Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы 1 Том
Жөргем // жөргек // жөрмелеп
жүктеу/скачать 2.31 Mb.
|
Жөргем // жөргек // жөрмелеп түбірлес сөздер. Ақымақ шал иесіз үйге кіріп келсе, Жөргекте Қозы жатыр айдай болып (ҚКБС, 20 б.). Өшін баладан алатұғын болды, Баланы бөлегенде жөргегіне шеңгел төсеп бөлейтұғын болыпты; – Кім біледі, жөргегіне шеңгел араласып кетті ме, сондықтан жыламаса, дені сау, ауруы жоқ, – дейді (М-Ж. 2 т: 82). Жұртқа көзім сүздірген, Жөргекті соққан – жетімек! (М-Ж. 2003: 91). Осы орайда, Мәшһүр-Жүсіпте: Күмістен бесік идірді, Алтыннан түбек қойдырды сияқты (М-Ж. 2 т: 179) бесік әбзелдері кездеседі. Йөр // жөр: М. Рэсэнен мен К. Менгес йөрге – йөр `шешу, жазу, тарқату` мағынасындағы түбірінен өрбіген дейді. Йөрге туынды түбір *йөр етістік түбірінің -ге аффиксі, якуттарда сөрүө `шөптен, қамыстан тоқылған жерге төсегіш, төсеніш, жайма, шөптен не аттың қылынан тоқылған` сақталған. Демек, жөргем // жөргек түбірі йөр > жөр > өр. Өру `тоқу` мағынасындағы етістік болады. Өр > өру: өрме // өргем // өре (құрт жаятын) `айналдыру, орау, тұмшалау, қымтау, домалақтау` мағынасын береді. -ге, -м; -гек (інгек, ілгек) көне түркілік аффикстер. Йөрме түрк. диалек; йөрме құмық., ноғай., йурмә баш., йурма баш. диал. йерме қар., жөрме қар бал., жүрмө қыр., чөреме тоба., с`үрме чув., жөргөм қыр., жөргем қаз., д`өргем алт., тöргöм Верб. 1. қойдың ішегінен жасалған тек қана қыр. жоқ., (жеу, ішектің ішіне ұсақтап туралған ет тығындап, сарымсақ, бұрыш салып пысыру – түрк диал.;) үйде дайындалған ішектің ішіне тығындалып, ұзынша келген пысырылған тамақ – ноғ., чув.; юрма – еттен жасалған ішіне қойдың майы және ащы, тоқ ішектен жасалған – баш., жеңіл малдан жасалған – кар.г., ішіектен жасалған тамақ – қбал., іш майынан және ішекті өріп жасалған тамақ – тув [22, б.236-237]. Жөрме > жөрмелеу сөзі де түбірлес болып табылады. Бұл сөздердің негізі көне түркі сөзі өр болып табылады. Өр > орау. Жөргем мал ішегін ет қосып өру арқылы дайындалған тағамның түрі. «Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігінде» (1966) жөргем мен жөргек сөзін жөр өлі түбірден туындаған дейді. Солтүстік шығыста қолданылатын «көрпе» сөзі: Тілладан ою бастырған Шұға көрпе жабайық (Ныс. 233); Жалғыз-жарым көрпесі келер сасық (М-Ж. 1 том: 86); Оңтүстік қазақтарының тілінде «көрпе» мағынасында қолданылатын – жуырқан сөзі де тарихи тұрғыдан осы сөзбен түбірлес, екеуі бір ғана түбірдің екі түрлі фонетикалық варианты. Көне түркі тілінде: «йерге – обертывать, заворачивать, наматывать, йергенчү – стеганое одеяло» (ДТС, 276). Радлов: «Сөздігінде» «йөрге – завернуть, закутать... йөргет – велеть завернуть (Т. III Ч.I). Егер соңғы фактілерді ескерсек, қазақ тіліндегі ора етістігі едәуір фонетикалық өзгерістердің нәтижесінде қалыптасқан түбір. Ора > өр. Ол өзгерістер мына тәрізді: басқы й дыбысының редукциясы, екінші буындағы г (ғ) дыбысының элизиясы. Ал жуырқан сөзінің құрамындағы бұл түбірдің ізі жуыр морфемасынан көрінеді. Мұндағы өзгерістер: й > ж, о > у. Алайда байырғы түбір өз сыпатында жөргек сөзінің құрамында ғана сақталған – дейді (Томанов, 147). Томанов: Ұршық сөзінің бастапқы дыбыстық қалыптасу сипатын: йу (о)р –шық. Осындағы ійір мен ұршық екеуінің ежелгі ізі (йі/у), -р етістік жасайтын жұрнақ дейді. Ол көне түркі тілінде йіг – веретено (ДТС, 260), йігне – ине (ДТС, 261) дейді де йерге туынды етістіктің қимыл есім тұлғасы (-ге). Қазақ тіліндегі ұршық сөзінің абсолют басындағы айтылған й-дің редукциялануы, сөйтіп келесі дауыстының қысаңдауы арқылы барып қалыптасқан. Томанов сөйтіп, ұршық > иір сөзінің о бастағы түбір тұлғасы мен жөргек сөзінің түбір тұлғасы бір екендігін айтады. М. Рясянен: ир ~ ер считать корнем йарын, то й перед начальным гласным следует признать протезой, наличие которой в этой позиции, по мнению наблюдается уже в древнетюркском языке. Позднее с заменой й на ж появляется жар – дейді [9, б.187]. Қазіргі жастар жоғарғы мақалдың мағынасын түсінбей «жүргенге жүз грамм ілігеді» – деп өзгертіп алғандығы қатты қынжылтады. Жалпы, жаурқан (көрпе) жуырқан <>жөргек о бастағы семантикалық мағынасы да, қалыптасу кезеңі де бір, тілдің даму барысында өзгеріске ұшыраған сияқты. Сілікпе: Қодығын тыпырлатып бауыздайды, «Сілікпелеп үйге апарып бір жеймін» – деп («Қозы көрпеш – Баян сұлу» жыры: 1985: 16). Сілікпе – жас төлдің етін ас қып жеу. Сіл – сіл кіші: сіл кіші – тағамды аз жейтін адам, тағамды талғап жейтін адам. Сіл ат. Ол жемді аз жейтін ат. Сілік «пәк» сілік ер «пәк ер» (МҚ. 1998: 191, 448). Сілікпе тоңба – сіңір мен құйқаның қойылжыған сорпасынан жасайтын тағам (ҚТС, 1999: 604). Сілік + (-пе) (кеспе, бөрітпе, көрпе) деген бірліктердегі -пе сөз тудырушы аффикс. Ертерек кезде ет асатын ыдыстың аз немесе жоқ шағында, көшпелі елдер олардың ішінде қазақ етті сол сойылған малдың өз қарнына пісіріп жейтін болған. Қарынды бұзбай алады да, тазалап жуып, ішіне етті сыйғанынша толтырып, оған мөлшерлеп тұз салады. Онымен бірге сорпа қайнағанда бу шығып тұру үшін қарынның ауыз жағына қуыс қурай немесе малдың екі басы шабылған жілігін шығарып байлайды, сонан кейін ет салынған қарынды құмға көмеді де үстіне от жағады. Солай пісірілген, «сілікпе» аталатын ет көшпелі елдердің дәмді асының бірі болған (С.М., 110 б.). Төп. В. В. Радлов: төп – [Kir] каша – der Brei (Радлов, 1270). Төп: Ильм. тоб-каша; атшуњкаj – корнь куги, который киргизы пекут и едят (М. Малбаќов. Ескі сµздіктерді ескерсек... // ЌР. ЃА. Хабарлары. Тіл, єдебиет сериясы, 1992, № 5. 