МӘШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку

Мєшћ‰р-Ж‰сіп Кµпеев фольклор ѓылымы мєселесіне кµп кµњіл бµлді. Соныњ ішінде ауыз єдебиеті ‰лгісіне жататын бата жµнінде арнайы µлењ т±рѓысында тоќталѓан.

Є, ќ±дайым, жарылќа,

Жарылќасањ малды ќыл.

Біткен ж±рттыњ алды ќµыл.

Б±ѓан ќас саѓынѓанныњ,

Малын алып жарлы ќыл.

Є, ќ±дайым бала берсін,

Мал мен басты жєне берсін.

Саѓан ќас ќылѓан д±шпанды,

Табаныњныњ астына сала берсін.

Ал, В.Радлов: «Бата – дұға, тілеу» деп түсінік береді. Батаның екі түрі бар: 1. оң бата – адал тілек, ақ бата. Мәшһүр-Жүсіп өлеңдерінде осыған сәйкес мынадай өлең жолы кездеседі:

«...Ықыласыңмен ақ бата,

Дуа айтпадың кез болып,

Жатырмын азап мен тартып...»

«... Осы кµптіњ кµзінше Шоњ маѓан оњ батањды берші деп ±шып т‰регеліпті...»

Келген қонақтан қонаққа арнап соятын малына бата сұраған. Болмаса жасы үлкеннен дастархан ақысын сұраған. Жолға жүрерде де бата сұраған. Қазақ «Жаңбырмен жер көгерер, батамен ер көгерер»-деп үлкен, сыйлы адамдардан да бата сұрап, қолдарын жаяды. Бата үйленген жастарға да беріледі. Бұл дәстүрді – «Бата сұрау» деп атаған. 2.Теріс бата – қарғыс, арам ниетте айтылған жағымсыз теріс тілектер. М. Әуезовтың шығармасында «Базарбайдың теріс батасы да, оған, Төлегенге аз бөгет болмайды.» деген жолдар кездеседі.

Єдеб.: Ќазаќстан ±лттыќ энциклопедия. 2 том, / Бас. ред. Є.Нысанбаев. – Алматы: «Ќазаќ энциклопедиясыныњ» Бас редакциясы, 1999. 178 б. Кµпеев М.Ж. Екі томдыќ. 2 т. – Алматы, Ѓылым, 1992, Б. – 39. Рүстемов. Л.З. Казахско – русский толковый словарь арабско – иранских заимствованных слов. – Алма – Ата., Мектеп, 1989. - Б. 59-60. Тұрышев. А.Қ. Мәшһүр – Жүсіп шығармалары лексикасының этномәдени негіздері. // фил. ғылым. док., ғылыми дәреже. алу үшін дайын. диссер. – Алматы, 2005.

БЕС НАМАЗ ­ қ. «Намаз».

БЕСІН УАҚЫТЫ ظهر – қ. «Намаз».

«БІЛӘЛ» بلال- қара нәсілділердің арасында ең алғаш Ислам дінін қабылдап, мұсылман болған адам. Біләл Мұхаммед с.а.с. заманында Жәбірейіл періште арқылы Мұхаммедке пайғамбарлық келген кезде көп қиындық болады. «Мұхаммед өз ойынан шығарып жүрген дін» деп, қараңғылық дәуіріндегі көп құдайшыл адамдар жала жауып, ата-бабамыздың дінін жоққа шығардың деп қарсы шығады. Аллаһтың хақ сөздеріне көп адам сене қоймайды. Пайғамбарымызға сенген жан жары Қадиша, қызы Фатима және жора жолдастары еді. Бай қолында құлдықта жүрген Біләл да Аллаһқа сенеді. Бұл қылығы ұнамағандықтан Біләлді бай дүре соғып, ауыр қара таспен бастырып, қатты қорлық көрсетеді. Сол кезде Пайғамбарымыздың достырының бірі Әбу Бәкір Білєлді байдан сатып алады. Содан бастап хазіретті Мұхаммед пайғамбардың жанында жүріп, діни тәрбие алады, соғысқа бірге аттанып жүреді. Мұсылмандардың алғаш мешіті бой көтергенде Аллаһтың құдіретімен алғаш азан айтып, адамдарды намаз оқуға шақырады. Әлі күнге дейін осы бес уақытта күніне бес мәрте азан шақыру қалыптасты.

