«менеджмент» кафедрасы

6 - кесте

«Прогресс» фирмасы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің 2006 жылы 01 қаңтардағы жағдайы.

Талдау көрсеткендей, кәсіпорынның есеп беру кезеңіндегі актив құрылымында қолданылатын иммобильденген құралдардың көрсеткіштері мобильді құралдар көрсеткішінен артық екені көрініп тұр. Қарастырылып отырған жылда (2005 ж.) айналымнан шығарылған қаражат үлесі біршама өскен. Кәсіпорынның жалпы активтерінің құны 7300 теңгеге азайған, осы сәтте иммобильденген қаржылар 29400 теңгеге өскен (1,6 %), ал мобильді қаражаттар көлемі 36700 теңгеге азайды (1,6 %). Материалдық айналым қаражаттары (қор түрінде) 115200 теңгеге азайды (5,5 %) және жыл аяғында 424600 теңгені құрады. Қорытынды баланстың азаюын осымен түсіндіруге болады. Қолма - қол қаражаттар мен тағы басқа активтер 70900 теңгеге немесе 3,4 пайызға өсуіне алып келді. Бірақта мобильдік (айналым) қаражаттарының 1/2 жеткілікті динамикалық қалыпта қалды. Кестеде көрсеткендей кәсіпорынның өзінің қаражаттары (капитал мен қорлар) бар жоғы 5200 теңгеге немесе 0,5 пайызға өскен. Кәсіпорын, келтірілген мәліметтерден байқағандай ұзақ мерзімді несие және қарыз қаржыларын пайдаланбайды. Несиелік қарыз үлесі өте жоғары, ол жыл басында 699300 теңгені құраған (33,4 %), ал жыл аяғына қарыз 12500 теңге төмендеп (0,5 %), 686800 теңге болды (32,9 %). Жалпы айтқанда кәсіпорын тез арада несиелік қарызын өтеу қажет, мысалы қосымша қаражаттарды тарту арқылы.

Ең қиыны иммобильдік және мобильдік қаражаттар арасындағы арақатнастардың өзгеруіне баға беру. Бұл арақатнастар көптеген жағдайларға байланысты, ең алдымен айналым қаражаттарының айналыс жылдамдығына байланысты. Бұл әртүрлі тең жағдайларындағы өндіріс салаларының айырмашылығы. Кәсіпорынның қажетті қамтамасыздығын объективті бағалау үшін қосымша талдау жасау қажет.

Өндірістік – шаруашылық қызмет барысында кәсіпорындарда әрдайым тауарлы -материалдық қорлар қалыптасады (толықтырылады). Ол үшін өзінің айналым қаржылары мен қарыздары (ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несие мен қарыздар) қолданылады. Қорлар мен шығындарды қалыптастыру үшін құралдардың сәйкес келуін немесе сәйкес келмеуін (артықшылығын немесе тапшылығын) талдай келе кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолютті көрсеткіштері анықталады.

Қорлар мен шығындардың қалыптасуы үшін әртүрлі көздердің (өзінің қаражаттары, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несие мен қарыздар) толық көрінісі келесі көрсеткіштерде қолданылады:

1. Меншікті айналым қаражаттарының болуы (Е_с). Меншікті қаражат көзінің көлемімен және негізгі қаражаттар мен салымдар арсындағы айырма ретінде анықталады.

Е_С = И_С – F

Мұндағы: Е_С — меншікті айналым қаражаттарының болу; И_С — меншікті қаражаттарының көздері; F — негізгі қаражаттар мен салымдар.

Біздің мысалымызда:

Е_С = ( есеп беру кезеңінің басында) = 1396500 – 1357600 = 38900

Е_С = ( есеп беру кезеңінің соңында) = 1401700 – 1387000 = 14700

Е_СД = (И_C + К_T) – F

Мұндағы: К_Т — ұзақ мерзімді несиелер мен қарыз қаржылары.

Біздің мысалымызда:

Е_СД = (есеп беру кезеңінің басында) = (1396500 + 0) – 1357600 = 38900

Е_СД = (есеп беру кезеңінің соңында) = (1401700 + 0) – 1387000 = 14700

Е_ОБ = (И_C + K_T + К_t) – F

Мұндағы: К_t — қысқа мерзімді несиелер мен қарыздар.

Біздің мысалымызда:

Е_ОБ = ( есеп беру кезеңінің басында) = (1396500 + 0 + 0) – 1357600 = 38900

Е_ОБ = ( есеп беру кезеңінің соңында) = (1401700 + 0 + 0) – 1387000 = 14700

Осы үшін көрсеткіштердің негізінде өндірістік – шаруашылық қызметі үшін қорлар мен шығындарды қалыптастырады және көлеміне есеп айырысулар жасайды, ол қорлар мен шығындарды жабу үшін көздерге (меншікті қаражаттарға, ұзақ мерімді және қысқа мерзімді несиелер мен қарыздарға) қажетті мөлшерде баға беруге мүмкіндік береді:

1.Меншікті айналым қаражаттарының артығы(+) немесе жетіспеушіліг(-) (±Е_С):

±Е_С = Е_С – Z

Мұндағы: Z — қорлар мен шығындар.

