Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы рухани мәдениет лексикасы 2 Том
жүктеу/скачать 1.74 Mb.
|
Түйін. Демек, тұлып // талаќ // т±л маѓыналас бір т‰бірден шыќќан сµз деуге толыќ негіз бар. Ќазаќтыњ талаќ ќатын `ажырасќан` сµз тіркесімен т±л ќатын `жесір` семантикалыќ маѓынасы бір. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев тұлып лексемасын теріден тігілген тон сияқты мағынада қолданған. Жалғыздықты өлген төлді (тұлыпты) айтқаны дәлел бола алады. Тұл > тұлып > талақ > тулақ. Талақ туралы отбасылық лексикаға да қатысты айтқанбыз-қараңыз. Талақ. Ләкин Никах, талақ, мирас ісін, Лайық өзі бітіру дауы болса (М-Ж., 34); Талақ сөзі ажырасќан єйел `жалѓыз`қалды-т±л дегенге келеді. Т±л т‰бірі тулаќ сµзініњ тууына негіз болѓан оныњ семантикалыќ маѓынасы (т±лып = тулаќ) сµзіне µте жуыќ, тіпті бір десе де болады. Ту // т±мса сµздерініњ де семантикалыќ маѓынасы жаќын `тµлдемеген`, `єлі тµлдемеген` (т±мса ќой, т±мса (бедеу ќатын) тілімізде ќолданылады. Т±мса – зат. Алѓашќы босанатын єйел немесе бірінші рет туатын мал (ЌТТС, 374). Л.З. Будагов: кир. طولاق д±лаќ тулакъ, сухая коровья или лошадиная. Шкура, на которой бьють шересть для кошмы (1869: 751 б); Тулаќ – зат. Тµсеніш орнына ќолданылатын ж‰ні алынбаѓан малдыњ терісі (ЌТТС, 370). Тулакъ – сухая коровья или лошад. Шкура, на которой бьють шерсть для кошмы (Буд., 751). Жасыбай ќу с‰йекті ‰гіп, к‰л ќылып, бір аќ ш‰берекке т‰йіп, бір тулаќтыњ п±шпаѓына байлап, ќарауыл ќарайтын тасына шыѓыпты. К‰н ќатты дауыл, уілдеп т±рѓан жел екен, тулаќты аспанѓа ±шырып к‰лді шашылат±ѓын ќылып ќоя беріпті (М-Ж., Олжабай батыр); Сабылтып жалғыз атын тулақ қылып (М-Ж., 37); Т±лып – ж‰ні алынбаѓан жас малдыњ терісі, ішіне шµп тыѓылѓан. Сєл ѓана айырмашылыѓынан басќа семантикалыќ маѓынасы да, шыѓу тµркіні де бір сµз екендігі айтпаса да т‰сінікті. Ќазаќ тілінде: (ту) > т±л сµзіне былай т‰сінік берілген Т±л – (у) 1) = жесір. 2) ќой, сиырдыњ тµлдер, б±заулар кезіндегі азап шегуі (арабша: тµлі, к‰шенуі – деп берілген (Ценк. Изъ SL), сол секілді ќырѓ. толѓаќ; осыдан м‰мкін алт. толѓамыќ µткен шаќ тµлдеді (ö) тµлдетіп алу (жылќыѓа байланысты), кµбейту, тµлін тудыру, жалѓастырушы (Рад. 216, 382) сияқты мағына береді. Түйін. Талақ сөзі ажырасќан єйел `жалѓыз`қалды – т±л дегенге келеді. Мәшһүр-Жүсіп те талақ лексемасын осы мағынада қолданған. Талақ > тулақ > тұлып > тұлға. Тұлға. Анадан енді тумас мұндай тұлға, Таусылмас жазсам қанша қылған ісі (М-Ж., 330); Тулға – 1) т  ло, фигура человека [205, б.1473]. Тулга – сложеніе тла, статность, станъ – десе, тағы бір де тұлға تولغا – от басы, старшина, تولغا بولسام от басына тұлға болсам – деп жазды сөздігінде (Будагов, 1869: 752, 1871: 398). Тulga – 1) фигура (в возвышенном смысле), особая личность (каз) (С‰лейменов, 322); Толға тулга – глава, старшина, тұлға болсам аұйка (үйге) если и сделаюсь главою дома (стр. 13-5 строфа, 2 стихъ) (Буд., 1871: 398).