Діндар, ақын Мәшһүр – Жүсіп Көпеев те алғашқы азаншы, алғаш мұсылмандадың бірі, Пайғамбардың достары, көзі көріп, діни тәрбие алған хазіретті Біләл жайында бірнеше жерде жазған. Мысалы:

Қадамды тақсыр Біләл басқан екен,

Басқадан шарапаты асқан екен.

Ізінің мунтаһаға дыбысы барып,

Жын-шайтан тықырынан қашқан екен.

Бұл сөзім кітапта бар, емес жалған.

-Сіздерді бағыштадым Біләлға!-деп,

Хорларға пайғамбарым айта салған.

Хорлар сонда не дейді бұл құрлыққа:

-Атар таң, шығар күн жоқ біз мұндыққа!

Қазанның күйесіндей Біләліңіз,

Қой, тақсыр, онан басқа үмбет жоқпа!

-Әркімнің жаман болса, кінә өзінен!

Сыртынан билеп оны айта салдым,

Сұрайын мен Біләлдің дәл өзінен.

- десе,
Адам жоқ бұл жаһанда Біләлға тең,

Құданың рахыметі мол, құдыреті кең.

Таласып хор қыздары Махшар күні,

Қылады сол қарасан бетіне мең.

- деп жазады. Ақынның бұдан да басқа көптеген Біләл жайында өлеңдері баршылық.

Әдеб.: Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 2 том. Павлодар. «ЭКО» ҒӨФ, 2003. –Б. – 157-159.

ЃАДІН عدن – қ: қ. «Жұмақ».

ОМАР ӘЛ-ФАРУҚ عمر الفروق – (ради Аллаћ‰ ѓанћ‰): (Халифалыѓы: ћижраныњ 13-ші жылы, жємєзиєл-ахир айы: 22 – Милади 634-ші жылы). Аллаһ Елшісінің Ислам шуағын жаһанға жаю толассыз күресінде ең жақын болған сахабалардың бірі, екінші халифа. Мекке қаласында дүниеге келген. Құрайышьың Ади тайпасынан шыққан. Әкесінің аты – Хаттаб ибн Нуфәйл, шешесі – құрайыштың Махзұн тайпасынан шыққан Хантәмә бинт Хашим. Омардың ислам дінін қабылдағанға дейінгі өмірінен көп мәлімет жоқ. Бірақ бала кезінде әкесінің малын бағып, кейіннен саудамен айналысқан. Қараңғылық дәуірінде Меккенең белді адамдарынаң қатарында болып, меккеліктердің елшілік міндетін атқарды. Омар ибн Хаттаб мұсылман болмастан бұрын өзі өскен қоғамның әдеттері бойынша өмір сүріп, сол кезеңнің салтын берік ұстанған. Түйелермен күресіп, әркіммен бір ерегесетін өжет, батыр, қатыгездігімен танылды. Бірақ мұсылман болғаннан кейін қатыгез мінезі иман нұрына шомып, мүлде басқа болып өзгерді. Мекке қаласында дүниеге келген Омар ибн Хаттаб пайғамбарға уахи келген кезде 29 жаста болды. Уахи келгеннен кейін 6 жылдан кейін ғана мұсылманшылықты қабылдап, иман келтірді. Яғни, өмірінің 35 жылын жаһилияда өткізсе, қалған 30 жылын мұсылман болып өткізді. Сескену, қорқу дегенді жат көретін Омар батырлық мінезінің арқасында мұсылмандар алғаш Қағбаға барып жария түрде намаз оқи алатын дәрежеге жетті. Өжеттігі соншалық, мұсылмандарды ертіп мүшріктермен бетпе-бет кезігіп, һижра жасайтынын білдіріп, Қағбаны 7 рет тауаф етті. Күңкілдеп бастаған мүшриктерге: «Кімде-кім орныан қозғалатын болса, басын аламын!» – деп қатаң ескертті. Бірде-бір тірі жан Омардың бетіне қарсы келе алмайтын еді.