Біздің мысалымызда:

±Е_С = ( есеп беру кезеңінің басында) = 38900 – 539800 = - 500900

±Е_С = ( есеп беру кезеңінің соңында) = 14700 – 424600 = - 409900

2. 
   Меншікті айналым және ұзақ мерзімді қарыз көздерінің қорлары мен шығындарының қалыптасуының артығы (+) немесе жетіспеушілігі (-) (±E_СД):
   

Біздің мысалымызда:

±Е_СД = ( есеп беру кезеңінің басында) = 38900 – 539800 = - 500900

±Е_СД = ( есеп беру кезеңінің соңында) = 14700 – 424600 = - 409900

±E_ОБ = E_ОБ – Z

Біздің мысалымызда:

±Е_ОБ = ( есеп беру кезеңінің басында) = 38900 – 539800 = - 500900

±Е_ОБ = ( есеп беру кезеңінің соңында) = 14700 – 424600 = - 409900

Қорлар мен шығындардың қалыптасу көздерімен (±Е_С; ±E_СД; ±E_ОБ) қамтамасыз етілу көрсеткіштері кәсіпорынның қаржылық жағдайын оның тұрақтылық дәрежесін таптастыру үшін, базалық болып табылады.

Қаржылық тұрақтылықтың түрін (типін) анықтау үшін үш өлшемді көрсеткіштер қолданған жөн:

,

Мұндағы: x₁ = ±Е_С; x₂ = ±E_СД; x₃ = ±E_ОБ.

S (x) функциясы келесідей анықталады:

Тұрақтылық дәрежесіне қарай қаржылық жағдайдың төрт түрін (тип) бөліп көрсетуге болады:

1. 
   Абсолюттік қаржылық тұарқтылық.
   

±Е_С0;

±E_СД0;

±E_ОБ0.

Үш өлшемді көрсеткіш:

= (l; 1; l) .

Қаржылық жағдайдың абсолюттік тұрақтылығы, қорлар мен шығындардың меншікті айналым қаржыларымен толықтай жабылғанын көрсетіп тұр. Кәсіпорын сыртқы қаржы көздеріне тәуелді емес. Мұндай жағдай практикада сирек кездесетін түріне (типіне) жатады. Бірақ қаржылық тұрақтылықтың бұл түрін (типін) сана (идеальная) деуге болмайды, өйткені кәсіпорын өзінің шаруашылық қызметінде сыртқы қаржы көздерін қолданбайды.

Мына шарттармен анықталады:

±Е_С<0;

±E_СД0;

±E_ОБ0.

Үш өлшемді көрсеткіш:

Кәсіпорынның төлеу қабілетіне кепіл болады. Бұл жағдайда кәсіпорын қорлар мен шығындарды жабу үшін меншікті сонымен қатар шеттен тартылған қаржы көздерін пайдаланады. Кәсіпорын меншікті және несие қаражаттарын оптималды пайдаланады. Ағымдағы активтер кредиторлық қарыздан жоғары болады.

Мына шарттармен анықталады:

±Е_С<0;

±E_СД<0;

±E_ОБ0.

Үш өлшемді көрсеткіш:

Тұрақсыз қаржылық жағдай кәсіпорынның төлеу қабілетінің бұзылуымен байланысты. Бұл тұста әліде болса жағдайды жақсартуға мүмкіндіктер бар және олар, меншікті қаржы көздерін толықтыру арқылы және де қосымша ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несиелер мен қарыздарды тарту жолымен толықтыруға болады. Өндірістің табыстылығының төмендеуі байқалады.

Мына шарттармен анықталады:

±Е_С<0;

±E_СД<0;

±E_ОБ<0.

Үш өлшемді көрсеткіш:

Кәсіпорын банкрот болуға жақын, өйткені осы кезде ақша қаражаттары, қысқа мерзімді қаржы салымдары, дебиторлық борыштар және өзгеде айналым активтері оның кредиторлық қарызын және қысқа мерзімді несиелер мен қарыздарын өтей алмайды.

Біздің мысалымызда:

Есеп беру кезеңінің басында Есеп беру кезеңініңсоңында

±Е_С < 0 (0); ±Е_С < 0 (0);

±E_СД < 0 (0); ±E_СД < 0 (0);

±E_ОБ < 0 (0); ±E_ОБ < 0 (0);

= (0; 0; 0); = (0; 0; 0);

Дағдарыстық қаржылық жағдай. Дағдарыстық қаржылық жағдай.

7 - кесте

Көрсеткіштер	Есеп беру кезеңінің басында	Есеп беру кезеңінің соңында	Ауытқулар (+ ; - )
1	2	3	4
Капитал және қорлар (ИС)	1396500	1401700	+5200
Айналымнан тыс активтер (F)	1357600	1387000	+29400
Ұзақ мерзімді міндеттемелер (КТ)	-	-	-
Қысқа мерзімді несие қаржылары (Кt)	-	-	-
Меншікті айналым қаржыларының болуы (Ес)	38900	14700	-24200
Қорлар мен шығындарды қалыптастыру үшін, меншікті айналым қаржыларының және ұзақ мерзімді несиелік көздердің болуы (ЕСД)	38900	14700	-24200
Қорлар мен шығындарды қалыптастыру үшін, негізгі қаржы көздерінің жалпы көлемі (ЕОБ)	38900	14700	-24200
Қорлар мен шығындар (Z)	539800	424600	-115200
Меншікті айналым қаржыларының артығы (+) немесе жетіспеушілігі (-) (±ЕС)	-500900	-409900	-91000
Қорлар мен шығындарды қалыптастыру үшін, меншікті айналым және ұзақ мерзімді несиелік көздердің артығы (+) немесе жетіспеушілігі (-) (±EСД)	-500900	-409900	-91000
Қорлар мен шығындарды қалыптастыру үшін, негізгі көздердің жалпы көлемінің артығы (+) немесе жетіспеушілігі (-) (±EОБ)	-500900	-409900	-91000
Үш компоненттік көрсеткіштің қаржылық тұрақтылығы ()	(0;0;0)	(0;0;0)	х