Түйін. Мәшһүр-Жүсіп тұлға лексемасын дара, ешкімге ұқсамайды деген сияқты қолданған. Тұл + ға (түбір мен қосымшадан) тұрады. Бұл сөздің жасалуына негіз болған тұл түбір тұлғасы сияқты. Тұлға < тұл < тұла бойы // тал бойы. Тұла бойы. Оймаќ ќ±рам сау жер жоќ, Т±ла бойында ќалмады (М-Ж., 197); Тал бойының міні жоқ, қолаң шашты, Шашының ұзындығын тізе басты (Ақылбай, 287); Нұрына көзі Айбастың көріп жетті, Тал бойы қорғасындай еріп кетті (ҚКБС, 39). Тұла бойын топшылап, Бұлтиған бетін опалап (Манас). М. Отаров: Ш. Сарыбаев тұлабойы сөзін қарастыра келіп, екі түбірден: тұл және бойы құралатынын, *тұла < *тұл морфемасының қазақ тілінде жоқ екендігін, бірақ та тұл формасында кездесетінін және өз алдына дербес қарақалпақ, өзбек және басқа тілдерде `барлығы, баршасы` мағынасында қолданылатынын айтады (ҚТҚЭС. 194) [209, б.123]. Тұла мен тұлға түбірлес лексемалар. Тұл > тұл (-а) қосымша. Мысалы, Тал бойының міні жоқ, қолаң шашты (ҚКБС, 40) Тал – шуваш тілінде `сыртқы әлпетті`, `барлығы` деген ұғыммен сай келеді екен. Тұл ~ тұла ~ тула~ толо ~ тола, Тулу ~ тал (бойы) ~ толай ~ тулай ~ тулайы, толайым `барлығы, түгел, сыртқы тұрпаты` мағынада болуы мүмкін (Жанпейісов, 66). Тал сөзі де осы «су (көл)» ұғымымен қатысты болуы керек Е. Жанпейісов [268, б.25-30]; Древнее значение талай +с будет `вода, озера, реки` (Муразаев, 170) Талас (тал + ас) р. Т. Омырзаков [209, б.215]. Будагов: тат. таль 1) тальникъ (дерево), қра тал (қара тал-А.Қ.) черно-талъ, кир. көп тал малокитникъ (salix caspica). 2) кир. бантикъ на конц косы. 3) тур. = дал, тал втвь. 4) = тал – 5. [212, б.728].
Түйін. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев тұла бойы тіркесін денесі деген мағынада қолданған. Тал бойы деген вариантын да ұшыратуға болады. Тал (су) > тұлға қатысы жоқ омоним сөздер болып табылады. Тал~тұл түбір тұлғасы фонетикалық өзгеріске түскен сөздер. Тал (тал бойы) <> тұл. Тал түс, дарақ даралық сипаты жағынан (тал), талыс (ыдыс-теріден жасалғанын айтса керек) осы тұлмен қатысы бар сияқты. Демек, тұла бойы тіркесі көне параллелі де тал бойы бертінгі варианты болса керек. Тұлан тұту. Естіп батыр Ғалы мұны білді, Тұлан тұтып бәрі тегіс жылайды енді (М-Ж., 177); В. Радлов: Тулан – быть возбужденнымъ, сердитымъ [205, б.1468]. Е. Жанпейісов: Tuian смятение – Мукад., 350, 354 [215, б.112]. Тулöн. 1) вина; лукавый; 2) каприз (Рсл. III, 1569) [215, б.96]. А. Кайдар: Тұл > тұлан (-ан) қосымша деп көрсетуге негіз бар сияқты. Тұлан тұту = «метать громы и молнии»; «метать перуны»; «рвать и метать»; «доходить до белого каления». *тұлан – «какое-то мифическое существо или сверхъестественная сила природы, соприкосновение с которыми приводит человека в состояние сильного возбуждения, нагоняет на него гнев» – дейді [233, б.306]. Демек, тұлан тұту өлген кісіні