Омар Фаруқ (р.а.) да Әбу Бәкір Ас-Сыдық (р.а.) сияқты саудамен айналысқандықтан ел көріп, жер танығандақтан көзі ашық, құрайыштардың ішінде хат таныған адамның бірі болды. Ол Аллаһ Елшісінің (с.а.с.) үнемі кеңесіп, пікірі тыңдалатын таңдаулы сахабаның бірі болды. Оның ақылдылығы мен парасаттылығы сондай оның пікірі мен сәйкес Аллаһ өз сөзінде Құранға бірнеше сәйкес аяттар түсірген. Пайғамбар (с.а.с.) тәрбиесінен кенжелеп қалмас үшін тырысқан. Сол себептен Аллаһ елшісінен көп білім алған сахаба еді. Оның білімі жайлы Абдуллаһ ибн Масғұт былай деді: «Таразының бір жағына – хазіретті Омардың ілімі, екінші жағына – жер жүзіндегі адамдардың ілімі қойылса, Омардың ілімі ауыр тартар еді. Ол – ішіміздегі Аллаһты ең жақсы таныған, Оның кітабын жете түсінген, дініміздің мәселелерін егжей-тегжейін жетік меңгергендердің бірі болатын.» Ардақты Елшінің (с.а.с.) сенімді серігі, адал досы Омар Фаруқ, Ол (с.а.с.) қайтыс болған кезде мұсылмандардың басшысы болып сайланған хазіреті Әбу Бәкірдің ең жақын жәрдемшісі болды. Әбу Бәкір Сыддықтың дәуірінде Омардың ұсынысы бойынша Ислам тарихы тұрғысынан аса маңызды іс - Құран - Кәрім аяттарын жинастыру жүзеге асырылады.

Сирия, Мысыр, Ирак, Армения, Азербайжан, Парсы шығанағы, Қорасан секілді елдерді қол астына қаратқан күндердің өзінде де хазіретті Омар (р.а.) дүниенің өткінші ләззаттарына көз салмады, рахатқа бөленіп, құс жүнді мамық төсекте жатпады. Байлық пен дүниеге құнықпай, қара басының қамын күйттемей, халықтың игілігін ойлап, өзінің қажеттілігінен олардікін жоғары қойған еді. Омар (р.а.)- тақуалығы және құлшылығымен де шыңның ұшар басындағы біртуар тұлға. Болмысынан ашулы болған Омар, ашуға мінген кезінде қасында біреу Құран оқыса, ашуы тез тарқайтын. Омар (р.а.) қой терісін жамылған жалған мұсылман, түбі-ирандық,Куфа әкімі Муғира ибн Шәғбаның қызыметшісінің намаз оқып тұрғанынан қайтыс болды. Хазіреті Омар (р.а.) бірнеше рет үйленіп, балалы-шағалы болған. Балаларының ішінде төртеуі танымал болған. Олар: Пайғамбарымыз (с.а.с.) жұбайы – мүминдердің анасы, Хазіреті Хафса (р.а.), кемеңгер әрі хадис ғалымы – Абдуллаһ ибн Омар, қаһармандығымен Ислам жолында қызмет еткен Убайдуллаһ, парасатымен және тақуалығымен танымал мәшһүр Асым. Әбу Бәкірден кейін халифа болып саналған Омар Фаруқ мұсылмандарды он жыл басқарды. Оның кезінде Ислам мемлекетінің жер өлшемі 2 252 030 шаршы км-ге жетті. Хазіреті Омар халифа ретінде ел басқару саясатында үлкен рөл атқарды.

Өз ел басқару ісінде мынадай жаңалықтар енгізді:

1. 
   Мемлекетті басқару үшін кеңес мәжілісін құрды. Бұл мәжіліске халық арасында абыройға ие болған адамдарды шақырған.
   
2. 
   Мемлекетті әкімшіліктерге бөлді.
   
3. 
   Мемлекеттік мекемелердегі қызметкерлер үшін жаңа жобалар жасады. Қызметкерлердің жалақысын көтерді.
   
4. 
   Әкімдерге халқына ұнамайтын әрекеттерге бармаулары жайлы ант қабылдатты.Қызметкерлерге қызметке алынған кездерінен бастап мал- мүлікі тез арада көбейетін болса, жауапқа тартылатындықтарын, әкімдердің жыл сайын қажылыққа келген кездерінде халықпен кездесулерін, егер бір қызметкердің үстінен арыз жазылса, істің анық- қанығына көз жеткізу үшін үш адамнан тұратын комиссия құрылып, тексеру жүргізілетінін мәлімдеді.
   
5. 
   Экономика саласындағы жаналықтары: соғысып алынған жерлерді мемлекеттікі деп жарялап, оны жергілікті халықтың қолында қалдырып, салықты азайтты. Бұл адамдардың салықты төлеуін артырып, басқа жерлердің де алуын тездетті.
   