• 
  қорлар мен шығындар меншікті айналым қаржыларымен өтелмейді (Е_С). Жыл басында қорлар мен шығындарды өтеу үшін 86,12 % меншікті айналым қаржылары жетпей қалды ((539800 : 38900) · 100 %), ол жыл соңында - 71,12 % ((424600 : 5200) · 100 %);
  
• 
  кәсіпорында қаржылық дағдарыстың сақталуының басты себебі, ол қорлар мен шығындарының өсу қарқыны оны қалыптастыратын көздерінің өсу қарқыныан жоғары: жалпы қалыптастыратын көздерінің қарқыны (E_СД) 62,21 % төмендеді, меншікті айналым қаржылары 62,21 % азайды, ал қорлар мен шығындардың құны 21,34 % төмендеді;
  
• 
  кәсіпорынның жағымсыз іс - әрекеті сыртқы қарыз қаражаттарының дұрыс пайдаланбауы. Ұзақ мерзімді несиелер және қарыздар шеттен тартылмайды. Қысқа мерзімді міндеттемелер есепте тек кредиторлық қарыз ретінде көрсетілген, бірақ ол талданып отырған кезеңде 1,79 % төмендеген.
  
• 
  Кәсіпорынның меншікті айналыс қаржыларының жетіспеушілігі көрініс табуда, оны шаруашылық қызметте қорды жабу үшін жетіспейтіндігі дәлел. Меншікті айналым қаржыларының деңгейін көтеру қажет.
  

Баланс өнімділігін талдау кәсіпорынның несие қабілеттілігін бағалау үшін қажет, яғни өз міндеттемелері бойынша уақытында және толық көлемде есеп айырысу мүмкіндігі.

Баланс өнімділігін бағалаудың басты міндеті - кәсіпорын міндеттемелері көлемінің өтелуін оның активімен анықтау.

Пайда болған есепті - аналитикалық тәжірибеге сәйкес баланстық актив пен пассив бөлімдері өтімділікті талдағаннан кейін келесідей болады.

А/1 - ең өтімді активтер. Әлемдік тәжірибеде бұларға кәсіпорынның ақша қаражаттарының барлық баптары мен құнды қағаздары жатады.

Ақша қаражаттары мен құнды қағаздар (қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар) – айналым қаражатының ең мобильді бөлігі. Ақшамен бірден есеп айырысуға болады, ал құнды қағаздар қолма- қол ақшаға тез айналады.

Біздің мысалымызда:

А/1 = (есеп беру кезеңінің басында) = 31800;

А/1 = (есеп беру кезеңінің соңында) = 14800;

А/2 - тез өткізілетін активтер. Бұларға қысқа мерзімді дебиторлық борыш басқа да активтерді жатқызады. Дебиторлық борыш сомалары есеп айырысу шотына белгілі бір уақытта келіп түсіп, бұлар да өз міндеттемелерін төлеуге жұмсалуы мүмкін. Есеп айырысу құжаттары бойынша жіберілген, сатып алушылар уақытында төленбеген тауарларбойынша, төлеу уақыты ұзарып кеткен борыштардың өтімділігі анағұрлым төмен, себебі төлемнің қашан келіп түскені белгісіз. Бірақ нарықтық экономикада уақытында қайтарылмайтын борыштар көбіне болмайды, себебі оны қайтарып алуға алдын ала шаралар қолданылады. Кез келген дебитор айыппұл төлеу қауіпінен тіпті банкрот болып жарияланудан қорқып, өзінің қарыздарын уақытында төлеуге тырысады. Сондықтан нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеп жатқан кәсіпорынның өтімді қаражаттарын есептегенде ақша қаражаттарына қысқа мерзімді дебиторлық борышын да қосады. Бірақ әлі қалыптаспаған нарықтық экономика, инфляция, әріптестер арасында шаруашылық байланыстар бұзылған жағдайларда дебиторлық борыштың барлығы бірдей ақша қаражатына тез айнала алмайды.

Күмәнді дебиторлық борыштың үлесінің көп болуы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қауіп төндіруі мүмкін.

Сатуға арналған дайын өнім және материалдық құндылықтар қорының өтімділігі бұдан да төмен болады, олар негізінен келесі топты құрайды.

Біздің мысалымызда:

А/2 = (есеп беру кезеңінің басында) = 164700;

А/2 = (есеп беру кезеңінің соңында) = 252600;

А/3 - баяу өткізілетін активтер. Баланс активінің ІІ бөлімінің «Тауарлы материалдық қорлар» бабы және баланс активінің І бөліміндегі «Ұзақ мерзімді инвестициялар» (жарғылық қорға басқа кәсіпорындардың салған салымдар мөлшеріне азайтылған) бабы.