жоқтау, шашын жұлу, бетін тырнау, тұл қалды деген ұғыммен мағынасы жақындасатын сияқты. Тұл > тұл + ан. Түлен түрту деген де тіркес бар. Ә. Қайдар бұл тіркестің екі түрлі мағынасы барлығын атап көрсетеді. Біріншісі – суда тіршілік ететін түлен (тюлен); екіншісі – мифологиялық бейне *Идиоматичность фразеологизма (букв. «быть тронутым *туленом») обьясняется затемненным значением компонента *түлен. Бытует двоякое предположение: в одном случае в нем усматривается морское животное – тюлень, о котором вероятно, было известно в прошлом и тюркским народам. Предпологается, что существо когда-то олицетворяло покровителя животных. Об этом же говорят факты в казахском языке: не только түлен түрту, но и түлендей түлеу «линять тулен», что указывает на особенности морского животного тюленя, у которого развита носовая часть, с помощью носа он пробивает лед, передвигает детенышей и.т.д., с одной стороны, а с другой, это животное при линьке сильно меняет цвет волосяного покрова (из белого в серый). Возможно, эти особенности тюленя легли в основу указанных двух вражений. Кроме того, в казахском языке встречается и сочетание Түлен ата – «Покровитель-Тюлень», что употреблялось прежде скотоводами для обозначения покравителя пропавших животных в виде: Түлен ата, түрте көр!, что означало «Покровитель Тюлень, вытури, т.е. выведи пропавший скот из леса, зарослей камыша» (С. Кенесбаев. ҚТФС, 526). В данном случае, по представлениям казахов, это мифическое существо, которое своим действием *түрту («торкать, турить, выталкивать, тыкать чем-л.») выводило на открытую местность заблудившееся, затаившееся или загнанное животное. На основе этого представления мог образоваться указанный фразеологизм. Во втором случае, предпологается, что *түлен – «мифологический персонаж». (Ср. «Тулон в «Дастане Рустема» Фирдоуси (С.Қасқабасов)» – дейді [269, б.311-312]. Түйін. Демек, тұлан тұту өлген кісіні жоқтау, шашын жұлу, бетін тырнау, тұл қалды деген ұғыммен мағынасы жақындасатын сияқты. Мәшһүр-Жүсіп өкіну, жоқтау, жылау мағынасында дұрыс қолданған. Тұлан > тұл. Өлген адамның мінген атын асына сою үшін тұлдап жіберген, балаларын да тұлдаған, тұлым қойған сияқты. Тұлым. Ләкинде шариғатта балаға тұлым қою дұрыс емес. Және де бай қызы тоғыз жаста балиғ болады (М. Дулат, 132). Ақ бетіңде тұлымың, Бірге туған құлының (Қобыланды, 163). В. Радлов: Тулум – 1) коса; 2) пучки волосъ надъ висками, которые остаются не выбритыми у любимыхъ сыновей богатыхъ людей [205, б.1470]. Ұйғ. тұлым تولوك 1) волосы на т л توك 2) дж. уйг. персикъ, 3) тулуқ тэвлукъ тоулык сутки – деп түсіндірген (Будагов, 405). Кир. ног. طولوم, طلوم , тулумъ, тлумъ локоны, кудри висящія по щекамъ, косицы на вискахъ у мальшиковъ, въ алт. Произносится طولونك,طولمونكدو-طولون съ косою, имющая косу, кир. طولمجاق косички (оставляемыя двицами оть 5 - 6 лть съ двухъ сторонъ лба, какъ доказательство своего пола и какъ любимыя изъ дочерей, посл этого возраста он называются طلوم дұлым и у женщинъ (Л.