6. 
   Әділет жүйесін орнатуы;
   
7. 
   Исламдық жазалау құқықтығын ретке келтірді. Ол алғашқы түрмелерді құрды;
   
8. 
   Тұрақты және тәртіпті әскер құру ісін қолға алуы;
   
9. 
   Мұсылман емес шет елдіктердің мұсылман мемлекеті аймағында сауда жасауларына рұқсат берді.
   

10. 
    Ешкімі жоқ және қартайып, әлсіздігінен яһудилер мен христяндарға айлық тағайындалды;
    
11. 
    Жыл санауына хижраны негіз етіп алып, мұсылманша жыл санауды бастатты.
    

Әрине, хазіреті Омардың (р.а.) еңгізген жаңалықтары мұнымен ғана шектеліп қалмаған.

Ақын Мәшһүр Жүсіп Көпеев те өз қолжазбаларына Хақ дін – Исламды тілге тиек еткендіктен Пайғамбар Мұхаммед (с.а.с.) адал да ең сенімді достары болған сахабалар жайында көп жазды. Соның ішінде Омар (р.а.) жайында

«Елу төртінші бап. Он түрлі боп адамның тірілмегі» атты өлеңінде былай деген еді:

«Мұхаммед- Алла досы, Хақ- пайғамбар,

Болыпты оған үмбет талай жандар.

Алланың шын әулие, жақсы құлы,

Дүниеде о да өтті төрт шарияр.

Сыздық пен: Әбубәкір, Ғұмар, Ғұсман,

Алланың шер құдасы Ғали қайдар.

Сахаба отыз үш мың бәрі-шейіт,

Сұм жалған соларды алған,-бәрін айдар:

Құл болып дін жолына Құдай үшін,

Өлімге бұрынғылар басын байлар.»

«Өлеңмен берілген аят» атты өлеңінде Омар (р.а.) дәрежесін көрсетеді.

«Һәмма пұтны сындырған,

Кәпірлерге қылыш ұрған,

Дін жолына мәхкам ашқан,

Хазірет Ғұмар, сенен медет!»

Оныњ исламды ќабылдауымен м±сылмандар ‰лкен к‰ш ќуатќа ќол жеткізген. Хазірет Єбу Бєкірден (ради Аллаћ‰ ѓанћ‰) кейін халифа болып сайланды. Омар (р.а.) – таќуалыѓы жєне ќ±лшылыѓымен де шыњныњ ±шар басындаѓы біртуар т±лѓа. Болмысынан ашулы болѓан Омар, ашуѓа мінген кезінде ќасында біреу Ќ±ран оќыса, ашуы тез тарќайтын. Омар (р.а.) ‰немі Пайѓамбарымыздыњ (с.а.у.) тєрбиесінен кенжелеп ќалмауѓа тырысатын. Сондыќтан да Аллаћ Расулыныњ (с.а.у.) ілімі мен руханиятынан ењ кµп нєр алѓан сахабалардыњ бірі болатын. Оныњ заманында Иран, Шам мемлекеттері Ислам мемлекетіне ќосылды. Соњында Ирандыќ Мєжуси Єбу Л‰'л‰ (негізгі аты Фируз), тањ намазын оќып т±рѓан кезінде пышаќпен µлтірді. Осылайша, 63 жасында шєћид болды. Халифалыѓы 10 жыл 6 ай 8 к‰н жалѓасты.

Орнынан тұра келіеп төрт шаһариар:

Ғалы менен Әбубәкір, Ғұсман, Ғұмар.

Деп айтты:

- Жә, Ғакаша, қысас қылма!

Берейік бұ хақыңды саған біздер (бізлер)!

Єдеб.: Жанарыс Х. Имандылыќтыњ ѓылыми негіздері: оќулыќ. С.Торайѓыров атындаѓы Павлодар мемлекеттік университеті Мєшћ‰ртану ѓылыми-практикалыќ орталыѓы. – Павлодар, 2006. – Б. 107. Єділбаев А. Сањлаќ Сахабалар – Алматы, 2004. –Б. 50. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 1 том. Павлодар. «ЭКО» ҒӨФ, 2003. –Б. 77.

ОСМАН ИБН АФФАН عثمان ابن عفان - хижіреттің 47 жыл бұрын Таифте дүниеге келді. Пайғамбарымыздан(с.а.у.) алты жас кіші. Халықты жәннатпен сүйіншілеген үшінші халифа.

