Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: " Ақша қаражаттар есебін ұйымдастыру "

Кассадағы ақша беру кассаның шығу ордерлерімен немесе басшы мен бас бухгалтер қол қойған тиісінше рәсімделген төлем тізімдемелерімен ақша беруге жазылған өтінішпен, шоттармен және басқа да құжаттармен рәсімделеді. Егер касса шығыс ордерлеріне қоса тіркелген құжаттарда субъект басшысының рұқсат берілген қолы болса, ордерге оның қолын қоюы міндетті емес. Жекелеген адамға кассаның шығыс ордері бойынша ақша берген кезде кассир алушының төлқұжатын немесе жеке басының куәлігін көрсетуді талап етеді. Оның атауы мен нөмірін, оны кімнің және қашан бергенін ордерде көрсетеді. Алушы касса ордеріне қол қояды және алған сомасын: теңгені –жазумен, тиынды – сандармен көрсетеді. Толтырылған кассалық шығыс ордері жоғарыда келтірілді.(16)

Сенімхат бойынша берілген ақша жағдайында касса шығыс ордерінде ақшаны алуға сенім білдірілген адамның тегі, аты мен әкесінің аты көрсетіледі. Егер ақша төлем тізімдемесі бойынша жүргізілетін болса, ол тізімдемеге “Сенімхат бойынша” деген-жазу жазылады. Бұл жазуды касса шығыс ордеріне немесе төлем тізімдемесіне қоса тіркейді.

Кіріс және шығыс касса ордерлері мен оның орнына жүретін құжаттарды бухгалтерия дәл әрі айқын етіп сиямен немес түтікше қаламмен жазып береді.

Жалақы, уақытша еңбекке қабілетсіздігі жөніндегі жәрдемақылар мен сыйлықтар төлем тізімдемесі бойынша таратылады, оның қас бетінде ақша беретін мерзімі мен оның жалпы сомасы көрсетіледі және оған басшы мен бас бухгалтер қол қояды.

Банктен ақша алғаннан кейін үш күн өткен соң, кассир төлем тізімдемесіне еңбек ақысы бойынша тиесілі сомасын алмаған адамдардың аты-тегінің тұсына мөртабан соғады немесе “Депозитке салынды” деп қолмен жазып белгі соғады, берілмеген сома төленбеген жалақы тізіміне енгізіледі; тізімдемеде нақты төленген сома мен депозитке салынуға тиісті сома жөнінде жазылады. Егер төлемді кассир емес, уәкілдік алған адам жасайтын болса, төлем тізімдемесінде; “Тізімдеме бойынша ақша таратқан (қолы)” деген жазу жазылады. Касса ордерлерін өшіріп жазуға, бүлдіруге және түзетуге жол берілмейді.

Жазылған касса ордерлері немесе олардың орнына жүретін құжаттар кіріс және шығыс касса құжаттарын тіркеу журналында тіркеледі, ол кіріс және шығыс касса құжаттарына жеке-жеке ашылады. Онда мыналар көрсетіледі: кіріс және шығыс ордерінің толтырылған күні мен нөмірі, кассаға түскен және жұмсалған ақшалардың нысаналы мақсаты көрсетіледі. Егер ақша қаражаттарының нысаналы мақсаты туралы деректерді машинограмма түрінде алатын болса, кіріс және шығыс касса құжаттарын тіркеу журналына тек құжаттың толтырылған күні, нөмірі мен сомасы көрсетіледі.

Касса ордерлері бойынша ақшаны қабылдау мен беру тек олардың рәсімдеген күнінде ғана жүргізіледі. Ордерді алған кассир басшы мен бас бухгалтердің қолдарын; олардың дұрыс рәсімделуін; ордерлерде көрсетілген қосымшалардың болуын тексеруге міндетті. Операциялар жүргізіліп болғаннан кейін ордерге кассир қол қояды, ал оған тіркелген қосымша құжаттарға штамп басылады немесе жазумен: күнін, айы мен жылын көрсете отырып “Алынды” немесе “Төленді” деп белгі соғады.(16)

Касса кітабының әрбір парағы тең екі бөліктен тұрады. Олардың бірін кассир бірінші дана ретінде толтырады және ол кітапта қалды; екіншісі көшіргі қағаз арқылы бергі және сыртқы бетін толтырады. Ол кассирдің есебі ретінде парақтың жыртпалы бөлігі болып табылады. Касса операцияларының жазбалары парақтың жыртпалы емес бөлігінің бет жағынан басталады. Алдын ала парақтың жыртпалы бөлігі кітапта қалатын бөлігіне сай келетіндей етіп парақты қиылатын сызық бойымен қойғаннан кейін жазу үшін жыртылатын парақтың бөлігін жыртылмайтын бөлігінің бет жағына салып, парақтың жыртылмайтын бөлігінің сыртқы жағынығ көлбеу сызығы бойымен жазуды одан әрі жалғастырады.

Есеп бланкісі операциялар аяақталғанға дейін бір күн бойы жыртылмайды. “Соның ішінде жалақыға” деген жолдың бойында касса бойынша шығысқа есептен шығарылмаған жалақыға арналған төлем тізімдемелері бойынша сомасы да көрсетіледі.

Касса операциялары шағын болса, онда касса есебі 3-5 күнде бір рет жасалуы мүмкін. Касса кітабында ақшаның кімнен алынғаны және кімге берілгені жөніндегі құжаттың нөмірі, корресподенцияланған шоты, сомасы көрсетіледі. Күн сайын, жұмыс күнінің аяағында кассир берілген ақшаның жиынтығын шығарады және енгізуге кітапта жол берілмейді. Түзетулерге кассир мен бас бухгалтердің қол қоюылуы керек.

Кассирдің есебінде корресподенцияланған шоттарға белгі жасалады, содан-соң оның деректері 451 – “Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақша” шотының дебеті мен кредиті бойынша машинограммаға немесе есеп регистірлеріне көшіріледі.(12)

Касса бойынша операциялардың яғни 451 шоттың кредиті мен дебеті есебін кассир жүргізеді. Регистірлерге жазулар бухгалтерияға кассир есебінің түсуіне қарай жүргізіледі. Біріңғай корресподенцияланған шоттардың сомалары біріктіріледі. Айдың аяғында есепті айдан кейінгі бірінші жұлдызына регистірлердегі қалдық шығарылады, ол кассирдің есебіне және Бас кітаптағы 451 шоттың қалдығына сәйкес келуге тиіс.

Кассаға ақша кірістелген кезде 451 – “Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақша” шоты дебеттеліп, мына төмендегі шоттары кредиттеледі:

441 – “Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша” шоты – кассаға есеп айырысу шотынан алынған сомаға;

333 – “Қызметкерлердің және басқа да адамдардың қарыздары” қызметкерлердің есебіндегі сомалар, жалақы, жетіспейтін сомалар, талан-таражға түскен сомалар және т.б. бойынша кассаға өткізілетін қарыздар;

701 – “Дайын өнімдерді сатудан түскен табыс”, 702 – “Сатып алынған тауарларды сатудан түскен табыс”, 709 – “Басқа табыстар” шоттары материялдар, жұмыстар мен қызметтер үшін қолма-қол ақшамен есеп айырысқан кезінде.

Кассадан ақша берілген кезде 451 – шоты кредиттеледі және мына төмендегі шоттары дебеттеледі:

681 – “Персоналдармен еңбек ақысы бойынша есеп айырысу” шоты – кәсіпорын қызыметкерлеріне берілген еңбек ақысының сомасына;

333 – “Қызыметкерлер мен басқа да адамдардың қарыздары” шоты – кәсіпорын қызыметкерлерінің есебіне берілген сомаға;

441 – “Есеп айырысу шотындағы нақты ақша” шоты – кәсіпорынның есеп айырысу шоытна өткізілген, депозитке салынған жалақы және басқа да түсімнің сомасына.