Бірақ бұл кезде «Алдағы кезең шығындары» бабы есепке алынбайды. Бұл топтың активтерін ақшаға айналдыру қиынырақ: бірінші сатып алушыны тауып алу қажет, ал бұл оңай емес және белгілі бір уақытты керек етеді. Әсіресе бұл аяқталмаған өндіріске тиісті: егер, мысалы, темір қаңылтырды сатып алушыны табу оңай болса, одан жасалған штампталған жартылай өнімді сатып алушыны табу анағұрлым қиын. Бұл белгілі бір бұйымды дайындауға арналған жартылай өнім барлық адамға бірдей керек емес болуы мүмкін. Сондықтар немістер өтімді активтерді есепке алғанда аяқталмаған өндірістің құнын қоспайды. Алайда американ кәсіпорындарында аяқталмаған өндіріс құнын өтімді активтердің құнына қосуға жол беріледі.

Біздің мысалымызда:

А/3 = (есеп беру кезеңінің басында) = 541700;

А/3 = (есеп беру кезеңінің соңында) = 434100;

А/4 - қиын өткізілетін активтер. Баланс активінң І бөлімінің алдындағы топтарға енгізілген баптарынан басқа барлық баптары. І бөлім жиынынан «Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар» бабы бойынша соманың бір бөлігі ғана алынып тасталынғандықтан, қиын өткізілетін активтер құрамында басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталға салған салымдары ғана есепке алынады.

Баланс активінің баптары оларды өтімділік дәрежесі бойынша топтағанда, басты орынды ең өтімді және әр жақты меншік нысаны алады – кассадағы, банктегі есеп айырысу, валюта және ағымдағы шоттардағы ақша қаражаттары. Бұдан кейін бағалы қағаздарға салынған қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар, дебиторлармен есеп айырысулар тұрады. Активтің бұл қарастырылған баптары негізінен кәсіпорынның «өтімділігін» (өтімді капиталын), яғни активтің бірінші кезектегі міндеттемелерді төлеу үшін қаражаттар алынатын бөлігін көрсетеді. Өтімділігі бұдан төмен элементтер тауарлы – материалдық қорлар мен негізгі капиталдың баптарына топтастылылған. Баланс пассивтері оларды қайтару, төлеу уақытының мерзіміне байланысты топтастырылады.

Біздің мысалымызда:

А/4 = (есеп беру кезеңінің басында) = 1357600;

А/4 =(есеп беру кезеңінің соңында) = 1387000;

П/1 – неғұрлым тезірек төленуге тиісті міндеттемелер. Оларға уақытында төленбеген кредиторлық борыш, қарыздар, басқа да қысқа мерзімді міндеттемелер, жұмыскерлермен олардың алған қарыздары бойынша есеп айырысу көлемінен асқан мөлшерде жұмыскерлерге берілген қарыздар жатады. Бұл берілген мөлшерден асу банктің мақсатты қарыздарын (несиелерін) өз мақсаты бойынша пайдаланбағандығын білдіреді және сондықтан тезірек өтеу үшін неғұрлым өтімді активтермен қамтамасыз етілуі тиіс.

Біздің мысалымызда:

П/1 = (есеп беру кезеңінің басында) = 699300;

П/1 = (есеп беру кезеңінің соңында) = 686800;

П/2 – қысқа мерзімді міндеттемелер. Қысқа мерзімді несиелер мен заемдар және жұмыскерлерге арналған қарыздар.

Біздің мысалымызда:

П/2 = (есеп беру кезеңінің басында) = 0;

П/2 =(есеп беру кезеңінің соңында) = 0;

П/3 – ұзақ мерзімді міндеттемелер. Ұзақ мерзімді несиелер мен заемдар.

Біздің мысалымызда:

П/3 = (есеп беру кезеңінің басында) = 0;

П/3 = (есеп беру кезеңінің соңында) = 0;

П/4 - тұрақты міндеттемелер. Пассивтің I бөлімінің «Меншікті капитал» баптары. Актив пен пассивтің балансын сақтау үшін бұл топтың жиыны баланс активінің «Алдағы кезең шығындары» бабы бойынша сомаға азайтылады.

Біздің мысалымызда:

П/4 = (есеп беру кезеңінің басында) = 1396500;

П/4 = (есеп беру кезеңінің соңында) = 1401700;

Егер төменде көрсетілген теңсіздік орындалса баланс абсолютті өтімділікті деп саналады:

A/l П/1;

А/2 П/2;

A/3 П/З;

А/4 П/4.

Баланс өнімділігінің абсолюттігі алғашқы үш тенсіздіктің орындалуын қажет етеді. Төртінші тенсіздік баланстық маңызға ие болады. Оның орындалуы кәсіпорынның меншікті капиталының бар болуын куәландырады (Е_С = И_С - F). Егер кез - келген теңсіздік кері таңбаға ие болса, онда баланс өтімділігі абсолюттік өнімділіктен басқа болады.

А/1-П/1 және А/2-П/2 салыстыру арқылы біз кәсіпорынның ағымдағы өтімділігін анықтаймыз, ол жақын арадағы кәсіпорынның төлем қабілетін (төлем қабілетсіздігін) көрсетеді. A/3-П/3 салыстыру арқылы біз кәсіпорынның перспективалы өтімділігін көреміз. Соның негізінде ұзақ мерзімді бағдарлық төлем қабілеті болжанады.