14 б); Төп – сөктен жасалған ботқа, каша. Мұхаммед жалғыз ұғымын жетеледі; Бір кірісін тайдыра төпеледі: (М-Ж. 1 том. 2003: 69) Бұрын жұрттың бәрі де көжесі болсын, картошкасы болсын, төбі болсын жалпылдақ жағып пісіретін (Ғ. Сланов) [23, б.71]. Төп // төпеледі түбірлес сөздер екендігі байқалады. Төп – сөктен жасалған ботқа, сүтке пісірілген тары көже (ҚТДС, 339 бет). Төп – шарап, сыра даярлаудан қалған қалдықтан әзірленетін малға беруге болатын қоймалжың жем (ҚТС, 1999: 647). Сөк пен төп тек қана тарыдан жасалатын тағам. Ильминский де төп сөзіне көңіл аударған ол – тоб – деп жазған (Малбақов). Төп быламық. Сенік, май шұрқан, майөңез сияқты төптер (өте қою ботқа) дәмді де құнарлы ас. Кейде оларды дән *талқандарына қант, тәтті жемістер қосып, асқабақ салып немесе оның сірнесінен әзірлеген. *Талқан – толченое, жареное зерно (Потанин, 343). Төп әдетте таңертеңгі дастарқанға келген. Төп қою – Жамбыл облысында төп бозаның езіліп алынған кебегі. Ақсуат, Көкпекті елдерінде қою болып кетіпті дегенде төп болып қалу етістігі қолданылады. Гурьев (Атырау – А.Қ.) төп сөзі ботқа (каша) мағынасында (Диалек, 1960: 105). Төп – сөктен жасалған ботқа, каша (Қаз. диал., 1979: 71). Сөктелген тарыдай боп ақталыңдар (М-Ж. 1 том); Мен өзі елде жүргенде сөк-жарма* едім, Келуге алты тазға арманда едім (Сөз тапқанға қолқа жоқ, 194) Егін егіп, тарының сөгін жерсің деп еді (М-Ж. 2 т.: 56) деген жолдардағы сөктелген, сөк сөзі орыс тіліндегі сок көне түркі сөзі болуы әбден ықтимал. *Сөктелген деп оңтүстікте тарының ақтап тағам қылуға дайын күйі. *Сөк – ақталған тары (очищенное просо, т.е. пшено) Ир. АО [24, б.407]. Л. Будагов: каз. сөк (ö) крупа, овсяная, запарная, кир. просо, сөк асы каша изъ проса, сөкмекъ – пороть, разбить т.б. (1869: 647, 648). Будагов: каз. *жарма – ярма 1) крупа, ашық жарма – ячная крупа. 2) тур. пол Майсөк: май + cөк екі түбірдің қосылуынан жасалған сөз. Майсөк – деп ақталған тарыны (сөкті) майға қуырып дайындалған тағам. Майсөкті дайындағанда қойдың құйрық майын турап, шыжғырып, шыжығын алмаған күйінде ақтаған тарыны, не сөкті салып қуырады. Майсөкті сол күйінде немесе шайға салып та жеуге болады. Қойдың құйрық майы болмағанда, жылқының майына, сары майға, тортасын айырған майға, кейде тіпті, тоң майға да қуырып әзірлейді. Майсөк жолаушылардың алып жүретін тағамның бір түрі. Май – жан-жануарлардың денесіне жиналған, суға ерімейтін органикалық зат (ҚТТС, 1983, 7 том: 89; Шаңырақ: 1990, 115). Май > ұмай бөлімінде де айтылды. SOKMAK – қабығынан аршу (Тажутов А. Түрікше – қазақша сөз. 1997, 271). Сөк пен сөгу мағыналары бір сияқты. Майсөк (май + сөк) сөк > қабығынан аршу (сөгу). Тары қауызынан аршылады (сөгеді). Сөк – зат. қауызынан арылған ақтаған тары (ҚТТС, 1983: 8 том. 364). Сөгі көне оғыз тілінде төгі деп айтылған – төгі: ақталған тары (МҚ, 1998: 3 том. 311). Сөг // төг // төп дыбыстық өзгеріске ұшыраған мағынасы бір сөздер. Сөк түбірінен өрбіген бір мағынасы: сөкмен – соғыста шепті бұзған жігітке берілетін лауазым (МҚ, 1993: 28). Бұлардың мағынасында да тарыны қауызынан айыру сияқты ұғым жатыр. Күрмек: Арқасында күріштің күрмек ішіп (М-Ж. 66); Тағы бір мағынасы: Алт. курмекъ – деп петля, узелъ, узыны айтады (Будагов, 124). Қымыз. Алты атанѓа ќымызды артып барып, асќа барѓанда сабаны ‰йге орныќтырып, алты атанѓа артќан ќымызды ішісіне сол жерде ќояды екен (М-Ж. 2т-84); Мол болса жақсы ашиды қымыз қоры (М-Ж. 1 том: 92); Ет, сорпа болса кемдік қымыз шайдан (М-Ж. 1 том: 36); Қымызды қара саба сары қазы (М-Ж. 1 том: 42), Ќыр. кумызъ, кумысъ (изв  стный напитокъ изъ кобыльяго молока). Будагов осыған ұқсас: ќыр. кымыздыкъ, щавель, башк. комузлукъ, кислецъ трава, родъ капусты употребляемой башкирами по причин в кислоты (Будагов, 65). Ќымыз ( ќым + ыз ) ащы деген ±ѓымды береді. Ќымыз – арабша «хамуз» – дан алынѓан, мєні «ашќылтым ќышќыл», ќытайша «маниза» – жылќы с‰ті, монѓол – ќалмаќ «чигин» деп атап, осыѓан ќарай ноѓай, ќазаќ, т‰рік, курд халыќтары «чигин яки «шеген» атаѓан, соњыра исламмен бірге арабтар келіп «хамуз» атап, б±л азѓана µзгерістерімен «ќымызѓа» айналѓан». Ќазір орыстар мен б‰кіл европалыќтар ќымыз деп атайды дейді Қ. Халид (Халид, 185). «Ќымыз» – атауын арабтыњ «хамуз» сµзімен шатастыруѓа болмайды. Ќымыз – т‰рік сµзі (Халид кітабына берілген т‰сінік, 296). Ә. Қайдар қымыздың дөнен қымыз (четырехдневный), тай қымыз (стригуна – двухлетки), құнан қымыз (трехлетки) сияқты түрлерін атайды (2003: 98). Т‰рік тілінде ќымбат сөзі ( ќым + бат ) баѓалы деген ±ѓым береді. Демек, ќым сµзі `ащы`, `ќышќыл` деген маѓына береді екен де -ыз кµптік жалѓауы. -Ыз ќосымшасына байланысты М. Ќашќари: «Т‰ріктер ќ±рметті кісілеріне, жалѓыз болса да, бардыњыз дейді. М±ндаѓы -ыњыз негізінде кµптік маѓынаны білдіретін ќосымша. Оѓыздар б±ны ‰немі кµптік маѓынада ќолданады: бардыњыз деген бєріњіз бардыњыз дегенді білдіреді» дейді [25, б.112]. -Сыњыз ќосымшасы морфологиялыќ ќ±рамы жаѓынан к‰рделі (-сыњ+-ыз, -сіњ+із) болып келеді. М±ндаѓы -сыњ // -сіз жіктік жалѓауыныњ II жаќтыњ жекеше т‰рімен т±лѓалас, ал -ыз, -із -діњ тегі туралы екі т‰рлі кµзќарас бар. Біреуі – м±ны т‰ркі тілдеріндегі кµптік жалѓауыныњ кµне т‰рі деп білу де [26, б.53], екіншісі – оны жіктеу есімдігініњ -сыз, -сіз ќосымшасынан дамыѓан, сонымен тектес ќосымшасы деп тану [27, б.222]. Н. Жүнісов та осы ойды қолдайды (Халық тілінің жергілікті ерекшеліктері, 1981: 72); С.Е. Малов -ыз -`посылать, отпустить`; салвызып – тро ( < салып + ызып + тро ) `освободил`: -ыз как вспомагательный глогол для выражения неожиданности, быстроты действия – дейді (Вербицкий, стр. 459) (153 б).