Шетел валютасы мен есеп айырысуды ж‰ргізген кезде субъктілері 452 – “Кассадаѓы шетелдік валюта т‰ріндегі ќолма-ќол аќша” шотын ашады. Валюта кассасындаѓы есеп субъект кассасындаѓы операцияларѓа ±ќсас ж‰ргізіледі, тек оныњ айырмашылыѓы мынадай: кіріс жєне шыѓыс касса ордерлерінде, касса кітабында ќаражаттар сомалары шетел валюталарымен жєне тењгеге айналдырылѓан т‰рінде кµрсетіледі.

Валюта кассасы ‰шін жеке касса кітабы ашылады. Валюта операциялары ‰лкен кµлемде ж‰ргізілген кезде жеке машинограммалардыњ жєне басќа да есеп регистрлерініњ ж‰ргізілуі м‰мкін. (16)

Валюта т‰скен кезде 452-шоты дебеттеледі де жєне мына тµмендегі шоттар кредиттеледі:

431- “Ел ішіндегі валюталыќ шоттаѓы ќолма-ќол аќша” шоты –валюта шотынан валюта т‰скен кезде;

301- “Ќызметкерлер мен басќа адамдардыњ -ќарыздары” шоты – кассаѓа алынѓан валюта т‰сімініњ сомасына;

725-“Баѓам айырмашылыѓынан т‰скен табыс” шоты – тиісті шетел валюталарына қатысты теңге бағамының құлдырауы жағдайындағы бағам айырмшылықтарының сомасына;

333- “Қызметерлер мен басқа адамдардың қарыздары” шоты - есебіне берілген шетел валютасының сомасына ;

431 –“Ел ішіндегі валюталық шоттағы қолма-қол ақша” шоты – есебіне берілген шетел валытасының сомасына;

844 – “Бағам айырмашылығы бойынша шығыстар ” шоты – тиісті валталарға қатысты теңге бағамының көтерілуі нәтижесіде болған бағам айырмашылықтары сомасына.

Қоғамдық тамақтндыру мен бөлшке сауда кәсіпорындарының ерекшелігіне байланысты олардан түсетін түсімнің басым көпшілігі қолма-қол ақ ақша қаражаттары бойынша түсетіндіктен, оларға оперативтік кассаның есебін жүргізуге тура келеді. Оперативтік касса, әдетте, сауда залында орналасады. №1034 6 тамызда шыққан Ќазаќстан Республикасыныњ ‡кіметініњ ќаулысына сєйкес, ќолма-ќол аќшамен есеп айырысатын барлыќ шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілердіњ Ережесі бекітілген. Аталѓан ережеде тыњшылыќ жадысы бар баќылаушы кассалыќ машинасын енгізуді ±сынѓан болатын.(16)

Тыңшылық жадысы бар бақылаушы кассалық машинасы кµмегімен есептеуді ж‰зеге асыратын шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілер тауарын сатып алушыларѓа баќылаушы-кассалыќ машинаныњ чегін беруге міндетті, µйткені ол сатушы мен сатып алушыныњ арасындаѓы алып-сату келісім-шарты бойынша міндеттемелердіњ орындалуын ќуаттайды.

Кассалыќ аппараттарды міндетті т‰рде салыќ органдарында тіркеуден µтікізеді. Оны тіркеуден µткізу ‰шін келесідей ќ±жаттарды ±сыну керек: арыз, зањды т±лѓаныњ мемлекеттік тіркеуден µткені туралы куєлігініњ кµшірмесі, баќылаушы кассалыќ машина паспорты; ќолма-ќол аќшаны тіркейтін журналы және басқалар. Салыќ органдары арыз бланкісініњ д±рыс толтырылѓаны жєне Бақылаушы кассалық машинаныњ белгіленген талапќа сєйкес келетіндігін тексеріп есепке ќояды, сосын тыңщылық жадысы бар бақылаушы кассалық машинасына карточкасын береді. Бақылаушы кассалық машина ќондырѓан кезде салыќ органыныњ µкілетті инспекторы тыњшылыќты жадында саќтайтын ќондырѓыѓа пароль енгізеді. Пароль шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектініњ тіркеуден µткен салыќ органдарында саќталады.

Аќша операциялыќ кассаѓа т‰скен кезде 451 “Операциялыќ кассадаѓы ќолма-ќол аќша” аралыќ шоттар дебеттеледі жєне мына шоттар кредиттеледі:

701 – “дайын µнімдер сатудан т‰скен кіріс”, 704 – “Кµлік ±йымдарыныњ ж‰ктер мен жолаушылар тасымалы жµніндегі ќызметтерінен т‰скен табыс” шоттары жєне басќа да шоттар-кассаѓа алынѓан т‰сімніњ сомасына;

301 – “Алынуѓа тиісті ќарыздар” шоты - сатып алушылар мен тапсырыс берушілердіњ кассаѓа алынѓан сомаѓа.

Кєсіпорын кассасына т‰скен табысты µткізгенде - 451 шоты дебеттеледі де, ал 451 шотыныњ “Операциялыќ кассадаѓы ќолма-ќол аќша” субшоты кредиттеледі.

2.4 Есеп айырысу шотындаѓы ќолма-ќол аќшаныњ есебі
Банк шоттары тењгемен де, шетелдік валютасымен ашылуы м‰мкін. Банк келісім бйынша аѓымдаѓы немесе корреспанденттік шоттарын ашќан кезде, шот шот иесініњ пайдасына келіп т‰сетін аќшаны ќабылдауды, оныњ µзіне немесе ‰шінші тараптарѓа тиесілі аќша сомаларын аудару жµніндегі ±йѓарымын орындауды жєне басќа да ќызмет т‰рлерін кµрсетуді µз міндетіне алады. Банк шоттары бойынша келісім-шарты келесі мєліметтерден т±рады: реквизиттері; келісім мєні немесе келісім-шарттыњ жасалѓан нєрсесі; салыќ ќызметі органдары берген салыќ тµлеуші-шот иесініњ тіркеме нµмірі; банктіњ кµрсететін ќызметініњ шарты жєне оларды тµлеу тєртібі. Келісімде жаќтар тарапынан келісілген басќа да жаѓдайлар ќарастырылуы м‰мкін.

Банк пен Ќазаќстан Республикасыныњ резиденті – зањды т±лѓа мен оныњ жекелеген ќ±рылымдыќ бµлімшесі арасында келісім жасау ‰шін: ќойылѓан ќол ‰лгілері жєне мµр тањбасы бар ќ±жаты; клиенттіњ салыќ есебіне ќойылѓанын растайтын, салыќ ќызметі оргаендары берген, белгіленген ‰лгідегі ќ±жаты; аудандық еңбек және халықты әлеуметтік қолдау бөлімі берегн шаруашылық жүргізуші субъектінің Қазақстан Республикасының зейнеткерлік қорына жарналар төлеуші ретінде тіркелгендігі жөніндегі фактісін растайтын белгіленген үлгідегі құжаты; мемлекеттік тіркеуден өткендігін растайтын, өкілетті органдар берген белгіленген үлгідегі құжаттың көшірмесі немесе оған теңестірілген құжаттың көшірмесі; Қазақстан Республикасы заң тәртібімен бекітіліп, куәландырылған құрылтайшылық құжаттың көшірмесі тапсырылады.(19)

Банкте жинақ шоттарын ашқан кезде, банктер салымдарды салушылардын қабылдауға келісім шартта көрсетілген тәртіпте, оларға марапаттау төлеуге және әрекет етіп тұрған заң актілері мен келісім шартта қарастырылған тәртіпте және келісілген жағдайнда салымдарды қайтаруға өз міндетіне алады.