Баланс өтімділігін аналитикалық кесте (4 – кесте) арқылы талдаймыз. «Прогресс» фирмасы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде бір жағынан, есеп беру кезеңіндегі баланста абсолюттік өтімділік сақталмайды [А/1 < П/1; А/2 > П/2; А/3 > П/3], ал екінші жағынан баланстың перспективалы өтімділігін көреміз [А/3 >П/3]. Есеп беру кезеңінің басында және есеп беру кезеңінің соңында кәсіпорын өзінің міндеттемелерінің ішіндегі ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді пассивтерін өтеген, өйткені олар нөлге тең. Неғұрлым тезірек төленуге тиісті міндеттемелер мен тұрақты міндеттемелер есеп беру кезеңінің басында да, соңында да өтелмеген.

    9-кесте

А/2_скор = 0,8 (стр.230 + стр.240 + стр.270) + 0,7 (стр.214) + 0,5 (стр.211 + 213)

Біздің мысалымызда:

А/2_скор (есеп беру кезеңінің басында) = 0,8 (164700) + 0,7 (12500) + 0,5 (9300 + 518000) = 404200

А/2_скор (есеп беру кезеңінің соңында) = 0,8 (252600) + 0,7 (54200) + 0,5 (35400 + 335000) = 425200

Баяу өткізілетін активтерге жататындар: 20 пайыз дебиторлық қарыздар және басқа да айналым активтері; 30 пайыз жылдық өнімдер және қайта сатылатын тауарлар; 50 пайыз шикізаттар, материалдар және де аяқталмаған өндірістегі шығындар. Бұл актив тобында одан басқа, түсірілген жүк тауарлары, алынған құндылықтардың қосылған құн салығы және ұзақ мерзімді қаржылық салымдар.

А/3_скор = 0,2 (стр.230 + стр.240 + стр.270) + 0,3 (стр.214) + 0,5 (стр.211 + 213) + стр.215 + стр.220 + стр.140

немесе жеңілдетілгені

А/3_скор = А/2 + А/3 - А/2_скор

Біздің мысалымызда:

А/3_скор (есеп беру кезеңінің басында) = 164700 + 541700 - 404200 = 302200

А/3_скор (есеп беру кезеңінің соңында) = 252600 + 434100 – 425200 = 261500

Неғұрлым тезірек төленуге тиісті міндеттемелерді түзеткен кезде 80 пайыз кредиторлық қарыздар мен басқа да қысқа мерзімді міндеттемелер ескеріледі.

П/1_скор = 0,8 (стр.620) + стр.630 + стр.640 + стр.650 + стр.660

Біздің мысалымызда:

П/1_скор (есеп беру кезеңінің басында) = 0,8 (699300) = 559400

П/1_скор (есеп беру кезеңінің соңында) = 0,8 (686800) = 549400

Қысқа мерзімді міндеттемелерге 20 пайыз кредиторлық қарыздар, банк несиелері және қарыздары қаржылары жатады.

П/2_скор = 0,2 (стр.620) + стр.610

немесе жеңілдетілгені

П/2_скор = П/1 + П/2 – П/1_скор

Біздің мысалымызда:

П/2_скор (есеп беру кезеңінің басында) = 0,2 (699300) = 139900

П/2_скор (есеп беру кезеңінің соңында) = 0,2 (686800) = 137400

Актив және пассив топтарының түзетілген мағынасы 4-кестеде көрсетілген, ал оның нақты көрсеткіштері 5-кестеде қайта құрылған.

«Прогресс» фирмасы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің 2006 жылы 01 қаңтардағы балансының өтімділігін сипаттайтын түзетілген көрсеткіштердің жағдайы, теңге.

Баланс өтімділігін комплексті бағалау үшін, өтімділіктің жалпы көрсеткішін (П_Л) қолданған жөн. Кәсіпорынның өтімділік қаржыларының сомасы мен төлем міндеттемелерінің сомасының қатынасын өтімділіктің жалпы сомасы көрсетеді (салмақтылық (весомость) коэффициенті көрсетілген соманың ішіне кіру керек, ол қаржының түсу уақыты мен міндеттемелердің өтелуін ескереді). Егер салмақтылық (весомость) коэффициенті L1 белгіленсе, онда келесі салмақтылық (весомость) коэффициенттер ұсынылады:

Оған, баланс өтімділігінің жалпы көрсеткішінің формуласы сай келеді:

А/1 + 0,5 А/2 + 0,3 А/3

П_Л = ---------------------------------

П /1 + 0,5 П/2 + 0,3 П/3

Осы көрсеткіштің мағынасына қарай (есеп беру кезеңдерінің басында және соңында), кәсіпорынның қаржылық және төлемділік жағдайының өзгерісіне бағалау жасалады.

Біздің мысалымызда:

П_Л (есеп беру кезеңінің басында) = [31800 + 0,5 (164700) + 0,3 (541700)] : [699600] = 0,40

П_Л (есеп беру кезеңінің соңында) = [14800 + 0,5 (252600) + 0,3 (434100)] : [686800] = 0,40

Есеп беру кезеңінде «Прогресс» фирмасы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің баланс өтімділігі өскен жоқ. Ағымдағы активтер мен қысқа мерзімді міндеттемелердің қатынасы 1:1 қарағанда төмен, бұл қаржылық тәуекелдің жоғары екенін және кәсіпорын өзінің шоттары бойынша төлем жүргізе алмайтынын айтады.