Қымыран – қымызға қосылған сиыр сүті мен су; Істің қисыны кетсе қымыран іриді не қырсыққанда қымыран іриді (Мақал). Қырғыз тілінде қымыран болып қолданылады (КРс, 314). В северно – вост. Областях «ќымыран» – синоним «с‰т» (молоко) [24, б.432]. Ќымыран – (от ар. ѓымыран): 1) сиыр с‰тімен араласќан ќымыз (смесь кумыса с коровьим молоком). Ильм., 176. Будагов кымранъ см сь кумыса съ коровьимъ молокомъ (это длается въ случа недостатка дойныхъ кобылъ, а иные предпочитаеють эту смсь чистому кумусу (Будагов, 64); Будагов осыған ұқсас: кырмызъ, червецъ, кошенил, ќырмызы красный, ќырмызы бразильское дерево въ полньяхъ, кир. ќырмызы дон (тон) кафтанъ малинового цвта (любимый цвть двицъ) – дейді (аударған – автор (Будагов, 51). Нұрмағамбетов хымыраан – өте қою емес, болмашы ғана сүтпен ағартылған сұйық шай деген дерек келтіреді (Тув.-рус, сл., 1955) (Нұрм., 1994, 191). Шай кейіннен пайда болған. Демек, сүтпен ашытылып жасалған сұйық тағам (қымыз, айран, қатық т.б.) ашыту үшін қосқан.
Другим примером могут послужить каз. кымыран 1) `кумыс из верблюжьего молока`, 2) `кислое молоко, разбавленное водой`, кирг. кымран, кымыран `кипяченое молоко, разбавленное водой`, тув. хымыраан `спитой чай с молоком, выцеженный из остатков гущи`, которые представляют собой заимствование ойратского (калмыцкого) kimrãn `кипяченое молоко, разбавленное водой`. С этим словом соотносится калм. кимр 1) `смесь молоко с водой`, 2) `кумыс, разбавленный водой (как напиток)`, монг. хярам, старомонг. kiram, kirm – a `кипяченое молоко, разбавленное водой`, в свою очередь, являющееся заимствованием и адаптацией общетюркского слова қымыз `кумыс`, в процессе которой тюркский конечный -з дал на монгольской почве -р, кроме того, изменилась семантика. Именно в монгольской звуковой форме и с монгольской семантикой это слова вернулось в некоторые тюркские языки. На монгольский характер каз. қымыран указывал Г.И. Рамстед, а также М. Ряснен. Тюркское происхождение этой монгольской словоформы убедительно доказывает А. Рона-Таш – деп жазды В.И. Рассадин [9, б.22-223]. Қымыран > айран. Айран. Қымыздың құнын саба білсін қайдан, Оған бір бас – қымыз бен іркіт, айран (М-Ж. 2003: 7); – Байқаймын айран ғой деп іші беріп (М-Ж. 85); Айран (кислого молока, простокваши) (Ә. Қайдар, 2003: 22). «Айран» сөзі көптеген түркі тілдерінде тұлғасын өзгертпей қолданылады. Мысалы, ққалп., түркм., әзір. «айран», монғол тілдерінде «айраг», «аарг». «Айран» тұлғасын М. Қашқари сөздігінде «айыр» етістігінен пайда болған туынды сөз деп келтіреді. А. Дульзонның пікірі бойынша, түркі тілдеріндегі «айран», «айирағ» тұлғаларының шыққан негізі ғұн дәуірлерінде жатыр (Севортян, 111 бет) [28, б.13]. Ащы (ашытќы) сµзіне байланысты «ќ±рт», «айран», «ќатыќ» сµздерініњ этимологиясы сµз болады (ЭсТЯ) [22, б.208]. Қазақ тілінде айран-топыр болды, айран-асыр қылды қылды дейді. М. Қашқари IPRҮК: ІПРҮК – қатық пен сүтті араластырған сусын+++; айран – (қатық, айран); Ұйытқан қатықтай ұйып жатқан жағы сенде қалды (М-Ж. 1 том: 190); Саумал. Мәз болып отырғанда саумал ішіп (М-Ж. 1 том: 36); Саумалды ішейін олай болса (М-Ж. 2 том: 125); ¤зімніњ аузымды кµбікті саумалѓа тигізген жануарым еді (ЌШ, 52); Бие саумал, с‰т – ќымыз Сапырып ќойѓан ішеді (ЌЖ, 1887. 19); Біреуді пана ќылып с‰йгенсіп, Мєз болып отырѓанѓа саумал ішіп (М-Ж. 1 том: 36); Саумал сµзі де осы сауу етістігімен тыѓыз байланысты. Кейіннен саумал ќымыз, т‰немел ќымыз т.т. нуменативке ие болѓан дейміз. Саумал – жаңа сауылған сүтті қымызға қосу (Будагов, 693). Қымыздың шала ашығаны саумал (С.М., 111 б.). Ондай қымыздың дәмі бұзылатын шағы болады. Оны қазақ «айнымал» немесе «татымал» дейді (С.М., 111 б.). Түнемел. Қымыздың түнемел түрі де неше күннің өткенін білетін уақыт өлшемі болған. Тюнемелю* все и каждый, Чтоб хозяевам хватило Угостит досыта званных (ҚКБС, 99). Тюнемель* – особый более крепкий, сорт кумыса (Тверитин. ҚКБС, 1935); Іркіт. Күнде-күнде айран боп сауылған сүт, Бір күнгі ұйытқан айраны болып іркіт (М-Ж. 1 том: 86); Қымыздың құнын саба білсін қайдан, Оған бір бас - қымыз бен іркіт, айран (М-Ж. 2003: 7); Иркит (іркіт) – сыворатка, остающаяся после сбивания сливочного масла; пахтанье, пахта (Потанин, 342). Ічдүк – сүт пен қатықтан дайындалған, сүзбеге ұқсайтын тағам – дейді [10, б.131, 150]. Айран ашып кетсе «іркіт» – дейді (С.