Егерде банкте шот иесінің пайдасына жаңылыс аударылып кеткен ақша қаражатының фактысы анықталса, онда ол сол қаражаттарды шот иесіне хабарламай-ақ қатесін жөндеуге құқылы. Бірақ бұл жағдай келісім шартта қарастырылғаны жөн.

Банктегі шоттардың көшірмесін беру келісім-шартқа сәйкес банктер арқылы жүзеге асырылады. Банк шот иесіне олардың есеп шоттарының көшірмелерін беру қызметін электорандық тәсілмен, егер бұл келісімде қарастырылған болса, арнайы адам жұмсау арқылы атқаруға құқылы. Банктердегі есепшоттары бойынша операцияларды тоқтату Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, шот иесінің ақша қаражаттарының жұмсалынбауына немесе алуға тиым салу құқығы бар өкілетті органдардың тиісті шешімдерінің негізінде жүзеге асады. Банктегі есепшоттары бойынша операциялардың жаңартылуы осы шешімдерді қабылдаған тиісті органдардың жазбаша хабарландыруының немесе қаулыларының негізінде жүзеге асырылады.

Жаңадан ашылатын заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының заңына сәйкес жарлық капиталын төлегенін қуаттайтын құжаттарды ұсыну тиіс, ол үшін банк келісім-шарттың негізінде оларға уақытша жинақ шоттарын ашады. Ал мемелекеттік тіркеуден өткен соң заңды тұлғаға ағымдағы шоттар ашады.

Есеп айырысу және басқа да шоттарды рәсімдеу үшін банкте келесі құжаттар пайдаланылады.

Қолма-қол ақша жарнасына берілетін хабарлама. Шот иесінің банктегі шотына қосып есептеу үшін түсім қаражаттарын және қолма-қол ақшамен салынатын басқа да сомаларды банкке қабылдау жөніндегі бұйрығы. Хабарлама сиямен бір дана етіп жазылады; қабылданған ақшаға банк түбіртек береді және ол кассаның шығыс ордеріне қоса тіркеледі ,(16)

Есеп айырысу шоты бойынша операциялардың есебі 441 “Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша” шотында жүргізіледі. Субъектілер шоттары бойынша банк екі дана етіп бет есебін ашады. Бірінші дана бас есептің көшірмесі болып табылады және ол бастапқы құжаттармен бірге шаруашылық жүргізуші субъектіге беріледі, екінші – бет есебі болып қалады.

Көшірме атқарушының қойған қолымен және банктің көшірме үшін мөрінің таңбасының расталынады.

Көшірмелердегі әрбір түзету атқарушы мен бас бухгалтердің немесе оның орынбасарының қойған қолдарымен куәландырылыуы және банк мөрінің таңбасымен бектілуі тиіс. Көшірмелерге қоса тіркелег нқұжаттарды көшірмеге қол қойған операцияны жүргізуші қызметкердің қолымне бірге штамп және осы құжаттардың бет есебі бойынша келтірілген жазбалардың күні көрсетілген календарлық штемпері қойылуы тиіс. Көшірмелер бірінші немесе екінші болып қол қою құқығы бар адармдарға субъектінің келісімі бой ынша бекітілген мерзімде беріледі. Көшірме субъектілерге почта арқылы жіберілуін немесе банк клиенттері үшін қолайлы жерде орналастырылған абоненттік жәшік арқылы жіберілуі мүмкін.

Клиент өкілінің көшірмені алғаны жөнінде бет есепте немесе жеке карточкада қойған қолы болуы керек.(19)

Банк көшірмелері оған қоса тіркелген құжаттармен тексеріледі. Банкінің қате аударған сомаларының мән-жайын анықтағанға дейін 441- “Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша” шоты кредитінен 334 –“Басқа да дебиторлық қарыздар” шотының дебетіне есептен шығарылады, ал есепке алынған сомалар 441-шоттың дебеті және 687 – “Басқа да кредиторлық қарыздар” шотының кредиті бойыншы көрініс табады. Банкі шоттары оның иесінің өтініші бойынша жабылады.

Заңды тұлға – шот иесінің тарату немесе қайта ұйымдастыру кезінде, немсе заңды тұлғаның шотын бір жылдан астам, ал жеке тұлғалардың шотын үш жылдан астам кезеңде ақша келіп түспеуіне байланысты банк шоттары жабылады.

Банкідегі есепшот жабылғаннан кейін субъект осы жөнінде он күндік мерзім ішінде нөмірі өзгергенде - шот иесі қолдарындағы пайдаланбаған чектерді банкіге қайтаруы керек.

Есеп айырысу шоты бойынша мынадай шаруашылық операциялары көрініс табады:

441 – “Есеп айырысу шотындағы қолма- қол ақша” - шоты дебеттеліп, мына төмендегі шоттары кредиттеледі:

451 – “Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма – қол ақша” шоты-кассадан келіп түскен түсім және депоненттелген еңбек ақы сомасы;

301 – “Алынуға тиісті қарыздар” шоты - сатылған өнім жұмыспен қызмет төлем ақысына;

661 – “Тауарлы-материалдық босалқылармен жабдықтау үшін алынған аванстар”, 662 – “Орындалған жұмыстар және көрсетілген қызеттер үшін алынған аванстар” шоттары – сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстарына.

441 – “Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша” шоты кредиттеледі де, мына шоттар дебеттеледі:

671 – “Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысу” шоты – алынған өндірістік қорлар, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер үшін жабдықтаушылар мен мердігерлердің акцептелген төлемақысына;

451 – “Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақша” шоты – еңбекақыға, іс-сапарларға және басқа да шығыстарға жұмсауға арналған кассаға алынған сомасына;

141 – “Еншілес серіктестерге алынған инвестициялар”, 142 – “Тәуелді серіктестерге салынған инвестициялар”, 143 – “Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаларға салынған инвестициялар” – шоттары кәсіпорындардың жарғылық капиталына салынған инвестициялардың сомасына;

401 – “Ациялар”, 402 – “Облигациялар”, 403 – “Басқа да қаржылық инвестициялар” шоттары – сатылып алынған акциялар, облигациялар банктердегі депозит шоттарына салынған салымдарына;

351 – “Тауарлы-материалдық құндылықтар мен жабдықтау үшін берілген аванстар”, 352 – “Орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін берілген аванстар” шоттары - жабдықтаушылар мен мердігерлерге төленген аванс сомаларына;

601 – “Банктер несиелері”, 602 – “Банктен тыс мекемелерден берілген несиелер” шоттары – есеп айырысу шотынан өтелген банк неиелері мен заем қаражаттарының сомасына;

641 – “Еншілес серіктестіктерге қарыздар”, 642 – “Тәуелді серіктестіктерге қарыздар”, 643 – “Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаларға қарыздар” шоттары – еншілес және тәуелді серіктестіктерге есеп айырысу шотынан қарыздарды өтерге;

633 – “Қосылған құн салығы”, 634 – “Бюджетпен басқа да есеп айырысулар” шоттары – салықтар бойынша бюджетке төлемдер төленгенде;

651 – “Жеке жіне мүліктерін сақтандыру бойынша есебі”, - жеке және мүліктерін сақтандыру бойынша қарыз сомасын төлегенде;

631 – “Төленетін ағымдағы табыс салық” – бюджетке корпоративтік табыс салығын төлегенде.(16)

2. 
   бөлім “Мақтаарал аудандық ауыз су жүйесі” мемлекеттік коммуналдық кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдіру жолдары
   

1. 
   Валюта шотындағы қолма-қол ақшаның есебі
   

Резиденттер арасындағы жасалатын төлем операцияларының барлығы, нормативтік актілерге қарастырылғаннан басқасы, тек теңге түрінде жүргізілуі тиіс. Қазақстан Республикасындағы резиденттер және резиденттер еместер арасындағы валюталық операциялар Ұлттық банктің нормативті-құқықтық актілерінде, салық пен кеден заңдарында, қарастырылғаннан басқа жағдайларда, өкілетті банктер және банктік емес қаржылық мекемелер арқылы жүргізіледі.