Осы жасалған қорытындыны растау үшін, баланс өтімділігінің жалпы көрсеткіштерінің мағынасын есептейік. Ол үшін, актив және пассив топтарының түзетілген қорытынды мөлшерін пайдаланамыз (5-кесте).

Біздің мысалымызда:

П_Л (есеп беру кезеңінің басында) = [31800 + 0,5 (404200) + 0,3 (302200)] : [559400 + 0,5 (139900)] = 0,52

П_Л (есеп беру кезеңінің соңында) = [14800 + 0,5 (425200) + 0,3 (261500)] : [549400 + 0,5 (137400)] = 0,49

Көрсеткіштің түзетілген мағынасы есеп беру кезеңінің соңында азайған, яғни жоғарыда жазылған қорытынды дұрыс.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау.

Талдау тәжірибесінде көбінесе қаржылық коэффициенттер қолданады, құрылысы мен тәсіліне қарай жағдайдан жағдайға өзгеріп, бірақта, аяғында қаржылық жағдайға баға беру басты көрсеткіштерді анықтауға ұмтылады және өзі келесіні қамтиды.

1. Автономия коэффициенті (К_авт). Ол капитал және қорлар қатнасы мен қорытынды балансына анықталады:

III баланс бөлімінің қорытындысы

К_авт = -------------------------------------------------

Баланс қорытындысы

Біздің мысалымызда:

К_авт (есеп беру кезеңінің басында) = 1396500 : 2095800 = 0,67

К_авт (есеп беру кезеңінің соңында) = 1401700 : 2088500 = 0,67

Бұл көрсеткіштер кәсіпорынның қаржылық дербестігін көрсетіп отыр.

2. Қарыздар және меншікті қаражаттар қатынасының коэффициенті (К_з/с). Кәсіпорынның міндеттемелерінің меншікті қаражаттарының қатнасына бөлінеді.

IV баланс бөлімінің қорыт. + V баланса бөлімінің қорыт.

К_з/с = --------------------------------------------------------------------------

III баланс бөлімінің қорытындысы

К_з/с (есеп беру кезеңінің соңында) = 686800 : 1401700 = 0,49

Коэффициенттің өлшемдік көрсеткіштері автономия көрсеткішінің мағынасы мен балансының көсетуі, олар жоғарыда көрсетілген критерилерге жауап береді: есеп кезеңінің басына (0,5), сол сияқты есеп кезеңінің аяғына (0,49) К_з/с < 1. Меншікті қаражаттардың формальді түрде жеткіліктігі қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді міндеттемелерді өтеуге, бұлар өтелмеуі мүмкін немесе жартылай өтелуі кәсіпорынның активтерінің жүйесі ақталмағаннан болады. Сөйтіп, қосымша критерилер енгізіліді, олар кәсіпорынның мобильді және имобильденген қаражаттардың арасындағы пропорциясын өлшейді.

3. Мобильді және имобильденген қаражаттардың қатнасының коэффициенті мына формуламен есептеледі (К_м/и):

II баланс бөлімінің қорытындысы

К_м/и = ------------------------------------------------

I баланс бөлімінің қорытындысы

Біздің мысалымызда:

К_м/и (есеп беру кезеңінің басында) = 738200 : 1357600 = 0,54

К_м/и (есеп беру кезеңінің соңында) = 701500 : 1387000 = 0,51

Осылайша, біздің жағдайдағы шарт К_з/с < К_м/и есеп кезеңінің басында (0,5 қарсы 0,54 ) байқалған, яғни кәсіпорын міндеттемелерін өтеуге жеткілікті мобильді қаражаттары болған. Есеп кезеңінің аяғынада (0,49 қарсы 0,51) байқалған, К_з/с < К_м/и шарты орындалмаған, яғни кәсіпорын өз міндеттемелерін өтеуге мобильді қаражаттары жеткіліксіз болған.

4. Ауыспалылық коэффициенті (К_мн). Кәсіпорынның меншікті айналым қаражаттарының капитплы мен қорлардың қатнас коэффициентімен анықталады.

III баланс бөлімінің қорыт. - I баланса бөлімінің қорыт.

К_мн = -------------------------------------------------------------------------

III баланс бөлімінің қорытындысы

Біздің мысалымызда:

К_мн (есеп беру кезеңінің басында) = (1396500 – 1357600) : 1396500 = 0,03

К_мн (есеп беру кезеңінің соңында) = (1401700 – 1387000) : 1401700 = 0,01

Көріп отырғанымыздай, жыл басына капитал 3% және 1% капитал жыл аяғына мобильді түрде болған. Бұл, кәсіпорын айналым қаражаттарында қажеттілігі туады.

5. Айналым қаражаттырының өтімділік коэффициенті (К_лос). Ақша қаражаттарының және қысқа мерзімді қаржылық салымдар арасындағы кәсіпорынның айналым активтерінің қатнасына анықталады.

