Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы метрологиялық терминдер 4 Том
жүктеу/скачать 0.98 Mb.
|
Ќарыс нумеративі бір сан есімімен тіркеседі: Мысалы: – ¤з заманындаѓы адамныњ асыќ-жілігінен Шоњ бидіњ асыќ-жілігі бір ќарыс ±зын екен. Єдейі ќарыстап кµрдім. – дейді, – бір сонам жєне бар (М-Ж., 190); Жолшыбай т‰зге отырѓан кім деп ќараса, біреуініњ зєрі тоњды бір ќарыс айырып жіберген екен (М-Ж., 16 ); Бойы бір ќарыс, кемпірдіњ кебежесіндей еді (М-Ж., 36); Қарыс және сынық сөздері сүйем нуменативімен қатар қолданылады: Тасќа шаншып найзасын, Ќарыс с‰йем бойлатып (Алпамыс, 127); Алдыңғыдан артқы аяқ, Сынық сүйем кем басты (Қобыланды, 58); Қарыс нумеративін көбіне алты сан есімімен тіркесе қолданылатыны байқалады. Мысалы: Азуы алты ќарыс айдаћармен Кезекті сµз жібермей салысќаныњ (М. Дулат, 36); Азуы алты ќарыс айдаћармен (М. Дулат, 36); Орнымнан ‰ш ±мтылып т±ра алмадым, Мылтыѓым тиді маѓан алты ќарыс (ЌКБС, 160); – Кез келген б±йрыќты ањды жібермейді, Мылтыѓым алты ќарыс, кµрсет маѓан! (ЌКБС, 15); Матадан киім пішкенде: ќ±лаш, ќарыс (кере ќарыс, жарты ќарыс) т.б. атап кµрсетеді (Ә. Болғанбаев. Өлшемдік ұғымды білдіру // Қазақстан мектебі. №3. 1984:76). Түйін. Ә. Қайдар қарыс монғол емес түріктің түбір тұлғасы екендігін, туынды сөздер: қарама, қарыс, қарына тартпағанның қары сынсын т.б. арқылы дәлелдейді (Түркітануға кіріспе. – Алматы: Арыс. 2004. – 118 б.). Қарыс (қар+ыс) түбір және -ыс үстеу қосымшасынан құралған. Мәшһүр-Жүсіп шығармаларында -ыс, -ын қосымшалары (сауын-салық), -ым (сауым-уақыт) көбіне үстеулі (мөлшер, мезгіл) мәнді сөздер жасайтыны байқалды. Мәшһүр-Жүсіп қарыс нумеративін тереңдік өлшемі мағынасында көбіне бір, алты сан есімімен тіркесте қолданған. Қарыс пен сүйем өлшем бірлігі ретінде мағыналық жақындығы барлығы байқалады. С‰йем. С‰йем – `расстояние между большим и указательным пальцами`. С‰йем сµзініњ мынадай фонетикалыќ варианттары бар: sögem ~ sögüm, монѓ. (хал.) сµµм, бур. ћµµм, ойр. sögem, ќалм. söm `бес (бас бармаќ пен с±ќ саусаќтыњ арасын ашќандаѓы ќашыќтыќ, егер олардыњ арасы ашылѓан болса)`; шаѓ., осм. сöjäm ~ алт., тел., шор. сööm, ќырѓ. сÿäm, тоб., ќаз. сÿjäm ~ ќырѓ. ~ сÿjäm ~ сÿäm, саг., койб. сÿÿm `  , бас бармаќ пен с±ќ саусаќтыњ ±шына дейін`. В.Д. Колесникова кейбір т‰ркі тілінде оныњ ішінде ќырѓыз жєне якут (саха) елдерінде «с‰йем» сµзі `бес, ` с±ќ саусаќ пен саусаќ аралыѓы, маѓынасында кездесетінін атап µтеді. Осыѓан байланысты т‰ркімен тіліндегі: суем бармак `с±ќ саусаќ`, башам бармак `‰лкен саусаќ` жєне кулем бармак `шынашаќ`, метрологиялыќ т±рѓыдан келгенде суе жєне -м баш `бас, басќы, басшы` - (а) м, куле `ќ±йрыѓы шабылѓан, шолаќ, жетімсіз` жєне -м, б±л монѓ. sögem > söge `с±ќ саусаќ` деген маѓынада ж±мсалады дейді (Колесникова, 195-197) [10, б.127].