Валюталық операцияларды жүргізу үшін 24 желтоқсан 1996 жылғы №54-1 «Валюталық реттеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы және 20 сәуір 2001 жылғы № 115 Ұлттық банктің Қаулысымен бекітілген “Қазақстан Республикасында валюталық операцияны жүргізулің Ережесі” негіз болып табылады. (16)

Қазақстан Республикасындағы валютаны реттеудің негізгі оргыны болып Ұлттық банк саналады. Кез келген валюталық операцияны өкілеттілігі бар банксіз жасауға рұқсат етілмейді. Осындай операцияларды жасау үшін өкілетті банктер заңды тұлғалар үшін валюталық шоттар ашады.

Заңды тұлғалар – резтденттері өкілетті банктердегі шетелдік валютада және оларды жабу 2-маусым 2000 жылғы №266 “Қазақстан Республикасының банктердегі клиенттердің банктік шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртіптері туралы” нұсқауда қарастырылған болатын.

Заңды тұлғалардың өкілетті банктердегі есеп шоттарына қолма –қол ақшасыз тәртіппен келіп түскен шетелдік валюта шектеусіз түрде есепке алынады.

Заңды тұлға – резиденттердің экспортталған тауары үшін төлем ретінде алған валютасы, 120 күннен аспайтын мерзімді, міндетті түрде банк шоттарына кірістелуі керек.

Заңды тұлғалар – резиденттер , резидент еместердің пайдасына төлемдер жүргізілген кезде, өкілетті банктерге тиесілі тәртіп бойынша әзірленген құжаттарды тапсыруы тиіс. Лицензия немесе бұл бойынша талап Ұлттық банкіде тіркелгені жөнінде куәлік талап етілетін операциялар жүргізілген жағдайда заңды тұлға – резиденттрі өкілетті банкке тиісті құжаттарын тапсыруы тиіс.

Өкілетті банктер валюталық заңдарды сақтауға байланысты қосымша ақпараттар мен құжаттарды талап етуге құқылы.

Резиденттер мен резидент еместер арасындағы операциялар бойынша төлемдер екі жақтың кез келген валюта түріндегі келісімдері бойынша жүзеге асырылады. Резиденттер мен резидент еместердің өкілетті банктер арқылы жүзеге асырылатын ағымдағы операциялары шектеусіз жүргізіледі.

24 желтоқсан 1996 жылғы “Валютаны реттеу туралы” Заңдарына және 31 наурыз 2001жылғы № 88 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банк басқармасының қаулысымен бекітілген “Капитал қозғалысымен байланысты валюталық операцияларын тіркеудің Ережелеріне” сәйкес қаражаттардың резидент еместерден резиденттердің пайдасына көшуін қарастыратын капитал қозғалысына байланысты операциялардың есебін жүргізу және ұйымдастырудың тәртібі сол аталған қаулымен бекітілген.(5)

Капитал қозғалысымен байланысты Қазақстан Республикасына келіп түсетін 100 мың АҚШ долларынан астам немесе соған сәйкес басқа валюталық операцияларынан түскен қаражаттар міндетті түрде тіркеуге жатады:

• 
  резидент еместерден 120 күннен астам мерзімге алынған несиелер, лизингінде қоса алғанда;
  
• 
  резидент еместердің экспорттық – импорттық мәмілелеріне сәйкес алған несиелері;
  
• 
  резидент еместердің төлем ретінде интелектуалды меншік объектісін толық әрі айырықша құқын берген жағдайда;
  
• 
  резидент еместердің төлем ретінде қозғалмайтын мүлікке қатысты мүліктік құқын берген жағдайда.
  

Капитал қозғалысына байланысты қаражаттардың резидент еместерден резиденттердің пайдасына көшуін қарастыратын валюталық операциялардың түрлері тәртіп бекітілген келесі тәртіп бойынша жүргізіледі: 120 күннен астам мерзімге несиелер алу; 120 күннен астам мерзімге жасалынған экспорттық-импорттық мәмілелерге байланысты есеп айырысуларды жүзеге асыру; инвестициялар; мүліктік және қозғалмайтын мүліктерге қатысты басқа да құқықтарға төленетін аударымдар болған жағдайда жүзеге асады.

Заңды тұлғалар – резидент еместермен шетел валютасында есеп айырысулар олардың есеп шоттарындағы қолында бар валюталық қаражаттарының шегінде қолма-қолсыз тәртіппен жүзеге асырылады. Валюталық қаражаттардың шығу тегі жариялы болуы және келесі көздерден заңды түрде алынуы тиіс.; экспорттық валюталық түсім; жарғылық капиталға төленетін жарналар; резидент еместерге қаржылық жәрдем беру; өкілетті банктерден, шетелдік банктерден, қаржылық мекемелерден және басқа шетелдік заңды тұлғалардан алынатын несиелер, сондай-ақ жеке тұлғалар – резидент еместер берген қарыздар; өкілетті банктер және айырбас пунктері арқылы ішкі сауда да тенгеге сатып алынған валюта.

Заңды тұлға резиденттерінің банк шоттарында шетелдік валютасында қолма-қол ақшасынан резиденттік емес еңбеккерлердің шетелдік іс-сапарларға шығуына байланысты кеткен шығыстаны жабуға алынуы мүмкін. Осы қаражатты алу үшін заңды түлға резиденттері өкілетті банкісіне тиісті дәрежеде рәсімделген құжаты ұсынады .

Заңды тұлғалар – резиденттердің үшінші жақтар үшін контракт бойынша ақы төлеу валюталық операцияларына, сондай-ақ қолма-қол ақша түрінде есеп айырысуларына тыйым салынады. Салық салудың ресми деңгейін Ұлттық банкінің бағамдық негізінде анықталған деңгейінде алынады және ол баспасөз жарияланады.

Өкілетті банктер мен айырбас пунктері арқылы шетел валюталарын алып сату арқылы екі жақты мәмілелер кезінде сатып алушылар мен сатушылардың өз беттерінше анықтаған бағамдық деңгейін алуға құқылы.

Резидент – заңды тұлғалар ішкі валюталық нарығында шетелдік валютаны және тек резидент еместермен есеп айырысу үшін шетел валютасында несие алуына болады және шетел валютасында банкіден алған несие бойынша міндеттемелерін орындайды. Шетел валютасында несиелер қолма қол ақшасыз тәртіппен беріледі.(13)

Валюта шоты бойынша жасалатын операциялар мына төмендегі құжаттармен рәсімделеді, оның толтырылған үлгісі төменде келтіріліп отыр.

Банк мөрімен және кассирдің, орындаушы мен бақылаушының қойған қолдарымен куәландырылған банктік валюталық кіріс ордері валюталық шығыс касса ордерін толтыру үшін негіз болып табылады.

Қолма-қол валютаны беру тапсырмамен рәсімделеді, оның толтырылған үлгісі төменде келтіріліп отыр. Банк куәландырған тапсырманың көшірмесі валюталық кіріс касса ордерін жазу үшін негіз болып табылады.