М., 111 б.). Іркітпен «ащы» және тұщы құрттар қайнатылады. Іркіт. Құрт қайнату үшін жиналған айран. Бұл түбірі ірк – «арттыру, көбейту, жиналу» деген мағынаны білдіретін түркі сөзі. Аяғындағы -т етістіктен есім тудыратын жұрнақ (салыстыр: сарқыт). Іркілу сөзінің «жиналу, көбею» деген мағынасы Махмут Қашқаридың сөздігінде кездеседі. Мысалы: «Sü telim irkildi – көп әсер жиналды» (МҚ. I 249). Irkmek сөзі түркі тілінде де «көбею, жиналу, жиналып тұрып қалу» деген мағыналарда қолданылады. Бұл сөздің «жиналу, көбеюмен» байланысты «көп жиналып шіріп, саси бастаған зат» деген де мағынасы бар. Өзбек тілінде иркит – «кір, таза емес» деген мағынада қолданылады. Иркит бала – кір бала; иркит овқат – жағымсыз тамақ. Түрік тілінде де «көп тұрып, саси, шіри бастау» деген мағынасы бар. Бұдан бұл сөздің іріп-шіру, сүт іріді, іріген ауыздан шіріген сөз шығады (мақал) деген мысалдарда кездесетін іру етістігімен де түбірлес екендігі байқалады (Б.С.) (ҚТҚЭС, 1966: 230). Іркіт > ірің. Академик Ә. Т. Қайдар былай дейді: Все оставшиеся от повседневного употребления молочные продукты (молоко, айран и др.), как правило, сливались в специальный мешок, подвешенный на перекладину, чтобы они перебродив, образовали полужидкую молочную смесь – иркит, из которого затем готовили сушеный сыр – курт (Қайдар, 2003: 168). Іркіт пен ірімшік түбірлес лексемалар. Отызына майды бейпіл салып, ірімшік қойыпты (М-Ж. 9 т. – Б. 73 ). Інжір. Бойыңа жесең інжір, сіңеді асың (171); Ағаштың інжір, зейтүн – көр жемісін (М-Ж. 2003: 171; Інжір п. [энджир: винная ягода, инжир] – инжир; сладкий плод этого дерева; фиговое дерево, смоковница, смоква (Рүстемов, 318). Шұбат. Меспенен, тегенемен шұбат әкеп, Аяққа құйды жігіт қызметшілер (313); Алдына Құнанбайдың қымыз келді, Бозбала шұбат ішкен қызулы еді (2003: 313); Будагов қай сусынды айтып отырғанын анық біле алмадық: йоғрт – йогуртъ, квашеное кислое молоко (дж. қмран), йоғұрт бғамық прокваситься (о молок ) йоғұрт блғамық, йогурламакъ, проквасить молоко лат. зам сить развести въ водъ (тсто, глину) т.б. (Будагов, 377 б). Транслитерациясы мен арабшадан аудармасын жасаған – А.Қ.
Уыз. Алшынбай жиырмаѓа жетпеген уыз жас к‰ні екен (М-Ж. 2 том: 86-87); Киіз ‰й сол Уыз ханныњ жасатќан ‰йі. Киіз туырлыќты ќазаќ, уыз ‰йлі атанѓандыѓы сондыќтан (М-Ж. ЌШ-12). Аузыњнан с‰тіњ шыѓып т±рѓан уыз жас бала екенсіњ, шыраѓым, жаным ашыѓандыќтан айтамын, осы жерден ќайтып кетсењ де жарар еді (Олжабай батыр); Уыз зат. Тµлдеген малдыњ алѓашќы с‰ті (ЌТТС, 409). Л. З. Будагов: кир. мещ. уыз (уу) 1) первое молоко посл того какъ корова отделится и кобыла ожеребится, а±ыз ќымыз майскій кумысъ (самый лучшій). 2) кир. яичный желтокъ [8, б.162]. Уыз сµзі у жєне -ыз (у + ыз) ќосымшасынан ќ±ралѓан. У (ащы) єуелде «уу» деген µз маѓынасында болѓан. Мал жеген ащы (кµк) шµп деген ±ѓымда болѓанѓа ±ќсайды. (У + ыз) -ыз кµне т‰ркілік кµптік мєнін білдіретін ж±рнаќ екендігі белгілі. Демек, «у» + «ыз» (уыз) кµп (мол) алѓашќы деген ±ғымѓа ќарай ойысќан. Уыз – жања тµлдеген малдыњ желініне жиналатын ќою с‰т. Уыз «сары уыз», «аќ уыз» – деп екіге бµлінеді. Сары уыз єрі ќою, єрі желім сияќты жабысќаќ болады. Аќ уыздыњ µњі сары уызѓа ќараѓанда аќшыл, єрі с±йыќтау келеді. Сары уызды тµлдіњ µзіне емізіп, аќ уызды сауып алып пайдаланылады. Інген мен биеніњ уызын бота мен ќ±лынѓа емізеді. Ал сиырдыњ, ќойдыњ, ешкініњ аќ уыздарынан єрт‰рлі таѓамдар пісіреді. Ќатырѓан уызды б‰йенге, ащы ішекке немесе металл ыдысќа ќ±йып, ќайнап жатќан судыњ ішіне салып пісіреді. Бір б±рќ етіп ќайнаѓанда ыдысќа ќ±йылѓан уыз шеміршектеніп ќата бастайды. Одан соњ оны ыдысымен бірге ыстыќ судан алып, салќын суѓа салады. Сонда уыз ќайнап піскен ж±мыртќадай болып шыѓады. Ќатырѓан уызды с‰р еттіњ ‰стіне турап салады. Тµлбасы (алѓашќы тµл) туѓан к‰ні соѓымныњ ќ±ймаѓын, ш±жыќ асып, уыз ќатырып, кµрші-ќолањды шаќыратын дєст‰р болѓан. Пісірілген уызѓа с‰т ќосып с±йылтып пісіреді. Уыз іріп кетпеу ‰шін оны ожаумен сапырып отыру керек. Уызѓа тары салып пісіруге де болады [29, б.98]. Уыз ірімшік деп уыз с‰ттен жасалѓан ірімшікті айтады [30, б.70].