Осман (Р.А.) әдептілік пен ар-ұяттың жарқын үлгісі. Оның табиғаты өте жұмсақ , көркем мінезді және турашылдықпен біртұтас болып кеткен-ді. Ол 34 жасында мұсылман болды. Ислам келмес бұрын Әбу Ләхабтың ұлы Ұтба Пайғамбарымыздың (с.а.с.) қызы Руқияға үйленген еді. Пайғамбарымыздың (с.а.с.) жаңа бір дінді уағыздағанын естігеннен кейін Ұтба Пайғамбарымызға (с.а.с.): «Сенің қызыңды да, уағыздаған дініңді де қаламаймын!» - деп хазіреті Руқиямен ажырасып кетті. Осман (р.а.) Пайғамбарымыздан (с.а.с.) Руқияны өзіне некелесіп қосуын өтініп, оған үйленді.

Мүшріктердің көрсеткен қорлықтарынан құтылмақ үшін Лұт пайғамбардан кейін Эфиопияға жанұясымен көшкен жалғыз Осман (р.а.) еді. Сондай-ақ, Аллаһтың Елшісімен барлық соғыс алаңдарында бірге жүрген, арқа сүйер жан жолдастарынаң бірі осы Осман (р.а.). Бірақ жұбайы Руқияның науқастанғанына байланысты Бәдір соғысына қатыса алмай қалады. Науқасынан айыға алмай қалған жұбайы қайтыс болады. Соғыстан жеңіспен оралған мұсылмандар Осман (р.а.) қайғысын жеңіспен жеңілдетеді. Содан кейін Пайғамбар (с.а.с.) екінші қызы Үммүгүлсүмді Османмен некелестіреді. Осыдан кейін Османға (р.а.) «зун-нурайн» яғни қос нұрдың иесі деген есім берілді.

Ақын Мәшһүр-Жүсіп Көпеев адамдардың сұлтаны болған Мұхаммед (с.а.с.) пайғамбардың өірі жайлы деректерде достары әрі ізінен ерген сахабалары жайлы да мәліметтер берген. Мысалы, Осман ибн Аффан жайлы «Ғұсман» есімімен былайша жырлаған еді:

Әбубәкір, Ғұмар, Ғұсман, Ғалы да бар,

Жастары бар ішінде, кәрі де бар.

Отыз үш мың сахаба үлкен-кіші,

Садуақас, мажен, Мәлік, Жүсіп – бәрі де бар.

Қасына көп жамиғат ермек болды,

Хақ расул, - бәрі бірге жүрмек болды.

Пайғамбар Хақ Расулы бабасына

Ер Ғұсман қонағасы бермек болды.

Ақынның Осман сахаба туралы басқа да діни лирикалық жырларында көптеген мәліметтер айтылған.

Әдеб.: Әділбаев А. Саңлақ Сахабалар – Алматы, 2004. – Б. 70. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 1 том. Павлодар. «ЭКО» ҒӨФ, 2003. – Б. 60.

ДАРАЛХИЛУ دار الحيل - төртінші жұмақ; қ. «Жұмақ».

ДАРАЛЫХПАН دار الخبان- бірінші жұмақ; қ. «Жұмақ».

ДАРИЛ ҚАРАР دار القرار - жетінші жұмақ; қ. «Жұмақ».

ДАРИС САЛАМ دار السلام - екінші жұмақ; қ. «Жұмақ».

ДІН دين – ибрани жєне арами тілінен араб тіліне ауысып «‰кім», араб тілінде «єдет-ѓ±рып, ќарыз, жол жєне ±лт», парсы тілінде «дін» деген ќазіргі ±ѓымды білдіреді.