Шетелдегі бенефициарға валюта қаражаттарын аудару “Аударуға берілетін өтінішті” жазу арқылы рәсімделеді, ол төменде келтіріліп отыр.

Валюта шоттары бойынша операциялардың есебі 431 – “Ел ішіндегі валюталық шоттардағы қолма-қол ақша” және 432 – “Шет елдердегі валюталық шоттағы қолма-қол ақша” – шоттарында жүргізіледі.

Аталған және басқа да құжаттардың негізінде банк валюталық шотының бет есебіне тиісті жазуын жазады, ал оның көшірмесі кәсіпорынға жіберіледі.

Валюталық шот оның иесінің өтініші бойынша жабылады, содан соң осы өтінішін өзіне қызмет көрсететін банк мекемесіне жіберіледі. Шот жабылған жағдайда, сондай-ақ субъектінің атауы өзгерсе немесе шоттың нөмірі өзгерген жағдайда шот иесі валюталық шоттағы қаржының қалдығын растайтын құжатты өтінішке қоса тіркеуге міндетті.

Барлық резидент еместердің операцияларды жүзеге асырған кезде валюта заңының сақталуын қамтамасыз етуі валюталық бақылаудың мақсаты болып табылады.

Валюталық бақылаудың негізгі бағыты операциялардың қолданылып жүрген заңға сәйкес келуін, шетел валютасымен төлеудің негізділігін тексеру; валюталық операциялар бойынша, сонда-ақ резидент еместердің Қазақстан Республикасының валютамен операциялары бойынша есепке алу мен есеп берудің толықтығы мен нақтылығын тексеру болып табылады.

Валюталық бақылау Қазақстан Республикасында валюталық бақылау органдары және агенттері арқылы жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының заңына сай валютаны ретке келтіру міндеттерін жүзеге асыру құқығы бар Мемлекеттік органдар, Қазақстан Республикасындағы валюталық бақылау органдары болып табылады.

Алған лицензияларына сәйкес операциялар жүргізген кезде валюталық заңның сақталуын бақылау міндеті жүктелген өкілеттеріне берілген банкіден тыс қаржы мекемелері мен өкілеттігі берілген банкілер валюталық бақылаудың агенттері болып табылады.

Валюталық бақылау органдары өз міндеттерін жүзеге асыру үшін валюталық бақылау агенттерін жұмысқа тартады және олардың тиісті тапсырмаларды орындауы үшін біршама құқықтарды береді.(7)

Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды жүзеге асырып жатқан резидент те, резидент емес те республиканың заңымен белгіленген тәртіппен осы операцияларға қатысты ақпараттар мен тиым салынған құжаттарды валюталық бақылау агенті мен органдарына беруге міндетті: өзінің үй-жайына, құжаттарға және автоматталған базалық мәліметтерге кіруін қамтамасыз етуді; тексеру барысында да, сондай-ақ олардың нәтижесі бойынша да түсінік беруге; валюталық бақылау органдарының талаптарын орындауы тиіс.

Заңды тұлға-резиденттер шетел валютасын ішкі сауда да резидент еместермен есеп айырысуды жүзеге асыру үшін және міндеттемелерін орындау үшін, сондай-ақ заң актілерінде қарастырылған басқа да жағдайларда ғана сатып ала алады.

Заңды тұлғалар-резиденттер шетел валютасын сатып алуға тапсырысты әзірлеу кезінде сатып алу мақсатын көрсетуді, сондай-ақ резидент еместермен есеп айырысуда жүзеге асырудың қажеттілігін растайтын құжаттарды қоса тапсыру немесе өкілеттік банктерден алынған несиелер бойынша міндеттемелерді орындауды және осы валютаны, егер өз мақсаты бойынша пайдаланылмайтын болса, онда оны сатып алынған күннен бастап, отыз күннің ішінде ағымдағы нарықтық бағамы бойынша ішкі валюталық сауда да сатуға тек банкке ғана өкілет берілген.

Валюталық шоттағы ақшалар шоты бойынша жүргізілетін операциялар.(13)

Заңды тұлға-резиденттердің ішкі валюталық саудада сатырп алған шетел валютасы резидент емеске немесе валютаның заңды тұлғаның есепшотына қосылған күннен бастап, отыз күннің ішінде өкілеттік банкке аударылуы тиіс.

Заңды тұлға – резидент толықтай немесе жартылай сатып алынған шетел валютасын отыз күннің мерзімі өтекенше пайдаланбаса, онда ол ішкі валютьалық саудада міндетті түрде сатылады.

Заңды тұлға резиденттерге валюталық операциялар бойынша дкөрсетілген банктік қызмет түрлеріне өкілетті банктер арқылы тараптардың келісімі бойынша ұлттық немсе шетел валютасы түрінде төлемақы алады.

Теңгемен алынған несиелерді , сондай-ақ олар бойынша пайыздар мен басқа да төлемдердің шетел валютасымен орнын жабуға тыйым салынады.

Тауарлар экспорты төлем, сондай-ақ несие немесе инвестиция ретінде заңды тұлғалар-резиденттер арқылы аланған болса, онда ол осы резиденттің 24 наурыз 1997 жылғы № 130 шетел валютасын пайдалануға байланысты қызметін лицнезиялау тәртібі туралы Ережеге сәйкес өкілетті банкілер арқылы төлем жасалынады.

Заңды тұлға-резиденттердің пайдасын тарту, қайтарымдылық-жәрдем жасау, қайырымдылық жарналар және басқа да түсімдер ретіндегі түскен шетел валютасы олардың өкілетті банкілер арқылы төленеді. (16).

431 және 432 шоттар бойынша жазбалар есеп айырысу шотындағы жазбаларға сәйкес жазылады.

431 және 432 шоттарының дебеті келесі шоттардың кредитімен корреспонденцияланады:

452 “Кассадағы шетелдік валюта түріндегі қолма-қол ақша” – валюталық кассадан валюталық шотқа өткізілген валютаның сомасына;

301 “Алынуға тиісті борыштар” – тиелген өнім, орындалған жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін төленетін валюталық қаржы келіп түсті;

725 “Бағам айырмашылығынан түскен табыс” – шетелдік валютаның ұлттық валютаға қатысты бағамның өсуінің нәтижесінде пайда болған оң бағам айырмашылығының сомасына;

431 және 432 шоттарының кредиті келесідей шоттардың дебетімен корреспонденцияланады:

452 “Кассадағы шетелдік валюта түріндегі нақты ақша” – валюталық шоттан валюталық кассаға алынған валютаның сомасына барабар;

671 “Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу” – жеткізілген материалдық қорлар, атқарылған жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін шетелдік фирмалардың (шот фактуралары) инвойсы төленді;

844 “Бағам айырмашылығы бойынша шыққан шығыс” – шетелдік валютаның ұлттық валютаға қатысты бағамның төмендеуінің нәтижесінде пайда болған теріс бағам айырмашылығының сомасына.(6)

421 “Аккредиттивті ақша қаражаттары” шоты бойынша аккредитивтегі ақша қаржыларының қозғалысы есепке алынады. Аккредитив – клиенттің тапсыруымен өзі келісімге отырған контрагенттің пайдасына берілген банкісінің сөзсіз орындалуы тиісті міндеттемесі. Ол бойынша аккрдитив ашқан банк жабдықтаушыларға төлем жасай алады немесе осындай төлемдерді олар аккредитивке көзделген құжаттарды ұсынған жағдайда басқа банкілердің жүзеге асыруына өкілеттік бере алады. (17)

Аккредитивтің келесі түрлері ашылады: жабылатын ; қайтарып алынатын немесе қайтпайтын; дәлелденген және трансферабельдік болып бөлінеді.