З. Будагов, 752). Тулақ сөзі де түбірлес сияқты. Будагов: Тулакъ – сухая кровья или лошад. Шкура, на которой бьютъ шересть для кошмы – дейді [212, б.751]. Өлген кісінің атын ғана тұлдап қоймаған, балаларына да тұлым қойған сияқты. Қаралы үйдің баласын ауылға келген кісілер біліп жүрген болуы керек. Тұлым мен айдардың қойылу мақсаты мағыналас сияқты. В. Радлов: Аідар 1) колочекъ волосъ, который оставляють не сбритымъ на маковк мальчиковъ (это считается знакомъ отцовской любви) 2) коса, которую носять мужчины у Калмыковъ. Алтын аідар (ность молодые герои въ сказкахъ Киргизовъ) [205, б.50]. Айдар ер балаға ғана қойылатын сияқты. Алтын айдар белгісін ашып еді, Қараңғы үй шам жаққандай жарық болды (М-Ж. 6 т. – Б. 319). Жайма кекіл Жас Айдар (Манас). Кекіл сөзі де ұшырасады. Осы мағынаға жуық келетін тұмар сөзі. Тұмар өзінің мағыналық сипаты жағынан (көз тимеу үшін, әсемдік үшін т.б. тағылады) былай алып қарағанда теріден тігілген қалта, магиялық мағынасы жекелену, оңашалану, өзін елден ерек ұстау, өзгеше болып көріну мінекей, осы – сипаты жағынан ол – тұлдың мағынасына жуықтайды. Тұлым, кекіл, айдар, тұмар мағыналық шығу тегі жағынан бір. Бірақ, жылдар өте басқа бітім болмысқа ие болып, түрлі мағыналы сипат, белең алып бірінен-бірі мағыналық жағынан алшақтаған сияқты. Будагов: каз. кир. томар тумаръ – родъ ожерелья, висящаго на груди и ше (женское украшеніе, надваемое черезъ плечо, состоящее изъ ленты, унизанной монетами и каменьями), амулетъ, футляръ съ талисманомъ, кир. томар моы амулетъ пришиваемый къ спинк кафтана, томарша, дж. томаршын нагурдникъ изъ серебра съ каменьями, надваемый на шею – двичій нарядъ. Тур. тумаръ (изъ греч. ) свертокъ въ трубку бумаги, пергамента и пр. Томъ книга, мн. а. толмир [212, б.753].
Түйін. Будаговтың жазғаны бойынша тұлым ер балаға да, қыз балаға да қойылған сияқты. Ал, айдар тек қана ер балаға қойылған. Тұлым > тұл. Өлікке қатысты айтылатын қара сөзі қарабауыр сөзінің құрамындағы қарамен тығыз байланысты. Қарабауыр. Ќуандыќ, С‰йіндік енші алысќанда ќарабауыр ќылып аламыз деп таласып, асыќ ќаржысып алѓандыќтан Олжакелді ќаржас атанѓан (М-Ж., 18); Асќа бара жатып, Мањдай, Бєйімбет м±ны ќайсымыз ќарабауыр ќылып аламыз десіпті. Екеуіміз екі бµлек т‰сейік. Атын ќайсымыздыњ мойнына байласа, байлау сол болсын десіпті. Б±л Б±ќа барып т‰скен жерінде атын Мањдайдыњ атыныњ мойнына байлап, Мањдайды меншіктеп, ќара бауыр ќылып алыпты (М-Ж., 57); Қарабауыр қылып мал да қалап алған. Ќара сµзі туралы Е. Жанпейісов жан-жаќты жазды [215, б.32-33; 45, 58-59]. Екінші компоненті жайында А. Кайдар: *Бауыр – «печень» в казахском представлении – не просто один из важных внутренних органов человека, но и орган, реагирующий, чувствующий близкородственные отношения людей. И с непроста родные и близкородственные братья в казахском языке называют друг друга *бауырым, что досл. означало бы «моя ты печень» – деп түсіндіреді [233, б.297]. Қарабауыр мен тас бауыр семантикасы бір. Выражение тас бауыр своим значением как бы противопоставляет себя всему положительному значению * бауыр тем, что она черствая, окаменевшаяся, т.