Уызќаѓанаќ – уызынан арыла ќоймаѓан ќойларды сауып, жан торсыѓына ќ±яды да, аузын буып ыстыќ к‰лге кµміп тастайды. Қағанақ – жас төлдің жұқаша келген сыртқы жыламығы. Бес – он минута ќою уыз ќата ќалады [31, б.118]. «Қағанағы қарық сағанағы сарық» – деген фразеологияның құрамында кездеседі. Ал «сағанақ» киіз үйдің бұйымы. Є. Марѓ±ланныњ айтуы бойынша ќазаќтар µздерініњ арѓы тегін Уыз (оѓыз) елінен таратады (Ж‰нісов. ¤зен кµл атаулары. Алматы, 1991. 26). Молозиво – уыз (colostrum) туѓаннан кейін алѓашќы 2-4 к‰ндері с‰т бездері шыѓаратын, нєрестеге µте ќажетті ерекше зат, кейде туардан б±рын да пайда болады. Уыздыњ биологиялыќ ќ±нарлыѓы µте жоѓары. Уыз: ќою сарѓыш т‰сті, май жєне лимфациттерге µте бай, бактериоциттік, ќорѓаныстыќ, ферментті жєне тез сіњімділік ќасиеті бар зат (Жандар Керімбектіњ Ермаханы. ФАОЌТС, – Алматы: Ќазаќстан, 1992: 50). Уыз бен уыќ екеуі байланысты сияќты. Түйін. Т‰бірлес сµздер уыз ( у + ыз ), уыќ ( у + ыќ ) бұл – лексемалар сайып келгенде кµк деген ±ѓыммен тығыз байланысты. Көктем уақытында жайлымнан келген малдың сүті ақ емес, сүт толған ыдыстың беті шайқалғанда көк екендігін байқаймыз. Құрт. Қазақ жұртының тұрмысын бірсыпыра көтеріп ірілендіріп тұрған осы қой деген мал. Құрт – май (М-Ж. 2 том: 100); Құрт аралас бауырсақ емес екен (М-Ж. 72); Каз. сыръ, крутъ (Будагов, 74). Курт – сушеный подкопченный творг (Потанин, 176). Құрт – лексемасы да ққалп. тілінде «құрт» (сыр ірімшік), тат.: «корт» (сүзбенің бір түрі), ұйғ.: «курут» (кептірілген сүзбе), түрік: «курут» (кептірілген сүзбе), әзір.: «гурт» (ашыған сүттен сүзілген, кептірілген құрт түрі), ал монғол тілдерінде «хурут, хурут» (х-маңғ.). /, (хурууд) /бур-моңғ./, «курут» /ойр-моңғ./, тұлғаларында берілген (Тлепин: 13). Осыған орай, бұл тұлғаның бастапқы мағынасы «құрғат», «құрғату», «кептіру» деген мәннен шыққан болар дейміз. Ал, бұл сөздің «құрт» қасқыр атауымен ешқандай семантикалық байланысы жоқ, ол – көзін құрт, құрту мағынасына жуықтау сөз бе дейміз. Құрттың: жас құрт, ыстық құрт, ұнтақ құрт, малта құрт, сықпа құрт деген түрлері де бар [32, б.61],. М. Қашқари: Соғды: құрт алды, құрт қайнатты – дейді [10,б.29]. М. Қашқари «Диванда» түркінің ұлттық тағамдарына қатысты атауларды этнолингвистикалық талдау жасап, түсіндіріп отырған. Бұл туралы З. А. Исламова да мақала жазды [33, б.89-91]. Малта. Малманың шелегінде жатқан бізден (М-Ж., 133); Талай жорытқа бір торсықтан малта жесіп жүрген жолдас еді (М-Ж., ҚШ, 70). Жылқышылардың жақсы көретін тамағы езілген құрттың қалдығы – малта. Малтаны – жолаушылар жүргенде де қорек қылған. Разминать в воде оставшуюся галькообразную часть *курта (Ә. Қайдар, 244), Этнографияның негізінде малтаңды езбе фразеологизмі пайда болды. Малта ~ малма түбірлес сөздер болуы мүмкін. Абайдың «Күз» өлеңіндегі: Біреу малма сапсиды салып иін, Салбыраңқы тартыпты жыртық киім – дегенде «малма» теріні илегенде салатын сұйық болуы мүмкін. Жүнді күбіде астық дәнінен ашытқан «малма» атты көже салу арқылы жидітеді. Оны күбі ішінде аударыстырып «сапсу» дейді (С.М., – Б. 121).
Құрбанғали Халид: Жалпы жұрт бірінші әйелін «бәйбіше» дейді, яғни кіші бай, байдан соңғы би дегені. «Тоқал» мүйізі жоқ малға да айтылады, мұнда кіші әйел қайтсе де бәйбішеден сескенеді بيبي «бәйбі – бибі» -ше. Өзбекте өте қарт әжелерге немерелері «буә» дейді, асылы «бубә» болар (Тауарих хамса, 179 бет). К. Д. Дайканов қырғ. байбиче үш морфемадан: бай `бай` + би (бир)`бірінші, бір` + че тұрады дейді (Тюркология – 88: 1988 жыл, 105 бет). Біші ~ биче ~ бише ~ бике морфемалық құрамы туралы түрлі пікірлер бар. Иллюстрация ретінде түркі тілдеріндегі мәліметтен мысал келтіреміз: тар. бічä `әйел`, кар., леб. бічä `патшайым`, тоб. біцä = бічä `әйелі`, ÿідагі біцä `қожайын` (РСл, 1781); баш. бисә `әйел` (меншікті, `бекша, ханым`) < бий + сә – фонетикалық варианттағы сыпайыгершілік кішірейткіш аффикс -ча / -жа / -ша / -са, көбіне әйел жыныстыға қатысты айтылады. Л. Покровская тат. бичә (ауз) `әйелі, жұбайы` дегенмен бикә (ауз) `бикеш, ханым, бәйбіше` дегендегі ә- араптың әйел жынысын көрсететін форма бек – дейді (Терм. род. тюрк. язык. С. 59). А.М. Рясянен: bi + kä `ханша` bij + сä `ханша`т.б. (ЭСТЯ, С. 99). Бұл пікірді басқа да ғалымдар қолдайды. Салс.: кар-балк. бий + че / бий + це `ханым, ханша` бий- ден `кніяз, мырза`; бийче шығармадағы юй `там`, юй биийче демек `қожайын әйел, әйелі`, кумык. бий + ке `кіняз ханым` бий – ден `кніяз (Хабичев, 1971: 68, 101). Қарайым тілінде Бикеше деген әйелдің аты `ханым, ақылшым`, сол сияқты мынаған әкеледі: bi (j) `мырза, өктемдік` + ке + се – афф. әйел жынысты немесе диминуттар (Дубиньски, Сов. тюрк. 1979). Қаралып отырған компонент бәйбіше, біше ~ bіjсе 1) `әйелі, жұбайы`, 2) `ханым`, 3) `апайы, 4) `әйел`, 5) `өгей шеше` сияқты мағына береді. Э. В. Севортян бийке, бийче және бийкеш ~ бикеч туралы М. Рясяненнің -қа, -ча [и- (а)м] формасы әйел жынысын (женского пола) айыру үшін қолданылады дегені анағұрлым ықтимал дейді (ЭСТЯ, 178: с. 134-135). Бише / пише лексемасы `әйел, әйелі, кемпір` мағынасында ноғай тілінде де қолданылады (Баскаков, 1940: с.238). Салс.: ұйғ., алт., тел., леб. äрсі `әйел, әйелі` (Менгес, 102), шув. пичче `аға, жасы үлкен аға`, хак. пиж,е `апайы` (Ахметьянов. 142). Сонымен, біше ~ бише құрылымы мынадай мағынада болуы мүмкін: `ханым, ханша, әйелі, әйел, үй шаруасындағы әйел` ал бәйбіше (~байбише) композициясы бег > бей, биг > бий; > бей > бий; бий > би: > би» (ЭСТЯ-1978, с. 97)`кніяз, мырза` және -ше, (-че) -афф. әйел жынысты көрсететін жұрнақ екендігінде (женского пола) – ешқандай күмән болмаса керек (Жанпейісов Е. Н. 1989: 147-150. Қазақ тілі грамматикасы бойынша зерттеулер. 