Є. Ќайдаровтың «¤лшем» маѓынасындаѓы с‰йем сµзі де т‰ркі – монѓол тілдерінде бірдей кездеседі. Монѓол тілінде сµµм, якут тілінде с‰йµм. Э.К. Пекарский т‰ркі тілдерінде б±л сµздіњ сäуäм, сöм, сум, суäм формалары барлыѓын ескертеді (II том. 2398) [41, б.76]. Є. Н±рмаѓамбетов: Ќырѓыз тілінде осы маѓынаны «сµµм» сµзі ±ѓындырады. Осы тіл дерегіне одан єрі зер салсаќ, «сµµмей» т±лѓасын кездестіріп, маѓынасы – біздегі «сµм‰йэ» сµзі «с±ќ ќол» маѓынасында ±шырасады (Як.-рус. сл., 1972, 336); Тунгус – маньчжур тобындаѓы тілдердіњ кейбіреуінен де осыны байќаймыз (ССТМЯ, II, 1977, 125). Тілдік деректер мєліметін ќорыта келгенде, «с‰йем» сµзініњ алѓашќы маѓынасы – с±ќ ќол [46, б.257]. С‰йем – зат. ¦зындыќ µлшеуі, бармаќ пен с±ќ ќол аралыѓы (ЌТТС, 291). Монѓол тіліндегі söge ќазаќ тіліндегі с±ќ ќол ~ с±ќ саусаќ маѓынасы жаѓынан генетикалыќ байланыс болуы м‰мкін. Т±там – белгілі заттыњ кµлемін, мµлшерін µлшейтін ќолдыњ уысы, бес саусаќты ќысќандаѓы арасы (ЌТТС, 8 б.); Қарыс сүйем. Қарыс с‰йем `бас бармаќ пен с±ќ саусаќтыњ арасы`, кере с‰йем `‰лкен жєне с±ќ саусаќтыњ созылуыныњ ара ќашыќтыѓы`, сыныќ с‰йем `бас бармаќ пен с±ќ саусаќтыњ б‰гілу ара ќашыќтыѓы`. С‰йір ‰ш, ќарыс с‰йем ќанды пышаќ ... (С. Бегалин); Осы ±яда басы баќырдай, ш‰њгіл кµз, ќан шегір, езуі кере с‰йем, барбањ аяќ, аќ т‰біт, апай тµс, Сары ауыз балапан отырады (Т. Жаќыпбай±лы); Саусаќтыњ сыныќ с‰йем салалары, Бµлектеп б±лшыќ етін екі ќары ... (И. Байзаќов) [10, б.128]; Түйін. С‰йем > с±ќ ќол деген маѓынаны берген > µлшем. Мағынасы жағынан қадаммен өте тығыз байланысты. Ќадам. Енді, міне, қартайдым, елу астым, Енді табан, алпысқа қадам бастым (Мәшһүр-Жүсіп); «Мен кетемін, бєріњ де Аман бол» – деп, Дайындаулы арбаѓа ќадам басты (Шєкєрім, 427); Сол иттіњ не ќылса да, ќайраты мол, Халќына ќадам басып жµнеледі (ЌКБС, 19); Алпыс ќадам жаќындап, Бір ќурайды паналап (ЌЖ, 39); Арасы екі ауылдыњ табан екен, Бір келген б±л да болса заман екен (ЌЖ, 1887. 26); Қадам единицасының түбірі қад/қада. Кейбір түркі тілдерінде қад / қаду сөзі шеге мағынасында жұмсалады. Алтайша қаду – шеге; қадула – шегелеу. Тіліміздегі қад+а, қад+ау етістіктерінің түбірі осы қад (шеге) сөзімен байланысты (ҚТҚЭС, 1966). Мық//шеге туралы жоғарыда жазылды. Мыk- гвоздики, которыми подбивають кабулки (Радлов, 1911: 2136). Сөздіктегі қадам мен қадым деп жазылуы (а / ы дыбыстарының алмасуынан болған құбылыс (қадым – бағзы заман деген де өлшем болған – А.Қ.) (ҚТТС, 5 том. 1980). Адамда табан, малда тұяқ, аңда тырнақ бар. Үшеуі де – бірі табанын, бірі тұяғын, екіншісі тырнағын жерге қадап, басып жүреді. Жүргенде екі аяқтың жерге қадап, басып қалдырған іздерінің арасы бір қадам, табан өлшеміне айналуы әбден мүмкін. Аяқ киімге қағылған таға, *нәл іздері де қада деуге тұратын сияқты. *На`лъ – оберегающая ноги людей и животныхъ, подкова. т.