Стр.250 + стр.260

К_лос = --------------------------------------------

II баланс бөлімнің қорытындысы

Біздің мысалымызда:

К_лос (есеп беру кезеңінің басында) = 31800 : 738200 = 0,04

К_лос (есеп беру кезеңінің соңында) = 14800 : 701500 = 0,02

Осылайша, айналым активтерінің басты бөлігі ( есеп кезеңінің басына 96 және есеп кезеңінің аяғына 98 пайыз) байланыс түрінде болған, 1/3 бөлігі дебиторлық қарыздарға келген.

6. Қорлардың қамтамассыздығы және меншікті шығындар көздерінің қалыптасу коэффициенті (К_{об зап}). Меншікті айналым қаражаттарының кәсіпорынның қорлар балансына қатнасы бойынша анықталады.

III баланс бөлімінің қорыт. - I баланса бөлімінің қорыт.

К_{об зап} = ------------------------------------------------------------------------

Стр. 210

Біздің мысалымызда:

К_{об зап} (есеп беру кезеңінің басында) = (1396500 – 1357600) : 539800 = 0,07

К_{об зап} (есеп беру кезеңінің соңында) = (1401700 – 1387000): 424600 = 0,03

Көрсеткіште көріп отырмыз, яғни коэффициент көрсеткіші жыл басына қалыпты жағдайға сай, ал жыл аяғына көрсеткіш анағұрлым төмендейді. Кәсіпорын жыл аяғында өз шаруашылығын қаржыландыруға қаржысы жеткіліксіз.

7. Автономия коэффициенті қорлар мен шығындар көздерінің қалыптастыру (К_{авт зап}) меншікті айналым қаражаттарының қорлар мен шығындар көздерінің қалыптасуын көрсетеді.

III баланс бөлімнің қорыт. – I баланс бөлімнің қорыт.

К_{авт зап} = -----------------------------------------------------------------------------------------

III баланс бөл-ң қорыт. – I баланс бөл-ң қорыт. + IV баланс бөл-ң қорыт.

Біздің мысалымызда:

К_{авт зап} (есеп беру кезеңінің басында) = (1396500 – 1357600) : (1396500 - 1357600 + 699300) = 0,05

К_{авт зап} (есеп беру кезеңінің соңында) = (1401700 – 1387000) : (1401700 – 1387000 + 686800) = 0,02

Көрсетілген есептеу, кісіпорынның 2005 жылғы балансы бойынша жасалған, ол: біріншіден, коэффициент мәні төмендеген (0,05 есеп кезеңінің басына және 0,02 есеп кезеңінің аяғына); екіншіден, К_{об зап} К_{авт зап} ара-қатынасты сақтауға арналған (0,07 және 0,05 жыл басына және 0,03 және 0,02 жыл аяғына).

8. Өндірістік мүліктің коэффициент (К_ипн) көрсеткіші мына формуламен анықталады.

Стр. 120 + стр. 130 + стр.211 + стр. 213

К_ипн = ---------------------------------------------------

Баланс қорытындысы

Біздің мысалымызда:

К_ипн (есеп беру кезеңінің басында) = (1298200 + 59400 + 9300 +468000) : 2098500 = 0,87

К_ипн (есеп беру кезеңінің соңында) = (1389500 + 35400 + 285000) : 2088500 = 0,82

Осылайша, мына шарт жасалынады К_ипн 0,5.

9. Қысқа мерзімді қарыздар коэффициенті (К_{крат зд}). Барлық міндеттемелерінің қысқа мерзімді міндеттемелер жалпы сомасын көрсетеді.

V баланс бөлімнің қорытындысы

К_{крат зд} = ------------------------------------------------------------------------------------------

IV баланс бөлімнің қорытындысы + V баланс бөлімнің қорытындысы

Біздің мысалымызда:

К_{крат зд} (есеп беру кезеңінің басында) = 699300 : 699300 = 1

К_{крат зд} (есеп беру кезеңінің соңында) = 686800 : 686800 = 1

Есептеу көрсеткендей, кәсіпорынның қысқа мерзімді міндеттемелерінің үлесі барлық міндеттемелердің жалпы сомасына тең.

10. Кредиторлық қарыздар және басқа да міндеттемелер коэффициенті (К_{кред зд}) кәсіпорын міндеттемелерінің жалпы сомасында лайықты міндеттемелердің сомасын көрсетеді.

V баланс бөлімінің қорытындысы + стр.610

К_{кред зд} = --------------------------------------------------------------------------

IV баланс бөлімінің қорыт. + V баланс бөлімінің қорыт.

К_{кред зд} (есеп беру кезеңінің басында) = 699300 : 699300 = 1

К_{кред зд} (есеп беру кезеңінің соңында) = 686800 : 686800 = 1

2005 жылдың басындағы және соңындағы К_{крат зд} және К_{кред зд} коэффициенттер теңдігі кәсіпорында қысқа мерзімді несиелер мен қарыздардың қолданбағанын көрсетеді, ал қысқа мерзімді міндеттемелер кредиторлық қарыздарға жатқызылады.

Баланс жүйесін анализдеуде және бағалауда мынадай критерийлер қолданады, ағымдағы өтімділік коэффициенті (К_тл), меншікті қаражаттармен қамтамасыз ету коэффициенті (К_осс), төлем қабілеттілігін қалпына келтіру коэффициенті (К_в(у)п).