1975: 97-100). Тоқал. Бәйбішесінің аты – Болған бәйбіше, тоқалының аты – Белең – ана (М-Ж., 2 т: 83). Ертеде ауқатты қазақтар бірнеше әйел алған. Біріншісі жазғанымыздай бәйбіше деп аталған. Ал, қалған кіші әйелдерін тоқал деген. Тоқал 1) комолый. 2) младшая жена (выраженіе оскарбительное), тоқал ағаш дерево со сломанной вершиной (Будагов, 1 том. 399 бет). Тоқал лексемасы басқа да түркі тілдерінде осы мағынасында қолданылады. Зерттеушілер тағы басқа да мағынасын көрсетеді: қаз. тоқал 1) `мұқырылған, жоғарғы жағы майрылған`, 2) `мүйізсіз, тұқыл`, 3) кіші әйелі, үлкен әйелдің алдында әлсіз` (РСл, 1147); қырғ. тоокл 1) `мүйізсіз, тұқыл`, 2) ауыс мағ. (адам туралы) `әлсіз, қорғаушысыз`, 3) аус мағ. (ағаш туралы)`бұтағы жоқ`, 4) этн. `үлкен әйелі тірі тұрғанда, кіші әйелі` (ЮСл,с. 747); ққ. токол 1) `мүйізсіз`; 2) аус.`екінші әйелі, үлкен әйелінің қасында кіші әйелі` 3) `шабылған, ағаш туралы` (ККРС, с. 645); салс.: башқ. иәш биккә: узене иәш бикәлекке һорай `оны өзіне кіші әйелдікке сұрайды` (Гарипов, Уфа: 1959, с.95). Көріп отырғанымыздай `кіші әйел` қарастырып отырған лексеманың бірі ғана мағынасы, көбіне ауыс мағынасы болып табылады. Кейбір лексикографиялық еңбектерде тоқал жоғарыдағы мағынасынан басқа реестірлік жеке дара сөз де бола алады. Олардың бір-бірімен ешқандай семантикалық байланысы да жоқ және онша шындыққа жуық та емес. өзб. тýқол I тарих.`екінші әйелі`, тýқол II `мүйізсіз, тұқыл, қысқа` (УзРС, с.468). Дегенмен, зерттеушілер `кіші әйел, екінші әйел` мағынасын `мүйізсіз, тұқыл` дегеннен шығарады. `Кіші әйел, екінші әйел` ауыс мағынасын Ы. Алтынсарин, С. Толыбеков және т.б. қолдайды. Мысалы, әйелдердің жағдайы туралы Ы. Алтынсарин: «Бэйбише должна пользоваться уважением как мужа, так и всех окружающих. Все домашнее хозяйство вверяется ее заведыванию. Остальные жены называются токалами (короткий)» – деп жазды [34, б.287]. С. Толыбеков: «Связью многоженства с патриархальным рабством объясняется и то обстаятельство, что первая жена, как правило, у казахских полуфеодалов именовалась «байбише», т.е. полноправная жена бая, а остальные имели презрительную кличку «тохал» и работали главным образом под командой байбише*». *Буквальный перевод слова «тохал»- куцая. Например, безрогую козу называют «тоқал ешкі». Мы пологаем, что происхождение этого слова связано с тем обстоятельством, что почти все младшие жены казахских полуфеодалов доставались как военная добыча «жесыр» или «ясыр» (это то же самое, что и раб) или брались из бедных семей, поэтому они не имели приданого. Первым признаком бедности было отсутствие на голове невесты конусообразной формы головного убора из бархата или парчи с насечками из драгоценных металлов и камней, украшенного красивыми перьями из филина – саукеле. Отсутствие саукеле на голове невесты давало повод сравнивать ее с безрогой козой, ибо большинство образов как положительных, так и отрицательных у дореволюционных казахов связывалось с различными видами скота. О саукеле А. С. Бежкович, характеризуя этнографические рисунки Вл. Плотникова о быте казахов в середине ХIХ в., пишет: «Из этой группы рисунков необходимо отметить казахский свадебный головной убор – саукеле, изображенный со всеми деталями украшения, очень богатого, пышного и весьма нарядного». См.: «Советская этнография», 1953, № 4, стр. 113. Тоқал Жидебай құрттай бала күнінде тапқан шешесі өліп қалып, Қожаназар бір тоқал алды. Тоқалдың аты Апар еді (М-Ж. ҚШ. – Б. 36). Тоқал туралы айтылғандар мен этнографиялық мәліметке сүйене отырып тоқал `кіші әйел` сәукелесі жоқ келінге және мүйізсіз ешкіге т.с.с. мүйізсіз малға ұқсатып деп қорытындылауға болар еді. Осы бағытта: сәукелені ноғай тіліндегі теке бөрік дерегі біздің ойымызды бекіте түседі. Бұл бас киімнің атына әрине сыртқы пішіні әсер еткендігі байқалады. Шынында да, биік және конус тәрізді бас киімді келін басына кигенде ешкінің мүйізіне ұқсайды. Бұл ноғай бас киімі туралы толық мәліметті біз С.Ш. Гаджиевтің кітабынан табамыз: Теке боьрк ( тура мағынасын ешкі бөрік) – келіннің және жас иістің биік бас киімі. Бұл бас киімнің биіктігі 50-60 см. ол конус тәрізді қаңқадан тұрады, ағаш қабығынан, картоннан және холостан жасалады. Сырты қызыл, көк, бархт не сукномен қапталып, екі жағынан миығынан кеудеге дейін түсіп тұратын лента тігіледі. Бас киімді алтындалған, күміс жіппен көмкерген, әшекей тастар таққан. Тіпті, түрлі-түсті аппликациямен безендірген. Негізінде ұлттық өрнек ретінде малдың басын, мүйізін салған. Әсіресе, ешкінің кескінін салған, сондықтан да теке боьрк деген. Бұл ноғайдың бас киімі қазақ, ққалпақ «сәукелесіне» өте ұқсас. Тоқал сөзі кейбір түркі тілінде басқа мағына берген мысалы: өзб. туқол соч 1) `қыздың қысқа шашы`, 2) `қысқа шашты қыз` (УзРС, с. 468), ноғ. Токал 1) `мүйізсіз, тұқыл`, 2) `тақыр` (НРС, с. 355). Салс.: қаз. тоқыраю `тақырбас болу`. Тоқал формасы туынды сөз. Бұған мына жазба ескерткіштердегі дерек дәлел: тоқ jïlқï `мүйізі жоқ мал`, тоқ кіші, тоқ эр `тақыр` (МҚ. III, с. 320). М. Қашқари сөздігінде туқлуқ сөзі мүйізі жоқ мал дегенді білдіреді: 1) `тақырлау`. 2) `мүйізі жоқ мал` (М.Қ. с. 435). Қараңыз: таз қоj `мүйізсіз қой` (М.Қ. 163). Тоқал сөзінің морфемалық құрамын ұғыну үшін тоқты `алты айлық қой` дериватының да қатысы бар (М.