Жабылатын аккредитивті ашқан кезде банк-эмитент орындаушы банкке аккредивтің сомасына тең ақша сомасын оның билігіне беріп, ал ол өз міндеттемесінің әрект ету мерзімінде осы ақшаны мүмкіндігінше аккредитив бойынша төлем жасау үшін пайдаланатын жағдаймен келіседі.

Қайтарып алынатын аккредитивті банк-эмитент бенефициармен алдын-ала келіспей-ақ жоюы немесе өзгертуі мүмкін. Қайтарып алынатын аккредитив жағдайында барлық билікті өзгерту туралы жағдайды төлеуші тек банк-эмитент арқылы бенефициарға бере алады. Бірақ өзгерту мен жоюдың алдында орындаушы банк, аккредитив жағдайына сәйкес, бенефициар қойған және бнефициар банкісі қабалдаған құжаттарды төлеуге міндетті.

Қайтпайтын аккредитивте банк-эмитенттің барлық жағдайын орындаған кезде аккредитив бойынша төлем жасауды қатаң түрде өз міндетіне алады. Қайтпайтын аккредитив бенефициардың келісімінсіз өзгертуге немесе жоюа жатпайды.

Бенефициар аккредитивтің пайдалануын өз мерзімінен бұрын тоқтата алады, егер де бұндай жағдай шартта қаралса.

Аккредитив тек бір ғана бенефициармен есеп айырысуға арналуы мүмкін. Аккредитив бойынша есеп айырысу тәртәбі және оның мерзімі бенефийиар мен төлеушінің арасындағы келісім-шартта белгіленеді. Сондаай-ақ келісімнің ішінде: банк-эмитенттің атауы, акккредитивтң түрі және оны пайдаланц тәсілі, аккредитивтің ашылғаны жөнінде жабдықтаушыны хабардар ету тәсілі, аккредитив бойынша қаржы алу үшін бенефициар ұсынған құжаттардың толық тізімі және нақты сипаттары, тауарларды тиегенннен кейін құжаттарды ұсыну мерзімі, оларды рәсімдеуге қойылатын талаптар, басқа қажетті құжаттар мен шарттары болуы қажет.(11)

Аккредитив бойынша қаржы алу үшін бенефициар тауарларды тиеген соң, тауарлардың тиелгені жөнінде және басқа аккредитивті шарттарында көзделген құжаттарды қызмет етуші банк мекемесіне ұсынады. Аккредитив бойынша төлемдерді растайтын құжаттар жабдықтаушы арқылы банкке аккредитивтің мерзімі өткенге дейін ұсынылуы және аккредитивтің барлық шарттарының орындалғанын айғақтауы керек. Осы шарттардың біреуі бұзылған жағдайда аккредитив бойынша төлеу жүзеге асырылмайды.

Бенефициар банкісі аккредитив бойынша қаржының дұрыс пайдалануын бақылайды, сол үшін аккредитив беруші оған аккредитив сомасынан белгіленген көлемде делдалдық ақша төлейді. Аккрндитив ұсынылған тапсырыста делдалдық ақшаның сомасы көрсетіледі.

Бенефициар банкісі аккредитивті төлеу кезінде жабдықтаушының аккредитив бойынша барлық шарттарын сақтағанын тексереді, сондай-ақ шоттар тізбесінің дұрыс рәсімделгенін, ондағы бенефициардың қолы мен мөрінің белгіленген үлгіге сай болуын тексеруге міндетті.

Егер аккредитивтің шарттарында уәкілетті сатып алушының келісімі көзделген болса, онда акцептік жазбаның бар болуы және уәкілдің қолының ұсынылған үлгіге сәйкстігі тексеріледі.

Сатып алушының уәкілі жабдықтаушыдан тауарды қабылдап алар кезе шот тізбесінде тауардың тиелген күні, тауарлы – көлік құжаттарының нөмірі, тауарды байланыс мекемелері арқылы жөлткен жағдайда пошта квитанциясының нөмірі, қабылау, қабылау-өткізу құжаттарының нөмірін немесе толтырылған күні және тауар жөнелтілген көліктің түрін көрсетілмесе шот-тізбесінің төлеуге беруге болмайды.

Жабдықтаушы арқылы банкіге реестірдің үш данасы ұсынылады, олардың ішінен бір данасы мемориялды ордер ретінде пайдаланылады, үшінші данасы шот тізбесінің қабылданғанын білдіретін қолхат ретінде жабдықтаушыға беріледі де, ал екінші данасы тауарлы-көлік құжаттарының хаттамасымен және банкінің белгісімен жабдықтаушыға тапсырушы банк-эмитентке жіберіледі.

Аккредитивті қолма-қол ақша түрінде төлеуге рұқсат етілмейді.

Егер аккредитивтің шарттары мен уәкілетті сатып алушының акцепті көзделген болса, онда аталған тұлғалар атқарушы банкіре келесі құжаттарды төлқұжат немесе он алмастыратын; банкіде жоқ болван жағдайда өз қолының үлгісін; іс-сапар куәлігі немесе акредитив ашқан ұйым берген сенімхатын ұсынуға міндетті.

Аккредитивті есебінен төлеу үшін, акцептелінген шотт ар тізбесінде немесе тауарлы-көлік құжаттарында өкілеттік берілген тұлға акцепт жөнінде жазбаны береді.

Аккредитивтік мерзімінің өтуіне байланысты жабдықтаушыға қызмет көрсететін банктегі акредитив жабылады. Аккредитивтің жабылғаны жөнінде атқарушы банк банк – эмитентті хабар дар етеді. Жабдықтаушыға қызмет көрсететін банкте пайдаланылмаған сомалар оның көрсетуімен қаржылар алынған шотқа қайтадан аударылады; сатып алушының өзімен тұтастай немесе бөлшектеп кері қайтарылған аккредитивтің сомаларына банк эмитенттен мәлімдеме келіп түскен күні кемітіледі. Аккредитивтің жабылғаны жөнінде банк – эмитентке хабарлама жіберіледі.

Банктің кінәсінен жіберілген кемшіліктерден басқа барлық бенефициарға түскен шағым банктің қатысуынсыз тараптардаң өз арасында қаралады.

Егер аккредитив қысқа мерзімге берілген немесе ұзақ мерзімге берілеген несиелердің есебінен ұсынылған болса, 601 “Банк несиелері” шотында, ал егер аккредитив есеп айырысу шотынынан ұсынылған болса, 441 “Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша” шотында аккредитивтің ашылуы мүмкін ол кезде олардағы шоттар (441, 604) кредитттеледі де, 421 “Аккредитивтердегі ақша қаражаттары” шоты дебеттеледі.

Жабдықтаушылар шотын төлеу 421 шоттың кредиті бойынша 671 “Жабдықтаушылармен жіне мердігерлермен есеп айырысу” шотының дебеті бойынша көрсетіледі; пайдаланылмаған аккредитивті тұтастай немесе бөлшектей кері қайтару 441, 431, 432, 601 шоттарының дебеттерінде және 421 шотының кредитінде көрсетіледі.

Банктерге комиссиондық төлемдері төленген кезде 821 шоты дебеттеледі де, 441 шоты кредиттеледі.