б. ағаш башмақ, ғылымға ұмтылу, башмақтардың қатарынан орын алу сияқты мағынасын көрсетеді (Будагов, 1871: 287). Қазіргі кезде қадам, қадым сөздері сирек, ал адым жиі қолданылады. Бұл қадам сөзі адым сөзінен бұрынырақ шыққандығын көрсетеді. Оған мынадай да дәлел келтіруге болады. Ертеде метр, сантиметр сияқты басқа халықтың сөзінен ауысқан өлшем болмаған. Қазақтың өз өмір – тіршілігінің тәжірибесінде пайда болған өлшемдер болған. Л. Будагов: дж. тат. қадақ., қадаќ – ќаз. قدقќадаќ, алт. قادو ќад± (каду) монѓ. хадäсунъ шеге. ќаз. фунтъ (батпан). (это значеніе произошло оть гвоздиковъ. обозначающихъ фунты на деревенскихъ безменахъ), шегемен ќаѓу, шегелеу, кіргізу, шегелеп шыѓару т.б. – А.Қ. [8, б.7] ; Ќадаќ – `шелковый (длинный) плат` (весьма употребителен при приношениях в кумирни в качестве подарка, особенно высшему и важному лицу) (Малов, 48). Л.З. Будагов قدم кадамъ мн. ќадам قودوم кудумъ, аќудам нога, стопа, сл  дъ ноги; шагъ, футъ, мет. Счастливое предзнаменованіе, священная стопа, какъ пологаютъ Мухаммета, произведшаго это чудо въ первые годы своего апостольства. Султанъ Махмудъ I велелъ положить его въ мовзолей мечети Эюба), ступать, присутупить кь чему, воть вы и прибыли, это счасливое предзнаменованіе (формула поздравленія), да благославитъ господъ его шаги, прибытіе, приходъ – деп түсіндіреді [8, б.42].
Ќадам > бір адым деген маѓына береді. Ол алѓашында М±хаммед пайѓамбардыњ ќасиетті таќќа ѓайыптан отыру к‰нін белгілеген. Ќадам – (а) ќєдєм. Адым, аттам (бір адым алшаќтыѓы). [Шаг] (Бекм±хаметов, 94); *Фут (футбол) – бұт сөзіне келетін сияқты. Қырғыздар аяқ дегеннің орнына бұт дейді. Бұтыңнан алып ырғытып, Бұхарды көздей ұрмасам... (Манас). *Фут [< англ. foot нога (стпуня)] – единица длины в различных странах, в английской системе мер и в Росси до введения метрической системы мер; сокр. Обозначение... ; 1` = = 12 дюймов = 0, 3048 м.(Словарь иностранных слов, 1989: 557). Фунт1, -а, м. Старая русская мера веса, равная 409, 5 г. 2. Английская мера, равная 453, 6 г, а также соответствующая старинная мера веса в других европейских странах (Толковый словарь русского языка, 1999: 858). Ќадам – 1) табан; 2) ќадам; 3) адым аралыѓы; 4) ауыс бет алыс, баѓыт (Оњдасынов, 85 б). Яѓни, ќадам `келді, аяќ басты, баќытты ќадам` деген ±ѓымды берген сияќты. М-Ж. Көпеев қадам лексикасын сөзінен (тоқтайтын, аялдайтын орын) аялдама сөзінің баламасын қадамжай жасайды. Қадамжай қарауылшы көпірінен, Түнде өтіп, таңға қарай кеттік жүріп; Қадамжай әулиенің ағашына Отырдық біраз тоқтап, атты байлап (131); Адым > қадым > қадам > қада > қад. Қадау (қазық), сүт қату (мөлшері – тамызу) семантикалық жағынан жуық сөздер болуы мүмкін. М. Қашқари: Ағым – адым. Бір адым жер, бір аттам үстіне шығуға болады; Шаршым – шаптырым; иүгүрім – жүгірім [38, б.66]. Қадам мен қадақ түбірлес сөздер. Кµкшіл сорпа ширек ќадаќ жасыќ ет, Сорлы т±тќын бєйге атындай жараѓан (М. Дулат, 83); Асырайды шыќпастай ќылып шыбын жан, Сµткесіне екі ќадаќ ќара нан (М. Дулат, 36); Бір ќадаќ шай, бір шымшым шай халыќ метрологиясы ретінде ќолданылады. Ќадаќтыњ: екі ќадаќ, ширек ќадаќ сияќты т‰рлері ±шырасады. Түйін. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев қадам мен табан метрологияларын ќатар: алпысқа таман келдім, таядым сияқты мағынада қолданған. Табан мен қадам ауыз әдебиетінде қатар қолданылады. Қад түбір тұлғасынан қадым (бағзы заман) туынды метрология пайда болған. Ќадам, ќадаќ және шымшым да қолданылады. Бұлар семантикалыќ маѓынасы жаѓынан µте жуыќ сµздер. Ќадаќтыњ: екі ќадаќ, ширек ќадаќ сияќты т‰рлері ±шырасады. Қорыта келгенде: М-Ж. Көпеев шығармаларындағы метрологияны заттық, көптік, мөлшерлік мағына қалыптасқанын байқаймыз. Мысалы, қара киік, жұт, сауым > саун, аттың майы, соғым т.б. метрологияның: сағат, сахар, сәске, сәт, шақ, екінті, бесін сияқты уақыт-мөлшер нумеративінен жер мен көктей айырмашылығы бар. Былай қарағанда мән-мазмұны ұқсас келетін сияқты болғанымен айырмашылықтары да барлығы дәлелденді. Кейбір нумеративтер соматика негізінде қалыптасқандығы байқалды: көзге қатысты соқыр, аяқ-қолға қатысты: қарыс, сүйем, құлаш, жұдырық, күдір, табан, адым т.б. Кейбір метрологиялар түбірлес екендігі дәлелденді: сағат, сахар, сәтке, сәт, шақ; сауым немесе сауым, сауын, сауға т.б. Сан есімге байланысты метрологиялар: екінті, бесін, ширек, жарым т.б. қалыптасқан. Заттық мәдениет пен рухани мәдениет лексикасына жататын метрология терминдерін (нумеративтер) екіге: 1. халық метрологиясы; 2. ескілікті нумеративтер деп, бөліп қарастырдық. Бірінші халық метрологиясы: қара киік, жұт, сауым > сауын, аттың майы, өсім, көтерме, несие, алымта, башмақ, соғым, сыбаға, бөрте, самсаған, дүйім, таяқ, соқыр, жұмырық, күдрі, күреш. Екінші ескілікті нумеративтер: сағат, сахар, сәт, шақ, бесін, намаздігер, екінті, саске, ширек, құлаш, кез, сере, сере қарыс, сүйем, қадам. А Қосымша (Нақты) Қысқартылған атаулар Тілдер БурРС – Бурятско – русский словарь. – М. ; 1951. АзРс – Азербайжанско – русский словарь. – Баку; 1941. СЭсл – Советский словарь. – М. ; Советская энциклопедия, 1982. АРс – Арабско-руский словарь / Сост. Х.Қ. Баранов. – М. ; 1958. Шаңырақ – (Үй-тұрмыс энциклопедиясы) Қазақ Совет энциклопедиясының Бас Редакциясы. – Алматы; 1990. БРС – Башкирско-русский словарь. – М. ; 1958. СРЯ – Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М. ; Русский язык, 1984. БСл – Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. – Спб. ; 1869-1871. – Т. 2. ДТС – Древнетюркский словарь / Под ред. В. М. Наделяева, Д.М. Насилова, Э. Р. Тенишева, А.М. Щербака. – Л. ; 1969. Абай – Энциклопедиясы. Атамұра, 1995. КазРС – Махмудов Х., Мусабаев Г. Казахско-русский словарь. Алма-Ата; 1987, 2 – е изд., перераб. и доп. ТСРЯ – Ожегова С.И и Шведова Н.Ю Толковый словарь русского языка. – М. ; 1999. КазРС – Каракалпакско-русский словарь / Под ред. Н.А. Баскакова. – М. ; 1958. БСЭ – Большая Советская энциклопедия Второе издание. – М. ; 1957. – Т. 1-55. ҚМТС – Базылхан Б. Қазақша-монғолша түсіндірме сөздік. Уланбаатыр; 1977. КомиРС – Коми-русский словарь. – М. ; 1961. ҚСЭ – Қазақ совет энциклопедиясы. – Алматы; 1972-1978. – Т. 1-12. ҚСЭ – Қазақ ССР 4-том қысқаша энциклопедия. – Алматы; 1989. КТДС – Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі. – Алматы; 1969. ҚТТС – Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 1-2 том. – Алматы; 1961. КТДС – Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі. – Алматы; 1969. ҚТТС – Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы; 1961. – Т. 1-2. ҚТҚЭС – Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. – Алматы; 1966. ОҚС – Орысша-қазақша сөздік. – Алматы; 1981. – Т. 1-2. ҚТТС – Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 1974 -1986. – Т. 1-10. СИС – Словарь иностранных слов. – М. ; Русский язык, 1989. ҚТФС – Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі / Ред. басқ. А.