Ағымдағы өтімділік коэффициенті (К_тл) былай анықталады:

II баланс бөлімнің қорытындысы

К_тл = -----------------------------------------------------------

V баланс бөлімнің қорытындысы – стр.640, 650

Біздің мысалымызда:

К_тл (есеп беру кезеңінің басында) = 738200 : 699300 = 1,06

К_тл (есеп беру кезеңінің соңында) = 701500 : 686800 = 1,02

Өтімділік коэффициентінің мағынасы, есеп беру кезеңінің басына да, есеп беру кезеңінің соңында да қалыптан төмен, яғни кәсіпорын - төлемдік қасиетін жоғалтады.

Меншікті қаражаттармен қамтамасыз ету коэффициенті (К_осс), ол былай анықталады:

III баланс бөлімнің қорытындысы - I баланс бөлімнің қорытындысы

К_осс = --------------------------------------------------------------------------------------

II балансы бөлімнің қорытындысы

Біздің мысалымызда:

К_осс (есеп беру кезеңінің басында) = (1396500 - 1357600) : 738200 = 0,05

К_осс (есеп беру кезеңінің соңында) = (1401700 - 1387000) : 701500 = 0,02

Меншікті қаражаттармен қамтамасыз етілуі кәсіпорында қалыптан төмен және есеп беру кезеңінің соңында екі есеге төмендеген, кәсіпорын - төлемдік қасиетін жоғалтады.

Кәсіпорын өзінің төлем қабілеттілігін қайта қалпына келтіргісі келсе, төлем қабілеттілігін қалпына келтіру коэффициенті есептеледі (6 айға):

К_тл(к.г.) + 6/Т (К_тл(к.г.) – К_тл(н.г.))

К_вп = --------------------------------------

2

Біздің мысалымызда:

Қалпына келтіру коэффициенті < 1 екенін көріп тұрмыз, яғни кәсіпорын өзінің төлем қабілеттілігін 6 ай ішінде қалпына келтіре алмайды.

Бағалау қорытындыларан жасау үшін жасалған есептеулердің қортындыларын кесте түрінде көреміз.

11-кесте

Көрсеткіштер	Есеп беру кезеңінің басында	Есеп беру кезеңінің соңында	Көрсеткіштердің критерилік мағанасы
1. Ағымдағы өтімділік коэффициенті (Ктл)	1,06	1,02	2
2. Меншікті қаражаттармен қамтамасыз ету коэффициенті (Косс)	0,05	0,02	0,1
3.Төлем қабілеттілігін қалпына келтіру коэффициенті (Кв(у)п)	-	0,5	1

Есеп беру кезеңінің соңында ағымдағы өтімділік коэффициенті (К_тл) мен меншікті қаражаттармен қамтамасыз ету коэффициенттерінің (К_осс) мағынасы нормативтерге қарағанда төмен болғандықтан, ал төлем қабілеттілігін қалпына келтіру коэффициенті (К_в(у)п) нормативтерге қарағанда екі есе төмен болғандықтан кәсіпорын жақын арада өзінің төлем қабілеттілігін жоғалтады.

Ұзақ мерзімді кезеңге болжам жасау (2 – 3 жылдарға) несиеге қабілеттілік индексі арқылы есептелінеді:

ИК = 3,3 * К₁ + 1,0 * К₂ + 0,6 * К₃ + 1,4 * К₄ + 1,2*К₅

Форма № 2 (стр.140)

К₁ = ----------------------------- = 6900 : 2088500 = 0,003

Форма № 1 (стр.300)
Форма № 2 (стр.010)

К₂ = ----------------------------- = 581300 : 2088500 = 0,28

Форма № 1 (стр.300)

Форма № 1 (стр.490)

К₃ = ----------------------------------- = 1401700 : 686800 = 2,04

Форма № 1 (стр.590 + 690)

Форма № 2 (стр.170)

К₄ = ----------------------------- = 5200 : 2088500 = 0,002

Форма № 1 (стр.300)
Форма № 1 (стр.490 - 190)

К₅ = ----------------------------------- = (1401700 - 1387000) : 2088500 = 0,007

Форма № 1 (стр.300)

ИК = 3,3 * 0,003 + 1,0 * 0,28 + 0,6 * 2,04 + 1,4 * 0,002 + 1,2 * 0,007 = 1,53

Несиеге қабілеттілік индексінен көріп отырғанымыздай, кәсіпорынның банкрот болу ықтималдылығы өте жоғары.

Э. Альтманның әдісі бойынша жасалған есептеулерден, біз алдында жасалған қорытындыларды дәлелдейміз, яғни кәсіпорынның төлем қабілеттілігінің деңгейі төмен дәрежеде екенін және оны келер кезеңде қалпына келтіру мүмкін еместігін.

Жоғарыда жүргізілген талдауды негізге ала отырып, біз «Прогресс» фирмасы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі жылдың басында және жылдың соңында дағдарыстық жағдайда болғанын қорытындылауға болады. Қаржылық тұрақтылықты көтерудің негізгі жолдары:

• 
  меншікті капиталды өсіру;
  
• 
  айналымнан тыс активтерді өсіру;
  
• 
  қор көлемін оптималды деңгейге дейін қысқарту.
  

«Прогресс» фирмасы» жауапкершілігі шектеулі серіктестікті дағдарыстық жағдайдан шығарудағы қаржылық стратегияны қалыптастыру ұсыныстарын қарастырамыз.

Ұсыныстар нұсқаларын кесте түрінде көрсетейік (12-кесте).