422 “Чек кітапшаларындағы ақша қаражаттары” шоты бойынша есеп айырысу чек кітапшаларындағы чектер арқылы есепке алынады. Чек – бұл өзінің шот есебінен қаражатты алушының шотына белгілі бір соманы аудару жөніндегі арнаулы қағазға толтырған клиенттің өзіне қызмет көрсететін банкке берген жазбаша тапсырмасы. (19)

Чек кітапшасы бойынша депоненттелген сомасы берілген кекзде 422 дебеттеліп, 431, 432, 441, 601 шоттары кредиттеледі.

Кітапшалардағы чектерге төлем жасалу үшін чектер чек ұстаушылар арқылы банкке чек реестрмен ұсынылады. Чек кітапшаларын есеп беруге жабдықтаушыларға және басқа тұлғаларға беру кезінде 334 “Басқа дебиторлық қарыздар” шотының “Өздерне берілген чек кітпашалары бойынша есеп беретін тұлғалар” деп аталатын аналетикалық шоты дебеттеліп, 687 “Басқа кредиторлық қарыздар” шотының “Чек кітапшалары бойынша есеп беруші тұлғалармен есеп айырысу” деп аталатын аналетикалық шоты кредиттеледі. Төленген чектердің сомасына 687 шоты дебеттеліп, 422 шоты кредиттеледі.

423 “Банктердегі арнайы шоттардағы қолма-қол қаражат” шотында айрықша сақтауды талап ететін қаражаттар есепке алынады. Бұлар үкіметтің жәрдемі ретінде алынған қаражат, жергілікті бюджеттен мақсатты қаржыландыру, мектепке дейінгі балалар мекемелерін қаржыландыратын кәсіподақ және басқа да ұйымдардың қаражаты, мәдени-ағарту мекемелерінің, демалыс лагерьлері, ата-аналардың балаларын балалар мекемесінде ұстауға жұмсайтын қаражаттары, кәсіпорынның өтініші бойынша жеке шоттан күрделі қаржыны қаржыландыруға шоғырландыратын және жұмсалатын қаражаттар.

424 “Басқа да” шотында субъектінің құрамына кіретін филиалдардың, құрылымдық бірліктердің ақша қаражаттары көрініс табады, онда ағымдағы шығыстарын жүзеге асыру үшін жергілікті банк мекемелерінде ағымдағы шотын ашады. (16)

Кассаны түгелдеу кезінде кассада тұрған ақша белгілері мен басқа да құндылықтардың нақты бар болуы тексеріледі. Қатаң есептегі бланкілер де тексеруден өткізіледі. Кассадағы ақша белгілері мен басқа да құндылықтардың нақты бар болуын есептеу кезінде қолма-қол ақшалар, құнды қағаздар (акциялар, облигациялар, чектер, вексельдер, коносоменттер және басқа заңға сәйкес құнды қағаздар ретінде шығарылған басқа да құжаттар) және ақша құжаттары (маркалер, демалыс үйлеріне және санаторийлерге жолдама, авиабилеттер және басқалар) есепке алыады. Кассадағы қолхаттар есепке алынбайды, яғни олардағы көрсетілген ақшаның сомасы қалдыққа қосылмайды; кассада осы кәсіпорынға тиісті емес ақша қаржылыры және басқа да құндылықтардың бар болуы жөніндегі кассирдің мәлімдемесі қабылданбайды.

Түгелдеу актісінде ақша қаржысының бар болуы түгелдеу күні жасалған есепке алудың мәліметтерімен салыстырылады және нәтижесі анықталады. Кем шығу немесе артық шығу табылған жағдайда актіде оның пайда болу себебі және сомасы көрсетіледі.

Кәсіпорын кассасында сақталатын құнды қағаздар мен ақша құжаттарын түгелдеу оларды парақтап, қайта есептеу жолмен жүргізіледі. Тексеріс құжаттардың жекелеген түрлері бойынша актіде атауы, нөмірі, сериясы және нақтылы бағасы көрсетіліп жүргізіледі .

Жол үстіндегі ақша қаражаттарын түгелдеу осы шоттар тұрған сомаларда:банк мекемелері, байланыс бөлімшелері берген квитансияларының деректемелерімен бірге түсімді өткізу кезінде, банк инкассаторларына түсімді өткізуге берілетін жолдама тізімдемесінің көшірмесін өткізу кезінде және т.с.с; бас кәсіпорында аударылған сомалар бойынша немесе керісінше, одан түскен срмалармен қатар олардан мерзімі, тапсырманың нөмірі, сомасы және аударымды қабылдаған банк мекемесінің немесе байланыс бөлімшесінің атауы көрсетіліп, түскен мәлімдеме деректермен бірге салыстырып тексеру арқылы жүзеге асырылады. (14)

Банктерде есеп айырысу , валюталық және арнайы шоттарда тұрған ақша қаражаттарын тізімге алу, кәсіпорын бухгалтериясының деректері бойынша берілген деректермен салыстырып, тексеру арқылы жүзеге асырылады.

Ақша қаражаттарының, құнды қағаздарды және қатаң есеп беру бланкілерін түгендеу олардың қалдықтарымен салыстыру арқылы жасалады.

Ақша қаражаттарының және құнды қағаздардың артық шыққан сомалары кіріске алынуға тиісті: ол кезде 411, 422, 451, 452 шоттары дебеттеліп, 727 шоты кредиттеледі.

Кем шыққан ақша қаражаттары мен құнды қағаздар өтеуі үшін материалды жауаптытұлғаның есебіне шығарылады:

334 шоты дебеттеліп, 411, 422, 451, 452 шоттары кредиттеледі.

Егер де кінәлі тұлғалар табылса, онда 334 шоты кредиттеліп, 333 шоты дебеттеледі, яғни 334 шоты жабылады. (14)

Егер де кінәлі тұлғалар табылмаса, онда кем шыққан сомасы 334 кредитінен 821 шоттың дебетіне есептен шығарылады.

Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің бекіткен нормативтік актілерге және басқа да заң актілерінің талаптарына сәйкес барлық шаруашылық жүргізуші субьектілер өз ақша қаражаттарын оларға қызмет көрсететін банктердің тиісті мекемелеріндегі шоттарда сақтауға міндетті.

Аудитор ақша қаражаттарының есебіне тексеру жүргізген кезде,құжаттары бойынша жүргізілетін жаппай тексеру әдісін қолдануға тиісті.Аудитор ақша қаражаттарының сақтау және заңды тұлғалармен есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының және шетелдердің банк мекемелерінде ұлттық және шетелдік валютада ашылған шоттарын анықтауға міндетті.Сондай-ақ,шаруашылықтың ішіндегі кассалардың санын да қоса анықтайды.

Аудитор шаруащылықтың есеп айырысу шоттарының және кассаларының құрылымымен танысқаннан кейін,ақша қаражаттарының есебін тексерудің аудиторлық бағдарламатын жасайды.(8)

Ақша қаражаттарының аудиторлық бағдарламасы мынандай іс-әрекеттерді қамтуы мүмкін:

• 
  баланс көрсеткішінің,Бас кітаптың және есеп регистрларының,машинажазбалардың мәліметтерімен салыстырып тексеруді;
  
• 
  ақша қаражаттары шоттарының синтетикалық және аналитикалық есеп мәліметтерінің сәйкестігін және дұрыс жүргізілгендігін тексеруді;
  
• 
  кассаға түгендеу жүргізуді және касса операцияларын тексеруді;
  
• 
  банктегі арнайы шоттарының ашылу тәртібін және жүргізілген операцияларының заңдылығын тексеруді;
  
• 
  есеп айырысу тәртібін бұзуға жол бергені үшін қолданылған шараларды тексеруді;
  
• 
  шаруашылықтың келісімінсіз,олардың шоттарынан қаражаттың аударылу және есептен ығарылу фактілерін тексеруді;
  
• 
  шаруашылықтағы ақша қаражаттарының есебіне ішкі бақылаудың қалай ұйымдастырылғандығын тексеруді.
  