Ы. Ысқақов, Қ. Өмірәлиев. АТС – Абай тілі сөздігі. Қазақ ССР-нің. – Алматы: Ғылым, 1977. – Алматы; 1968. МК I-III – Кашгари М. Туркий сузлар девони (Девони луготит турк). – Тошкент; 1960-1963. – Т. 1-3. КФС – Краткий философский словарь Политиздат при ЦК ВКП (б) 1940. МКС – Монғолша-қазақша сөздік. Уланбаатыр; 1954. МРС – Монголско-русский словарь. – М. ; 1957. НРС – Ногайско-русский словарь. – М. ; 1963. ЯЖУ – Малов С.Е. Язык желтых уйгыров. словарь и грамматика. Издательство Академии Наук Казахской. ССР. – Алма-Ата; 1957. ОРС – Ойратско-русский словарь. – М. ; 1947. ПСЛ – Пекарский Э.К. Словарь якутского языка. – Л. ; 1907-1930. РКкС – Русско-каракалпакский словарь. – М. ; 1967. ССТТН – Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. – СПб. ; 1869. – Т. 1. РСл – Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. – Спб. ; 1893-1911. – Т. 1- 4. РЧС – Русско-чувашский словарь. – М. ; 1951. ССЛЯ – Современный словарь русского литературного языка. – М. ; Л. ; 1955. – Т. 3, 4, 17. ССТТН – Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. – СПб. ; 1871. – Т. 2. ССЛЯ – Современный словарь русского литературного языка. – М. ; Л. ; 1955. – Т. 3, 4, 17 . ССТТН – Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. СПб. ; 1871. – Т. 2. СИС – Словарь иностранных слов и выражений. – М. ; 1964. ҚТАПС – Қазақ тіліндегі араб-парсы сөздері. Қазақстан, 1977. ССТМЯ – Сравнительный словарь тунгусо-маньжурских языков. – Л. ; 1975, 1977. – Т. 1, 2. ТаджРС – Таджикско-русский словарь. – М. ; 1954. ТатРС – Татарско-русский словарь. Казань, 1950. АҚС – Дәдебаев А., Қайранбаев Ж. Арапша-қазақша сөздік, – Алматы: Рауан, 1990. ТРС – Турецко-русский словарь. – М. ; 1977. АҚТС – Оңдасынов Н.Д. Арабша-қазақша түсіндірме сөздік. – Алматы: Мектеп, 1984. ТувРС – Тувинско-русский словарь. – М. ; 1958. ТуркмРС – Туркменско-русский словарь. – М. ; 1968. УзРС – Узбекско-русский словарь. – М. ; 1959. ПҚжҚПС – Жеменей Ислам. Парсыша-қазақша және қазақша-парсыша сөздік. РТСАИЗС – Рустемов Л.З. Казахско-русский словарь арабско-иранских займствованных слов. – Алматы: Мектеп, 1989. УйгРС – Уйгурско-русский словарь. – М. ; 1958. ЭСТЯ – Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков: Общетюркские и межтюркские основы гласные. – М. ; 1974; Этимологический словарь тюркских языков: Общетюркские и межтюркские основы на «Б» – М. ; 1978; Этимологический словарь тюркских языков: Общетюркские и межтюркские основы на «В», «Г». – М. ; 1980. Тарғын – Ер Тарғын Қамбар – Қамбар батыр. ҚКБС – Қозы көрпеш-Баян сұлу. ҚЖ – Қыз Жібек. Алпамыс – Алпамыс батыр. Қобыланды – Қобыланды батыр. ТаджРС – Таджикско-русский словарь. Казань, 1950. ЮСл – Юдахин К.К. Киргизско-русский словарь. – М. ; 1965.