Қ. 405). `Бірінші жаздың соңындағы қозы` (Ильминский, 1861: с. 114). Ол – бесті (бесті айғыр сөз тіркесіндегі) сияқты тоқ және -ты болып бөлінеді. Бірінші жаздың соңындағы қой мен қозыда мүйіз болмайды, сондықтан да, тоқты деген. Сондықтан да, тоқты // тоқал сөздері мағынасы жағынан жақын болғаны-да. Демек, барлық негіздер мынаны дәлелдейді: тоқал `мүйізсіз, тұқыл`, тоқыраю `тақыр бас болу, шашын қырғызу`, және тоқты `бірінші жаздың соңындағы қозы`, `алты айлық қой` бәрінің түбірі тоқ. Қосымшаларға келсек: -ал, -ырай, және -ты бұлар тоқ сөзінің мағынасын толықтыратын аффикстер болып табылады (Жанпейісов, 1989: 156-159). Қатын. «Қатын екенін, қыз екенін емшегінен танимыз!» – деп, жаулықты әйел көрінсе, емшегін ұстап, байқап өткізетұғын болған (М-Ж. 8 т. – Б. 229 ). Қатын сөзі түркі тілдерінің көбінде қолданылып келе жатқан сөз. Ол М. Қашғари сөздігінде «ақ сүйек (хан, төре, бек қызы)» деген мағынада жұмсалған, кейін «ерге шыққан әйел» дегенді білдіретін болған (Ысқақов. Қаз. тілі. этим. сөздігін жасау мәс., 84). Сол сияқты ескі түркі жазу нұсқаларында да қатун /хатун сөзі екі мағынада қолданылған көрінеді (Малов. Пам, др. письм.; 422, 442). Батманов и др. Совр. и. др. Енис., 98, 101). Қазіргі түркі тілдерінде бұл сөз екі фонетикалық варианта кездеседі. Біреулерінде к/қ дыбысынан басталса (қазақша қатын, башқұртша катын, қырғыз қатын, алтайша қадын, т.б.), басқаларында х дыбысынан басталады (татарша хатын, өзбекше хотин, якутша хотун, ұйғырша хотун т.б.). Қатын/хатын сөзінің бастапқы мағынасы – ханым, бәйбіше, әйел, кейін – күйеуге шыққан әйел, зайып. Бұл сөз кейбір түркі тілдерінде жоғарыда көрсетілген мағыналардан басқа қосымша ұғымға ие болған. Мыс, қырғыз, алтай, хакас, қазақ тілдерінде – әйелді кеміту мақсатымен айтылатын өрескел сөз ретінде қолданылады. Якут тілінде бұл сөз «қайын ене», түрікше және монғолша, керісінше, тек қана «ханым, үлкен кісінің әйелі» деген мағынада қолданылады. Қазақ тілінде қатын сөзі көбінесе сөйлеу орнына әйел, зайып, жамағат, жұбай сөздері жұмсалады. Кейбір зерттеушілердің айтуынша, қатын сөзі дербес қат/хат сөзі мен -ын жұрнағынан құралған. Дәлел ретінде Тува тілінде кездесетін кадак – апа, кадай – зайып, кат ие – қайын ене және шор, хакас тілдеріндегі кат – әйел деген сөздер келтіріледі (Покровская. Термины родства..., 59). Бірақ, бұл пікір, біздің ойымызша, әлі де болса анықтауды керек етеді. Бұдан басқа қатын сөзі солтүстік корей тіліндегі ка – үй және тын – жан деген сөздерден шыққан, сонда қатын «үйдің жаны яки әйел» дегенді білдіреді деген пікір бар. Бұл сөз финн тіліндегі vaimo – әйел (түбірі vaim – жан) деген сөзбен байланысты деген күмәнді топшылау да бар (Рясянен. Мат-лы по ист. фон. тюрк. яз., 125). (Н. Қ.). (ҚТҚЭС, 1966: 123-124). Қатын. Дүниенің тұрақтайтын тұрағы екен, Гүл жүзлі, шырын сөзді жақсы қатын (М-Ж. 1 том. 2003: 159). Тур. Қатын – кадынъ алт., кадынъ и кадытъ., конд., хаты, монг. хатынъ) – жена, госпожа, бас қатын главная жена въ гарем , въ особенности же султанша (он носятъ назавніе первой, второй, тертьей и.т.п. Султаншею называется та, которая сдлается матерью и въ такомъ случа получаетъ еще прозваніе губернантка, барышня, двица. У киргизовъ катынъ, жена – называется тогда, когда послъ рожденія первого ребенка повяжутъ ей на голову платокъ. Уйг. Кадынъ большая посуда для вина (Будагов, 8).
Жігіт. Мекен іздеп жігіттер кел кетеді, Арасында Көктөбе белгі етеді (ҚКБС). Жігіттер, дәл осының болуы хақ, Тағат қылмай, өткізбе, күніңді бос! (М-Ж. 2003: 245). Игит – жігіт сөзі әртүрлі елдерде, әр түрлі айтылуымен қоса, әр түрлі мағынасы бар. Кавказда, Анатолидағы күрттерде бұл сөз: желікпе, азамат (жігіттің жігіті), шабандоз; Константинопольде де – әскери ақыл-айла, атты әскердегі тапқырлыққа байланысты да, сондай мағына береді. Орта Азиядағы көшпелі татар тайпаларында «жігіт» атауына байланысты бала. Жігіт атауы тұрғылықты қазан және тобыл татарлары арасында айтылмайды. Олар жігіт атауының орнына малай (малой) – бұл сөздің мағынасы жарым – піркәзшік, жартылай құл. (ШУ, 1985: 166) Жалпы, жілік пен жігіт арасында семантикалыќ байланыс та жоќ емес. Бір деректерде жігіт `ќоректену, тєрбиелену` немесе `тамаќтану, ±стау` деген маѓынаны да береді екен. Жігіт сµзі тек ќана адамѓа ќатысты айтылмаѓан, малѓа да ќатысты да айтылѓан кµрінеді. Igid > монѓ. ide `тамаќ ішу, жеу`, ide `к‰ш, ќайрат, жігер, батырлыќ `, ider `к‰ш жігері бар, жас, ќайратты`; ќазіргі монѓ. идэр `жас, боз бала, идэрхэг `арыќ, ж‰деу, идэрших `аќыл кірген, саќа жігіт` т.б. (Левитская, 199); Жілікті кµбіне жас балаларѓа не жас жігіттерге ±статќан (Р. Х. Ќадырова, Р. А. Шєкиева Жылќы еті – шипалы таѓам. – Алматы: Ќайнар, 1991. 28-33 б.). Сыйлы боз балаѓа асыќты жілік ±статќан. – Бізде ќазаќтан олжаѓа т‰скен жалѓыз-аќ бала бар. Ќолына асыќты жілік ±статып орталарыња жібереміз (М-Ж. ЌШ, 33); К‰йеу мен келінге тµс тартќан. Басты жас балаѓа ±статпаѓан себебі єкењ µліп ќалады деген ±ѓым болѓан. Ќыз балаѓа кєрі жілік ±статпаѓан себебі, қартайѓанша отырып ќаласыњ деген ±ѓым болѓан. Талаќ пен ќ±йыршыќ жегізбеген. Талаќ жесе ажырасып кетесіњ десе, ќ±йыршыќ жесењ жењілтек боласыњ деген тєрбилік маѓынасы бар ±станым болѓан. Жілікті жігітке беру себебі де бар сияќты, мыќты, сау болып µссін дегендік болар. Будагов мынандай сөзге каз., кир., джеликъ, мозгъ въ костяхъ (к. сл. мет. родъ, покол ніе) мозговой, съ мозгомъ, мет. крпкій, сильный, содержать мозгъ (въ костяхъ) кость продолговатая и внутри пустая, кость надъ локтемъ, локтевая кость т.б. (Будагов, 2 т. 364).