Түгелдеу ақша қаражаттарын және басқа да бетінде ақшалай бағаланып номиналды құндылығы жазылған құндылықтарға(акциялар,облигациялар,чектер,вексельдер,басқадай ақша құжаттарға,жол жүру жүру билеттері, ұшақ билеттері,демалыс билеттері,ұшақ билеттері,демалыс үйлеріне және санаторийлеріне жолдама және басқалар) жүргізіліп,түгендеу актісінде көрсетілген нақты қолда бар ақша қаражаттарды,құндылықтарды,ақша құжаттарын сол түгендеу жүргізілген күні берген есеп мәліметтерімен салыстырылып нәтижесінің шығарылғандығын тексереді.Жол үстіндегі ақша құжаттарын түгендеу жүргізгенде,сол түгендеу жүргізген күні жол үстінде екенін растайтын құжаттарының көшірмелерінің тіркелгендігін анықтайды.Банктердегі есеп айырысу валюталық және арнайы шоттардағы ақша құжаттарына жүргізілген түгендеудің банктен алынған көшірмелердегі мәліметтерімен салыстырып тексеру арқылы жүзеге асырылғандығын анықтайды.

Шаруашылықтың ішіндегі нақты қолма-қол ақшаны қабылдау,тарату,сақтау операциялары шаруашылықтың кассасы арқылы жүзеге асады.(9)

Шаруашылықтың кассасына ұлттық валюта түріндегі ақшаларды қабылдау,сақтау және нақты ақшаны тарату операцияларының есебі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі бекіткен кассалық оперцияларды жүргізу тәртібімен жүзеге асады.

Кассалық операцияларға есеп регистрларын қолданған жағдайда,оларды шоттың дебетіндегі және кредитіндегі жазуларымен салыстырып,көз жеткізі керек.

Ақша қаражаттар операциялары,әсіресе олардың сусымалы бөлігі нақты ақшалармен жасалған операцияларды міндетті түрде жаппай тексеруді талап етеді.Сондықтан кассалық құжаттар тұтасымен жаппай тексеруге ұшырайды.

Сондықтан,аудитор кассалық операцияларды тексерудің бағдарламасын жасап,оның орындалуын қадағалап кездескен фактілерге сәйкес толықтырулар мен өзгертулер енгізіп отырады.Аудитордың жасаған бағдарламасында мынандай сұрақтар қаралады:(18)

• 
  кассадағы нақты ақша қаражаттарға және басқа да құндылықтарға түгендеу жүргізу және олардың сақталуын тексеру;
  
• 
  кассалық операциялардың дұрыс құжатталып толтырылғандығын тексеру;
  
• 
  кассаға ақшаның уақтылы және толық дұрыс кіріске алынғандығын тексеру;
  
• 
  жұмсалған ақшалардың дұрыс шығыс жасалғандығын тексеру;
  
• 
  бухгалтерлік есеп шоттарында операциялардың дұрыс көрсетілгендігін тексеру;
  
• 
  кассалық операциялардың есебінің аудитінің нәтижесі бойынша қорытынды және ұсыныстар жасау.
  
• 
  Бұл бағдарламаны табысты жүзеге асыру үшін аудитор кассадағы ақша қаражаттарының ішкі қозғалысының жағдайын бақылауды және шаруащылықта кассалық тәртібінің сақталуын бағалау үшін әрбір іс-әрекеттер бойынша тестің сауалнамасын жасау қажет.
  

. Кассаны тексеру мүмкін болмағанда немесе бірнеше касса болса,олардың барлығын жауып бекітіп,мөр басып,кілтін кассирге береді де,мөрді өзінде қалдырады.Бұл бір кассадағы жетіспейтін ақша қаражаттрының екіншісінің есебінен жабуды болдырмау мақсатында жасалады.

. Кассир түгелдеу комиссиясының мүшелерінің қатысуымен соңғы күннің кассалық операциялары туралы кассалық кітапқа ақшаның қалдығын шығарып,кассирдың жасаған есебіне бүкіл кіріс,шығыс құжаттарын тегіс енгізіп,кассаға кіріске алынбаған және шығыс жасалмаған ақша қаражаттар сомасының жоқтығы туралы қолхат береді.Бұл қолхат кассаны түгендеу актісінің бастапқы бөлігіне енеді.

. Кассирдің жасаған есебіне шаруашылықтың бас бухгалтері қолын қояды.

. Орамы бұзылған бос ақшаларды және бактің белгісі соғылған орамы бұзылмай ақшаның орамымен сақталуына қарамастан,оларға біртіндеп санау арқылы қайта санақ жүргізеді.

. Ақшаны және құндылықтарды санап боланнан кейін алынған соманы бухгалтерлік есепте көрсетілген олрдың қалдықтарының мәліметтерімен салыстырады.

. Аудитор ақша қаражаттарын тексеруді жүзеге жүзеге асыра отырып,олардың сақталу орнының жағдайына касса бөлмесінгің ақша қаражаттарын сақтауды қамтамасыз ету бойынша техникалық беріктігі өрт қауіпсіздігін сақтау қаупін төнген жағдайларында дыбыс беретін құралдармен жабдықталуының ережеге сәйкетігіне баса назар аударады.Анықталған кемшіліктер түгендеу актісінде көрсетіледі.

Банктерден шот ашу,оны рәсімдеу тәртібі,сондай-ақ есеп айырысуға байланысты операцияларды жүзеге асыру Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі анықтаған нормативтік құжаттарында белгіленген тәртіптің негізінде реттеледі.(8)

Банктегі ашылған шоттар арқылы шаруашылықтың тапсырмасы өтініші бойынша нақты ақшасыз жүзеге асыратын операцияларға аудиторлық тексеру жүргізерде,аудитордан банк операцияларының ерекшеліктері мен талаптарын ескере ортырып бағдарлама жасау талап етіледі.Бағдарламада қаралатын басты мәселелер түгелдей қамтылуға тиісті.Тексеру барасында бағдарламаға толықтырулар және өзгерістер енгізіліп отырылады.(8)

Банк операцияларының аудиті мынандай мынадай басты мәселелерді қамтиды:

• 
  есеп айырысу валюталық ағымдағы және басқа да шоттардың қандай банк мекемелерде ашылғандығын анықтауды;
  
• 
  есеп айырысу,валюталық ағымдағы және басқа да шоттарды ашуға байланысты банк мекемелеріне табыс етілетін құжаттарының шоттарды ашуға берілген өтініш;қойылатын қолдар менмөр таңбалары үлгілерімен карточкалары,шаруашылықтың салық есебіне тіркеу дерегін растайтын салық қызметі органдарының анықтамасы;мемлекеттік тіркеу туралы куәлік көшірмесі;құрылтайшыларының саны бірден асқан жағдайда құрылтай артының көшірмесі;кқшірмелері тігілген папканың сақталғандығын анықтауды;
  
• 
  ашылған шоттардағы ақша қаражаттарының операцияларының шаруашылыққа тиімділігін,орындылығын және заңдылығын тексеруді;
  
• 
  шоттарға келіп түскен ақша қаражаттарының уақтылы және толық кіріске алынып,субьектіге хабарланғандығын тексеруді;
  
• 
  ашылған шоттар жүзеге асырылған есеп айырысу операцияларының кезекті реттерінің сақталғандығын анықтауды;
  
• 
  бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдердің уақтылы аударылғандығын тексеруді;
  
• 
  шот иесінің өкімінсіз аударылып есептеп шығарылған ақша қаражаттарын анықтауды;