алт. – алтай каш. – кашин диалектісі ар., араб. – араб қаш. – қашкар бараб. – бараб тілі қырғ – қырғыз башқ. – башқұрт қыт. – қытай бур. – бурят (саха) қарақ. – қарақалпақ шығыс. түрік. – шығыс-турік қойб. – қойболды т. алт. – таулы алтай тілі ком. – коман шағ – шағатай тілі коми – коми тілі көн. – түрк. – көне түркі тілі кор. – корей көн. –уйғ – көне уйғыр тілі қырм. қылым диалектісі с. – уйғ. – сары уйғырлардың тілі құман. – құман тілі үнд. – үнді құмық. – құмық тілі ит. – итальян лат. – латын каб. – балк. – кабарды – балкар леб. – лебеттердің тілі қаз – қазақ тілі лоб. – лобнор қазан – қазан нареч. манжүр. – манжүр тілі қалм. – қалмақ мар. – мар тілі қар. – караиым мон. – монғол тілі осм. – осман нан. – нанай парс. – парсы нег. – негидал мо.ж. – монғол жазбасы ноғ. – ноғай орыс. – орыс тілі жалпы түрк. –жалпы түркі тілі ойр. – ойрат саг. – сагай сойон. – сойон тұнғ. – тұнғұс сал. – салар түрік. – түрік сойот. – сойот тұрф. – тұрфа тілі сол. – солон тілі тюрк. – тюркский тәж. – тәжік удм. – удмырт тар. – таран өзб. – өзбек сіб. тат. – сібір татарлар тілі ұйғ. – ұйғыр тел. – телеуіт урянх. – урянхай т. -ма. – түнғұс- манжур фин. – фин тілі тоб. – тобыл фр. – француз тоб. – тоба хак. –хакас чаг. – чагатайский чув. – чувашский чулым. – чулымский шор. – шорский эвен. – эвенский эвенк. – эвенкский эст. – эстонский эст – эстонский
2 ҚР. ОҒКҚҚ. 1176 папка, 1 дәптер. 3 Жүсіпов Н. Қ. Мәшһүр-Жүсіп және фольклор / Н. Қ. Жүсіпов. – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 1999. – Б. 5. 4 Қасқабасов С. Казахская несказаочная проза / С. Қасқабасов. – Алматы: Наука, 1990. – Б. 206-207. 5 Жүсіп Н. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының фольклоршылдық еңбегі / Н. Жүсіп. // фил. ғылым. кан. ғылыми дәреже. алу үшін дайын. автореф. – Ақмола; 1998. – Б. 14: ҚР. ОҒКҚҚ. 1178 – папка, – Б. 148 – 173, 225-289; 1615 – папка; – Б. 165-208, 1170 – папка, – Б. 321-340, 358, 358. 6 Жанпейісов Е. М. Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясының тілі / Е. М. Жанпейісов. – Алматы: Ғылым, 1976. – Б. 69, 87, 77. 7 Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий / В. В. Радлов. – СПб. : Изд. вост. лит, 1893. – Т. 1. – Ч. 2. – Б. 1155; 1911. – Т. 4. –Ч. 2. – С. 2136, 2224; 1905. –Т. 3. – Ч. 1. – С. 560, 664, 663, 666; 1893. – Т. 1. –Ч. 1. – С. 385. 1911. – Т. 4. –Ч. 1. – С. 235, 239, 241, 562, 350, 401, 522, 530, 531, 241-242; . 1905. – Т. 3. –Ч. 2. 8 Будагов Л. З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий / Л. З. Будагов. – СПб. : Типографія императорской Академіи наукъ, 1869. – Т. 1. – С. 482, 172, 694, 713, 703, 702, 715, 664, 626, 796, 229, 386, 797, 398, 406, 576, 710, 613, 622, 667, 312, 292, 680, 627, 626. 1871. – Т. 2. – С. 272, 183, 388, 370, 82, 125, 407, 202, 137, 117, 95, 126, 13, 8-12, 9, 7, 42. 9 Сыздықова Р. Абай шығармаларының тілі / Р. Сыздықова. –Алматы: Ғылым, 1968. – Б. 185, 11. 