е. безжалостная. Именно это обстоятельство послужило мотивом образования выражения [233, б.297]. Бауыр адамныњ ішкі ќ±рылысыныњ ењ қажетті қызмет атқаратын жері. Қойдың бауырын майға қосып жеген қазақ көпке дейін тоқ жүрген. Келген қ±даларѓа ќ±йрыќ бауыр асату рәсімін жасап, заттай құдалықты бекіткен. Қ±йрыќ ±рпаќ келетін жер сондықтан ұрпағың көп болсын дегенді білдірген, бауырды ќосып беруі, жан д‰ниемдей (адам өз бауырын (анатом.) жаман көрмесе керек) кµріп ж‰ремін деген ±ѓымды білдірген. Ќ±дай дескен, ќ±йрыќ – бауыр жескен ќ±дамсыз. Ќ±даны ќ±дай ќосады дескен (М-Ж.). Ќазаќтар тас бауыр деп, ќарайласпайтын, ќайырымы жоќ туѓанын айтќан. Демек, ќара сµзі Е. Жанпейісов жазѓандаѓыдан басќа да маѓынада ќолданылѓан сияќты. Ќарабауыр біріккен сµздіњ ќ±рамындаѓы ќара «бµтен, жат» деген маѓынада ќолданылѓан. Ќара сµзі бєлкім, біз ‰шін сен жоќсыњ, µлген адаммен бірдейсіњ сияќты маѓынасы жаѓынан (ќаралы) деген ±ѓыммен байланысты болуы да м‰мкін. Ќарабауыр – басќа біреудіњ туысын, жаќынын еншілеп µзіне бауыр ќылып алу. Бауырына салып алды тіркесі біреудіњ баласын асырап алды деген маѓынаны білдіреді. Ќарабауыр мен бауырына салып алды семантикалыќ маѓынасы бірдей дєст‰рлер. Тек ќана ‰лкенді, кішілігіне байланысты айырмашылыѓы болуы м‰мкін. Шµпкіндікке мал атаѓан да, еткіндікке адам байлаѓан. М±ндаѓыларѓа шµпкіндікті малды бердім, саѓан еткіндікті адам ќойдым, мына Бµктек, онан туѓан Ќосжетер сеніњ еншіњ болсын, Ќарабауыр ќылып ал, меніњ кісілігім, бас єруаѓым сенде ќалады деп батасын берген (М-Ж., Олжабай батыр); Ќ±н орнына кейде ќарабауыр берген. Біраќ, б±л сирек жаѓдай да ѓана кездескен. Ќ±нѓа кµбіне «жетім» атаѓан. Ќарабауыр туыстыќ пен жаќындыќты ныѓайтатын «ант» сияќты дєст‰р болѓан. Қарабауыр мен қарғыбау семантикалық мағынасы жағынан жуық мәндес сөздер. Қарғы бау деп келінге берілетін қалың мал сияқты сыйлық. Қызға жіп тағу, ен салу (құлағына сырға салып кеткен). Екіншісі, екі рудыњ арасын бекіту, татуласу маќсатында берілетін (адам): «Мінекей, бергенімнің алды осы»,- деп, Қарғыбау Айбас құлды берген екен (М-Ж. Көпеев ңұсқасы, ҚКБС: 170); Ќ±нанбай ќарѓыбау ќылып Камшатты Бµжейге бергізеді. Абылайѓа к‰ндебау деп, бір µз нєсілінен жетім ќыз беріпті (Қазақ тарихы). С. Толыбеков: В то же время экзогамный род считал, что если девушка из другого рода засватана кем- нибуть из данного рода, то она оказывалась невестой – жесыр (в ХVII в.