Діни маѓынасы: Д‰ние жєне ахиретте баќытќа баратын жолды кµрсетеді. Жаќсылыќты жамандыќтан, кµріктіні кµріксізден ќалай айыратынымызды ‰йретеді. ¤мірімізді кемелділікке жеткізетін Алланыњ жолы. Б±л туралы Ќ±ран Кєрімніњ Р±м с‰ресі, 30-аятында: [фє ′аќим уєжћєкє Лид-диини ханииман, фитротє – ллаћил – лєтии фєторон – нєєсє ″алайћєє, лєє табдиилє лихалќи-ллєћи, зєєликєд-диинул ќаииму ує лєєкиннє єксєрєнн-нєєси лєє я″ламуун.] Демек, «Бєрінен бет б±рып, ж‰зіњді Ислам дініне жµнелт. Аллаћ жаратылыста адам баласын соѓан арнап жаратќан. Аллаћтыњ жаратуында µзгеріс болмайды. Осы т±п-тура дін. Біраќ адамдардыњ кµбі т‰сінбейді.» - делінген. Аќын Мєшћ‰р – Ж‰сіп Кµпеев «Дін ѓылымы – бірінші сабаќ» атты ќолжазбасынды дінді былай сипаттайды: «Дін дегеніміз Алланыњ ќойѓан зањы; айдаушы, жетелеуші аќыл иелерімен µз ыќтиярыменен жаќсылыќќа ќарай маќтаулы болѓан. Адам балалары кемшіліктен шаршап дін тапќан. Бізге ењ керекті дін Ќ±рани ислам діні».

Яѓни Машћ‰р Ж‰сіп дінніњ не екенін айќын т‰рде т‰сіндіріп, адамдардыњ арасында ењ кµрікті єрі адам ќажетін µтей алатын т±раќты дін хаќ жаратушы Алланыњ жіберген Ислам діні екенін айтады. Мєшћ‰р – Ж‰сіп µлењдері мен ќолжазбаларында «дін» сµзін арќау етіп, м±сылманшылыќќа шаќырѓан.

«Ќажылыќ, иман шарттары» µлењінде:

«...Дін ‰йрен, ѓылым ізден болмасањ кµр,

Ќанша айтќанмен ѓылымсыз жоќ саѓан тµр!...»

«...Кєпірді даѓуат етіп дінге сал! – деп,

Алшедан фахиы бірлєн аят енді...» - деген.

Таѓы бір «Ыќылас с‰ресі» µлењінде Мєшекењ:

«Кµњілі кєпірліктен ќауіп алса,

«Иманым Аман болсын!» деп ойласа.

Д‰ниеден ислам дінмен сапар шегер,

Ауызын м±ны оќудан бос ќоймаса»,

- деп, Алланыњ ±лы сипаттарын кµрсететін ќасиетті Ќ±ран сµзін дєріптей ‰немі оќыѓан адам ѓана д‰ниеден мєртебелі т‰рде сапар шегетінін айтќан.

Мєшћ‰р-Ж‰сіп Кµпей±лы шыѓармалары мен µлењдерінде «дін» сµзі жиі ќолданысќа т‰скеніне ќараѓанда, ол наѓыз діндар, Ислам дінін ±станып, таќуалыќќа бет б±рѓан адал жандардыњ бірі екені ањѓарылады, єрі дін аќын µмірінде мањызды рµл атќарса, µлењдерініњ µзекті таќырыбы болѓаныныњ айѓаѓы.

Мәшһүр-Жүсіп Көпеев «Қажыларға» атты өлеңінде Жақып пайғамбарға да тоқталып өтеді. Мәселен:

Ағайын алыс кетті туысқаннан,

Қадірлес ойнап өскен мың мен саннан.

Тағы да бір Жүсібің (Иосифің) қасірет шегіп,

Түңілген хазірет Жақып (Иаков) мал мен жаннан.

- деп көрсеткен. Сол сияқты Жақып жайлы көптеген шығармаларында атап өтеді.

Єдеб: Ќазаќстан. ¦лттыќ энциклопедия 3 том./ Бас. ред. Є.Нысанбаев. – Алматы: «Ќазаќ энциклопедиясыныњ» Бас редакциясы, 2001. 483 б.

Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 1 том. Павлодар. «ЭКО» ҒӨФ, 2003. – Б 211.

Мәшһүр – Жүсіп Көпеев діни лирика жазғандықтан ақынның өлеңдерінде осы сөз жиі кездеседі.

Соның бірі:

Періштелер жиылды белге таман,

Алып шықты қырық қадам жерге таман.

Періштелер шығарады жаназасын,

Білмей алып, көтереді сол мазасын.

- дейді «Ибраһим» атты жырында. Осы іспетті өлеңдер баршылық.

Рүстемов. Л.З. Казахско – русский толковый словарь арабско – иранских заимствованных слов. – Алма – Ата., Мектеп, 1989. - Б. 106. Мәшһүр – Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 1 том. . –Павлодар. «ЭКО» ЖШС, 2003. – Б. 73. Оңдасынов Н.Д. Арабша – қазақша түсіндірме сөздік. 1 том. –Алматы, Мектеп: 1984. – Б. 104.