай сенім білдіруден бас тартқан жағдайда мемлекет басшысы парламентті тарата алады. Сот билігі парламент қабылдаған заңның Конституцияға сәйкес келмейтінін тану құқығын пайдалана алады. Бұл - Конституциялық соттың ерекше құқығы. Өзі құрылған елдерде мұндай құқық Жоғарғы сотқа тиесілі. Бұдан бөлек, түрлі инстанциялардағы соттар қолданылатын заңдардың Конституцияға сәйкес келмейтінін анықтаған жағдайда, олар іс бойынша сот өндірісін тоқтатуға және Конституциялық сотқа немесе оған барабар басқа мемлекеттік органға (мысалы, Конституциялық Кеңес, Жоғарғы Кеңес) анықталған қарама-қайшылық фактілері бойынша түсіндіру және шешімдерді қабылдау үшін жүгінуге құқылы. Дауларды қараған кезде бір тарапы мемлекет болып табылатын сот билігі тараптардың құқықтық қатынастар теңдігі қағидатына сүйене отырып, мемлекеттің жария мүдделеріне қарсы салмақ ретінде жеке және заңды тұлғалардың мүдделерін пайдаланады. Үстірт қараған кезде біртұтас мемлекеттік билікті бөлу қағидаты – өркениеттің бірегей өнертабысы. Теориялық тұрғыдан таза, әмбебап түрде бұл қағидат іске асырылмады, елдердің бірде-бірінде оның іске асырылуы да мүмкін емес. Әрбір қоғам қалыптасқан және алда болатын әлеуметтік-экономикалық жағдайларға сәйкес, Конституция мен оның ағымдағы заңдарында мемлекеттік билік тармақтарының қажетті арасалмағын бекітеді. ХХ ғасырда, саяси партиялар рөлінің өсуіне байланысты мемлекеттік биліктің бөліну қағидаты бірте-бірте өзгеріске ұшырай бастайды. Жоғарғы өкілді органға сайлаудың тепе-теңдік жүйесі ықпалды партияларға парламенттен депутаттық орынды көбірек иеленуге мүмкіндік береді. Осы көпшілік бұдан соң үкімет пен жоғары сот инстанциясын қалыптастыруға қатысады. Қай жағдайда да парламенттің ілтипаты парламентте көпшілік дауысқа ие болған партияның өкілдеріне берілетіні белгілі. Сол арқылы билік тармақтарын ұластыруға алғышарттар жасалады. Мұның үстіне, парламентте басым көпшілік дауысқа ие болған партия бұл үрдісті күшейтеді. Сондықтан партиялық жүйе теңгерімді емес бірқатар елдерде тепе-теңдік жүйе бойынша дауыс беру үшін заң шығарушы органда 50% орын бөлінеді, ал қалған 50%-ы бойынша дауыс беру мажоритарлық жүйе бойынша (Қырғызстан) жүргізіледі. Сол арқылы қоғамда бір партияның басым болуына жол берілмейді. Бір партиялық жүйенің қайғылы мысалдарын бір партияның тұтастай құлауына әкеп соққан КСРО-ның ыдырауынан көруге болады. Осылайша, мемлекеттік биліктің құрылымдық ұйымы аталған елде биліктің бөліну қағидаты мойындалатынына немесе мойындалмайтынына қарамастан, оның қисынына, бірақ билік жүргізушілер синкретизмі деңгейінің көп немесе аз болуына қарай жүзеге асырылады. Бұған Кеңес билігін ұйымдастыру кірмейді, мұнда өкілді органдар – түрлі деңгейдегі Кеңестер өздеріне тікелей бағынатын және есеп беретін сот органдарын құрды. Бұл – марксизм-ленинизмнің парламентаризмді кеңес өкіметімен ауыстыру туралы басты идеяларының бірін нақты іске асыру болды. Түрлі себептер бойынша бұл идея өмір сүруге қабілетті болмады, посткеңестік республикалардың марксизм қабылдамаған, бірақ әлемдік қоғамдастық жоғалтпаған біртұтас мемлекеттік билікті үш тармаққа бөлу қағидатына жүгінулеріне және соған сәйкес мемлекеттік билікті құрылымдық ұйымдастыруына тура келді. Литература 1.Джунусова Ж.Х. Республика Казахстан: Президент. Институты демократии: Монография.-Алматы: Жеті жарғы,1996ю.-208с. 2.Зиманов С.З. Парламент Республики Казахстан в трудные годы правозглошения независимости. Алматы: изд-во « Алаш», 2011,-288с.+80 с. Вклейки 3.Нурпеисов Е.К. Конституционные реформы и Парламент.- В ст.: МодернизацияЗ.О. : «Рухани жаңғыру»,2017, с. 132-146 4. Нурпеисов Е.К. Парламентаризм постсоветских республик .// «National digital histori of Kazakstan» http : histori.kz/ru/rublicati ons/view3768, 5 января 2018 г. 5. Нурпеисов Е.К. Президентские инициативы в эволюции исполнительской власти//Научный журнал « история государства», 2016, № 4, с. 103-108. 6. Разделение властей.- В кн.: Барихин А.Б. Большой юридический энциклопедический словарь.-М.: Книжный мир, 2005, с. 526 7. Сафинов К.Б.Правительство Республики Казахстан на переходном этапе. Алматы: Юрист, 2002.-548 с. 8. Сахаров Н.А. Институт президентства в современном мире.- М.: «Юридическая литература», 1994.-176 с. 9. Энтин Л.М. Разделение властей: опыт современных государств.-М.: Юрид. Лит., 1995-176 с. жүктеу/скачать 213.2 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|