- ясыр-пленница. – С. Т.) этого рода деп жазды [270, б.292-293]. Бала асырап алу дєст‰рі де болѓан: ... Ол Жанту тоќтауыл баласыныњ кµптігі сондай кµшіп келе жатќанда бір баласы т‰сіп ќалып, балаларына тамаќ ‰лестіргенде бір аяќ (ыдыс) артылып ќалып, б±л аяќтыњ ас ішет±ѓын иесі ќайда деп сонда жоќтап, ол Баланы Алшын тауып алыпты. Бала ќылып асырап алыпты... Арѓын болып бас ќосып дауласып, бір Тілмємбет деген Жан беріп, асырап – саќтаѓаны ‰шін торы ат беріп, сонан Торы атанѓан (М-Ж., 34); Мємбетбай тµртк‰л ошаќ ќаздырып, тµбел Бие сойдырып, бір келімсек жігітті бала ќылып, асырап алып, атын Алдаберді ќойѓан (М-Ж., 47); Е. Жанпейісов қарғыбау мен жыртыс өзара мәндес сияқты дейді [215, б.118]; Ќарѓы бау – деп ќ±дандалыќќа байланысты да сол сияқты жыртыс сала келуді айтады 1973: 90); [271, б.90]. Қарғыбау қызға берілетін сыйлық. Бұл туралы жоғарыда айтылды. К‰нде+бау (к‰нделікті мєњгілік ‰зілмес достыќты бекіту, ќарѓыбау (иттіњ ќарѓысы) бєрі бір сµз басы байлы, т‰пкілікті деген ±ѓымды беретін сияқты. Мына дерек жоғарыда жазылған еді, кезі келген соң қайыра жазуға тура келіп тұр: кир. قارغي каргы 1) ошейникъ (для собакъ). қарғилау قارغيلاو над Түйін. Мәшһүр-Жүсіп қарабауыр сөзін басыбайлы біреуге берілген мал не адамды айтады. Малды – шөпкіндікті, адамды – еткіндікті деген. Қарабауыр, күндебау, қарғыбау, жыртыс, жасау бәрінің мағынасы беру, алуға байланысты болады. Тұл > қарабауыр > қарғыбау > тасбауыр > күндебау > жесір > олжа бәрі де мағыналас сөздер сияқты. Қарғы таққан адам сияқты түркілер еншілеп олжаға адам алған не берген. Олжа. Т‰скен жоќ олжа болып шабындыдан, ¦сталды дию мен киіктіњ табылдыдан (М-Ж., 1907: 27); Айдабол бидіњ Ќожакелді, Тайкелтір екі баласы бірдей ќ±ба ќалмаќ ханы Ќалдан Серенге олжаѓа т‰сіп кетіп, ќалмаќ ќолында ќалѓан (Олжабай батыр); Олжа алѓан соњ ж±мысын бітіреді, Обал сауап болѓанын санамайды (М. Дулат, 55); Ќызыќ кµрді келгенше бір ќаныбет*, Ќодар ќыздан ќылады ‰лкен ‰міт (ЌКБС, 83); *Ќаныбет – ѓанимат (олжа, табыс). Б±л жерде тамаша деген маѓынада – деп т‰сінік берілген. «Олжа сал» деп ќыњќылдап мазаны алар, А, таќсыр, сіздіњ ‰йден шыќќан соњ (Жанаќ, 159); Сендер барып олжа ѓып єкеле ѓой, Ќуа алмаймын, басым т±р шыр айналып (ЌКБС, 48); Ќаз., ќќалп., ноѓ., олжа, башќ. улъя, µзб. улжа, ±йѓ., т‰ркм. олж,а, тоф. олчжа `табылѓан олжа, соѓыста ќолѓа т‰скен зат`, 2) `т±тќын`, алт. олдьо, шор. олча `т±тќын`, тув. олча 1) `олжа`, 2) `т‰сім бар ма?, жетістік`, ќ±м. (аус.) олжа 1) `єйелі, жары`, 2) `соѓыстан т‰скен табыс, олжа`, ќарайм. Олджа 1) `табыс кµзі, ќосымша т‰сім`, 2) т±тќын`, олдза `олжа`, олца `т‰сім, пайда`, 3) `тауар`, Кодекс Куманикус оlза`соѓыстан т‰скен пайда`, шаѓат. (РСл. I, 1094) оlж,а `соѓыс т±тќыны, олжа` м‰мкін болса т‰ркі тілдеріндегі бұл `тауып алу` этимонынан олжа сµзін маѓыналыќ жаѓынан салыстыру арќылы шыѓаруѓа болатын шыѓар. Салыст.: кµне т‰ркі. bul- 1) `тауып алу, іздестіру`; 2) `алу, иемдену`; 3) `жетістікке жету`, bulun `т±тќын`, bulunс`олжа, т‰сім, олжа`, bulunš `µзіне пайдалану, пайда кµзі, барлыќ`, bulmaq`жетістік, ќамтамасыз ету`, т‰ркі. bul 1) `табу, алып келу, алу`, 2) `Ашу, µзіне алу`, 3) `ќуып жету, жету`, 4) `санау, болу керек`, гагауз. бул- 1) `табу, іздеу, алып келу, µзіне ќарай алу`, 2) `барлау`, 3) ауыс. `ќадалу, ќадалып ќалу` есім сµз тудырушы ж±рнаќ -ча//-жа анда-санда болса да т‰ркі тілінде кµрінеді. Салс.: мысалы, т‰ркм. дамжа `тамшыдай` < дам//там- `ќазу`(Севортян Э.В. Аффиксы именного словообразования в азербайджанском языке. – М., 1966. – С. 189). Бірақ, түркімендік аффикс -жа жалпытүркілік -чык/-чак-тың фонетикалық дамуының нәтижесі болып табылады. Бұған қатысты түркілік -б-ның жоқтығынан `табу, олжа` және этимон ол- олжа деген сөздегі анологиялық етістік бол- ~ бул- /ол- `болу, сол болу`, түркі тілдерінде анықталмайды – дейді В.И. Рассадин [209, б.219]. Осы арада т‰ркімен ж±рнаѓыныњ µзі -жа т‰ркі тіліндегі -чык/-чак-тіњ фонетикалыќ дамуы болып табылады. Т‰ркі тілдерінде б- бул- `табу` етістігіндегі ол - `олжа` этимонындаѓы анологиялыќ таѓы да бір бол- ~ бул- ~ ол- `болу, аяќќа т±ру` етістік арасындаѓы ±ќсастыќ табылмайды. Дегенмен, монѓол тілінде ол- етістік т‰бірініњ `табу, µзіне пайда т‰сіру, олжаныњ кµзін табу` эволюциялыќ кезењдегі даму сипаты єдеттегідей еді (219 б. ќарањыз). Салыс.: мыс., монѓ. ол- 1) `тауып алу, табу`, 2) `жеткізу, кµзін табу, алу, µзіне пайда т‰сіру`, 3) `басып алу, калм. ол- 1) `табу, іздеу`, 2) `тіміскілеу, теріп алу, ашу, тауып алу`, 4) `шешу, жауабын табу, іздестіру, кездейсоќ тауып алу`, бур. оло- ~ ~ ол- 1) `табу, тауып алу`, 2) `табу, санау, мойындау`, 3) `µзіне пайдалану, алу, табу, кµздеген маќсатќа жету`, 4) `ішкі монѓол. барлыќ диал. басып алу` µлі- 1) `табу, тауып алу`, 2) `ќол жеткізу, алу, пайда т‰сіру`, 3) `басып алу`, монѓ. оli- 1) `табу, тауып алу`, 2) `санау, болжау`, дагур. ол- ~ оло- `табу, алу, жеткізу, табу, пайда т‰сіру, жету, ж±мыс істеу, ќызмет ету, жету`, ал «Ќ±пия шежіреде» оl `табу, іздеу, алу` маѓынасында. Осы етістік т‰бірі сµз тудырушы –ja ж±рнаѓы (ќазіргі -з, -за, -зо) монѓ. тілінде зат есім жалпы монѓ. дєрежесінде olja `олжа, пайда т‰сіру, т‰сім` семантикасы пайда болды. Салс.: мысалы, монѓ. олз 1) `олжа`, 2) `т‰сім, пайда`, 3) `пайда, т‰сім, барыш`, 4) `µзіне т‰скен пайда кµзі, пайдамен `, 5) `соѓыста т‰скен б±йымдар`; бур. олзо 1) `пайда, т‰сім`, 2) `пайда кµзі`, 3) `олжа`, бур. олзо `т±тќын`, кµне монѓол. olja `т±тќын, жањалыќ, пайда т‰сіру, олжа, т‰сім, табыс, ќосымша табыс, пайда, µз ќарабасын ойлау, барыш, басып ќалу, пайданыњ кµзі, талан-таржыдан т‰скен, т±тќын`, «Ќ±пия шежіреде» olja `баѓалы заттар (олжа)`. Б±л сµзжасам моделініњ монѓол тілінде µнімді екендігін мына анологиялыќ сµз тудырушы структураныњ сµз формасы: кµне монѓол. оruja `пайда, т‰сім, µнім, ќосымша ќаражат кµзі, пайда т‰сіру, ќосымша т‰су, µз