10 Жанпеисов Е. Н. Этнокультурная лексика казахского языка / Е. Н. Жанпеисов. – Алма-Ата: Наука, 1989. – Б. 193, 131, 27, 139-140, 138-139, 122, 120-123, 130-131, 130, 127, 128. 11 Талжанов С. Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері / С. Талжанов. – Алматы: Ғылым, 1975. – Б. 33, 74. 12 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер / Қ. Жұбанов. –Алматы: Ғылым, 1966. – Б. 293, 295, 542-543. 13 Әбдуәли Қ. Қазақ тілінің өзекті мәселелері / Қ. Әбдуәли. – Алматы: Ана тілі, 1998. – Б. 13. 14 Мәшһүр-Жүсіп Көпеев. Сарыарқаның кімдікі екендігі? / Мәшһүр-Жүсіп Көпеев. – Казань: Электро - типографія шарафъ, 1907. – Б. 3, 6. 15 Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы / М.Әуезов. – Алматы: Жазушы, 1985. – Т. 19, 20. – Б. 11. 16 Қазақ ССР тарихы. / ред. кол. М.О. Әуезов, С.Б. Бәйішов, И.С. Горохводатский, С.К. Кеңесбаев, С.М. Мұқанов, А.Н. Нүсіпбеков, С.Н. Покровский, М.С. Сапарғалиев, В.Ф. Шахматов. – Алматы: Қазақ мемлекет баспасы, 1957. – Б. 17, 418, 312, 346. 17 Нұрмаханов А. Түркі фразеологиясы / А. Нұрмаханов. –Алматы: Ғылым, 1998. – Б. 35. 18 Искаков М. Қазақтың байырғы календары / М. Искаков. – Алматы: Қазақ мемлекет баспасы, 1960. – Б. 70-71, 90, 69, 134. 19 Малов С. Е. Язык желтых уйгыров / С. Е. Малов. – Алма-Ата: Наука, 1957. – С. 45, 98, 99, 102. 20 Кайдар А. Тысяча метких и образных выражений / А.Кайдар. – Астана: Білге, 2003. – С. 36, 148, 80, 230. 21 Севортян Э. В. Этимологический словарь тюркских языков / Э. В. Севортян. – М. : Наука, 1980. – С. 255-256. 22 Диваев Є. Тарту / Є. Диваев. – Алматы: Ана тілі, 1992. – Б. 243. 23 М±ќанов С. Халыќ м±расы / С. М±ќанов. – Алматы: Қазаќстан, 1974. – Б. 77, 80. 24 Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы / Г. Смағұлова. – Алматы: Санат, 1996. – Б. 54. 25 Проблемы этимологии тюркских языков. – Алма-Ата: Гылым, 1990. –Б. 190. 26 Бекмаханов Е. Казахстан в 20-40 года XIX века / Е. Бекмаханов. – Алма-Ата: Қазақ университеті, 1992. – С. 87. 27 Ахметьянов Р. Г. Сравнительное исследование татарского и чувашского языков / Р. Г. Ахметьянов. – М. : Наука, 1978. – С. 182-183. 28 Мємиев Т. Сыр бойындаѓы асарлар / Т. Мємиев. // Ќазаќ єдебиеті. – 1982. – № 13 (1623) – Б. 11. 29 Гумилев Л. Н. Кµне т‰ріктер / Л. Н. Гумилев. – Алматы: Білім, 1994. – Б. 381-382. 30 Жанпейісова С. Е. Ќазаќ тілініњ рухани мєдениет лексикасы / С. Е. Жанпейісова. (ќазаќ аќын, жазушыларыныњ шыѓармалары бойынша: филолог. ғылым. кан. дис. автореф. – Алматы; 1996. – Б. 13-23. 31 М±ќанов С. Халыќ м±расы / С. М±ќанов. – Алматы: Қазаќстан, 1974. – Б. 73. 32 Севортян Э. В. Этимологический словарь тюркских языков / Э. В. Севортян. – М. : Наука, 1980. – С. 248. 33 Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді / Р. Сыздықова. – Алматы: Мектеп, 1980. – Б. 77. 