пайдасы, пайда бар`, монѓ. орз, бур. орзо` `т‰сім, пайда, олжа`, жалпы монѓолдыќ oru- пайда болѓан 1)`кіру, шыѓу, ену`, 2) `солай жасау, алу (т‰скен пайда)`, 3) `µнім шыѓару, т‰сім єкелу`, 4)`жол беру, берілу, тыњдау, мойындау, ыќпалында кету, ќызыѓушылыѓы арту`, сол сияќты кµне монѓ. varuja `жоѓалту, айрылып ќалу, ќолдан кету, шыѓынѓа бату, талан-таржыѓа т‰су`, монѓ. гарз, бур. гарза `шыѓынѓа бату, шыѓын, жоѓалту, аз пайда табу`, жалпы монѓолдыќ етістік var- (кейде varu-) `шыѓу, басып шыѓу`, 2) кµзге т‰су, пайда болу`, 3) `µту, µтіп кету`, 4) `µтіп кету, аржаќќа µту`, 5) `кµтеру, кµтерілу, асќаќтау`, 6) `кµтерілу, сайлану, шыѓу`, 7) `шыѓынды кµтеру, шыдау, шыѓынѓа бату`. Т‰ркі тіліне монѓол сµзі olja `соѓыстан т‰скен олжа, т±тќын`, тым кµне, бастапќы маѓынасы болатын, б±ны Э.В. Севортянда дєл байќаѓан екен (ЭСТЯ, 446-447). Жєне де ол монѓ. сµзі екендігін µте дәл аныќтаѓан (сонда, 446 б.). Б±л сµз т‰ркі тілдеріне ХIII ѓ. монѓол басќыншылыѓы дєуірінде енген. Орта ѓасыр араласуыныњ нєтижесі екендігін т‰ркілік субстит орта ѓасырлыќ монѓ. аффрикаты -j-ныњ орнына ќазірігі монѓол тіліндегі ызыњ консонантыныњ -дз- немесе -з пайда болуымен де байќалады. Дегенмен, т‰ркілік т‰бір бул- жєне монѓ. ол- гипотезалыќ т‰рде салыстырып, гомогендік т±рѓыдан алтай тілініњ позициясы деп ќарастырсаќ та, т‰ркілік олжа лексемасы дыбысталу сипаты жаѓынан болсын бєрібір бізді шыѓу тегі монѓ. дегенге мойынс±ндырады. Моңѓолдыќ кµне т‰ркі сµздерініњ моңѓол адаптациясында болып, ќайыра т‰ркі тіліне оралып жатќан жаѓдайлар анаѓ±рлым кµп кездеседі. Мысалы, ќаз. кежім `тоќым` монѓ. хэжим монѓолдардыњ µзі кµне монѓолдыќ кµне т‰ркі сµзінен алып бірнеше жыл ќолданудан µткен (адаптациядан) монѓол сµзі болып ж‰р. Ќаз. ќымыран, монѓ. хярам; ќаз терлік, монѓ. тэрлэк; ќаз кебіс, монѓ. хевис т.б. (В.И. Рассадин) [209, б.217-226]. *Олжа сµзі кµне тіл ескерткіштерініњ бірі Мухаддимат ал-адаб сµздігінен (ХIII ѓ.) кездеседі. оlïа – пайда, т±тќын; оlïа tüni – оны (т±тќынѓа алды) олжалап кетті (Мух. Ал-абад, М.-Л., 1938, 35, 264-265, 266). *Т‰рік тілінде olcay сµзі неологизмдер ќатарында «баќыт, ‰лкен, табыс» деген маѓынада ќолданылады (ҚТҚЭС, 1966: 153). Ќазіргі кезде «olza» олжа сµзі `тауып алѓан зат` орнына ќолданылады. Ќазаќ тілінде «олжа» сµзін кµбіне «пайда», «кіріс» сµздері ыѓыстырып бара жатќаны байќалады. 50-60 жастаѓыларѓа «олжа» сµзі `кездейсоќ т‰скен табыс` орнына ќолданылып ж‰р. Ал, былайѓы жастар «олжа» сµзініњ орнына «пайда» сµзін ќолданѓанды жаќсы кµріп, тілдері тезірек сол «пайда» сµзіне ќарай ж‰гіретіні байќалады. Б±лай кете берсе, «олжа» сµзі µз маѓынысын µзгертпек т‰гіл ќолдану лексикасынан да т‰сіп ќалуына ќауіп бар. Б±л тек ќана бір сµз тµњірегіндегі єњгіме, ал тілімізде ќаншама сµздер жоѓалуѓа шаќ ќалып т±р (ҚТҚЭС, 1966: 153). жүктеу/скачать 1.74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|