34 Қарағұлова Б. С. Тарихи жырлар лексикасы: филолог. ғылым. кан. дис. автореф. / Б. С. Қарағұлова. – Алматы: 2000. – Б. 9. 35 Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. Вып. 1. / С. Аманжолов. – Алма-Ата: Изд. Академ. Наук. Каз. ССР, 1959. – С. 386. 36 Ќазаќ тілініњ грамматикасы. – Алматы: Ѓылым, 1967. – Б. 164, 104. 37 Ысќаќов А. Ќазіргі ќазаќ тілі / А. Ысќаќов. – Алматы: Ана тілі, 1991. – Б. 206. 38 М. Қашқари. Түрік сөздігі / Қашқари М. – Алматы: Хант, 1997. – Т. 1, 2, 3. – Б. 125, 66. 39 Томанов М. Тіл тарихы туралы зерттеулер / М. Томанов. – Алматы: Ғылым, 2002. – Б. 278. 40 Уєлиханов Ш. Тањдамалы / Ш. Уєлиханов. – Алматы: Жазушы, 1985. – Б. 549, 187. 41 Ќайдаров Ә., Оразов М. Т‰ркологияѓа кіріспе / Ә. Ќайдаров, М. Оразов. – Алматы: Мектеп, 1985. – Б. 76. 42 Базылхан Б. Алтай тµркіндес тілдердіњ ортаќтыѓы туралы мєселе / Б. Базылхан. // ЌР. Ѓылым министрлігі, ЃА Хабарлары Тіл, єдебиет сериясы, – 1996. – № 2. – Б. 6 - 7. 43 Сарыбаев Ш. Ќазаќ тіл білімі мєселелері / Ш. Сарыбаев. – Алматы: Арыс, 2000. – Б. 497 . 44 Саѓындыќ±лы Б. Т‰ркі тілдері лексикасы дамуыныњ фонологиялыќ зањдылыќтары: филолог. ғылым. док. дис. автореф.: / Б.Саѓындыќ±лы. – Алматы: 1994. – Б. 36-37. 45 Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы. Шипагерлік Баян / Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы. – Алматы: Жалын, 1996. – Б. 410. 46 Н±рмаѓамбетов Є. Бес ж‰з бес сµз / Є. Н±рмаѓамбетов. – Алматы: Рауан, 1989. – Б. 257. Мазмұны Кіріспе....................................................................................................3 1 Мәшһүр-Жүсіп шығармаларының қалыптасу арналары................11 1.1 Мәшһүр-Жүсіп шығармалары қазақ әдебиеті тарихында.............................................................................17 1.2 Мәшһүр-Жүсіп шығармаларының ежелгі шығыс әдебиетімен сабақтастығы.................................................................34 1.3 Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы орыс (еуропа) мәдениеті мәселесі..............................................................................50 2 Халық метрологиясы...........................................................................66 2.1 Ескілікті нумеративтер.......................................................................87 Әдебиеттер..........................................................................................104 А Қосымша.........................................................................................107 Ә Қосымша.........................................................................................110 * Өмілдірік сом алтын (Литой из золота нагрудник). Нагрудник, прикрепляемый к седлу и подпруге. В данном случае нагрудник коня был изукрашен золотом. Сом - имеет два значение: рубль и самородок (ҚЖ, 1963, 289). жүктеу/скачать 0.98 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|