Тамыр. Зылиќаныњ тамыры Бєйтік ±рпаѓынан – Ќарашолаќ балаларынан Адамбай, Т±рсын шыќты, ал Керней деген елден Жарылѓап дањќты болды (ЌШ, 33); Тамырым, танысым жоқ мен - бір кәріп (2003: 238); Алып едім ќос жорѓа, Кµш – жµнекей тамырдан* (ЌЖ, 17); Сый – дєст‰рдіњ бір саласы – тамыр. Тамыр* – друг, «корень, корешок». У казахов в старину существовал ряд обычаев, связанных с тамырством. Так называемыми дос – тамырами, т.е. друзьями на всю жизнь, становились, совершив особый обряд: друзья обножали *грудь, чтобы обнять друг – друга или пожимали друг другу большие пальцы. После этого тамыры неизменно помогали друг другу. Тамыр мог взять у своего друга любую вещь без спроса. Часто тамыры (с‰йек - тамыр) становились сватами (См. о тамырстве у П. Е. Маковецкого. Материалы для изучения юридических обычаев киргизов. Вып. I. Омск, 1886. стр. 45. 46). *Төс // дöш грудь, грудинка, передняя часть т ла...т.б. (Будагов, 394).
Түйін. Түркі жігіттері көбіне төс түйістіреді, соңғы уақытта құдалар төс қағысатын болды. Мүмкін төс > дос лексемасының тууына себеп болуы. Түркі берік достықты адамның тамырына теңеуі де кездейсоқтық болмаса керек. Мысалы, «көзімдей көріп жүрейін», «бауырым, ішіндегі тәуірім», «көзі мен құлағы» т.б. адамның ішкі, сыртқы дене-мүшесіне байланысты тіркестер осы айтылғандардың айғағы болса керек. Кемпір. Кемпір бұ қызды тысқа шығарды (М-Ж. 2 т. 91). Кемпір (кем + пір) екі сөзден тұрады. Бірінші компоненті туралы Будагов п. км кемъ 1) кішкенелеу, жетпейді, аздаған, аз, төмендету, кемсіту, берілген құл, жынды, ашулы т.б. мағынасы бар – деп түсіндіреді (Будагов, 136). Екінші компоненті туралы: Пір – пир: п. кәрі (адам мен малға қатысты айтылады) қарт, кәрі шал, пір – діни ұйымның басшысы; діни ие (КРТСАИЗС, 237 ); Пир – глава религиозной общины (Рүстемов, 137) деген түсініктемесі бар. Кемпір – кир. тоб. кімпіръ (изъ п. км и пир) (кем + пір – А.Қ) старая баба, старуха, кәрі кемпір старая женщина, кир. кмпр ауады (кемпір өледі – А.Қ.) старуха умерла (когда обв нчанные женихъ и невста должна ложиться спать, то одно изъ сатарухъ извщаетъ ихъ, что вс ушли, говоря «старуха умерла» и за это получаетъ подарокъ) (Будагов, 137). Транслитерация жасаған – А.Қ.
Бұдан біз кемпір лексемасының бірден осы күйінде қалыптаспағандығын байқаймыз. О бастағы екі түбірлі сөз әр қайсысы дербес мағынаға ие болып, жылдар өте алғашқы екі мағыналы түбір бірігіп, бір мағыналы кемпір лексемасы қалыптасып (емшілерді, дәуріш, бақсылардың) қылықтарын ақылы аздау адам сияқты көрініп кемпір деген болуы керек. Кейіннен сөздің мағынасы кәрі әйелге қарай ауысып, басқа мағына, басқа бітім болмыс алған сияқты. Қазақ тілінде кемпір сөзінен басқа мағыналы сөздер туындады. Айталық, аспандағы жаңбырдан кейінгі пайда болатын жолақты «кемпірқосақ» дейді т.б. Мысалы, Г. Н. Потанин: ...по киргизски «кэмпирнын кусагы» («кэмпир» – старуха, «кусак» – веревка, на которую привязывают овец на ночь) Кемпір ауыз – тістеуік (шеге суыратын аспап) – деген мағынасы кеңіген сөздерді келтіреді; Денеде қалған найзаның ұңғы темірін кемпірауыз тістеуікпен тартып суырып алып, уыс-уыс мақтамен тығындап, тірілей Қоқандағы ханға жіберді (М-Ж. 9 т. – Б. 218). Күйеу. Хазірет Ғұшманға қызын берді, өзіне күйеу қылды. Екі қайын атасы, екі күйеу – төрт жар болды (М-Ж. 9 т. – Б. 291). Дж. ата. кÿяý (күйеу – А.Қ.) каз. кійеу, кÿевъ, алт. кÿйÿ, конд. кÿзе, тат. іöіегу, іÿвей, женихъ, новобрачный, зять, дружка жениха, душица (раст.) зять живущій въ дом родителей жены, ходить къ сговоренной невст; проводить первые мсяцы посл женитьбы т.б. (Будагов, 170).
Жеңге. Естіртіп төрт жеңгеме сыпайылап, Мырза үшін мойныңды бұр, молдеке! (М-Ж. 3 том. 2003: 297). Жеңге сөзі жең және -ге қосымшасы арқылы жасалған. Жеңге (йенге) дж. тат. йіге (= каз. жіңге) 1) тетка. 2) тур. сноха (жена старшего брата или другаго близкаго родственника), жеңге қатын женщина, которая ведеть новобрачную въ домъ мужа (Будагов, 369). Жеңге сөзінің түбірі жең, -ге қосымша (ірге, сіріңге, бүрге). Будагов: іенг (жең) 1) руковъ платья, запястье рукова, засучить руковъ. 2 ( корен гл. йінмк или йенгмекъ, тур. іенмекъ, кир. джене, алт. йенде, йен: (жең – А.Қ.) поб дить, покорить, одолть, побороть, переспорить т.б. (Будагов, 368).
Жеңге – жена брата. У казахов остались черты древней классификации родства: всех старших родственников и вообще старших сородичей они называют общим термином. Например, термином «аға» казах называет своих старших братьев, дядей (младших бартьев отца) и всех старших сородичей. Соответственно этому их жен он называет – жеңге или жеңеше (Потанин, 328). Жеңге – невеста, молодушка, тетя, Женщина провожающая новобрачную в дом жениха (ЭСТЯ, 190). Жең көптеген түркі тілінде қол деген мағына береді. Жеңлік // йәңлик ұйғ. `қолғап` – туынды сөз шелпек пысырғанда күйіп қалмау үшін киеді. Киімнің жеңі ретінде айтылады. Йенг аз., йің баш., жең кбал., чең тув., т.б. жеңсе қаз. диалек (Аманжолов, 379). -лик, -лік жұрнағы мен -се кішірейткіш жұрнақтан жасалған сөздер. Демек, әуелгі түбірі жең етістігінен жең зат, туынды түбір тура мағынасы: жеңге киімнің жеңі, ауыспалы мағынасы жең ұшынан жалғасу, жеңгетай болу, күйеу мен қалыңдықты алғашқы түнде қосатын адам деген мағынада болған. Ә. Қайдар жең ұшынан жалғасудың этнографиясын сипаттап жазды. Саудагерлер мен алып-сатарлардың өзара келісімінен шыққан сөз екендігін айтады (Қайдар, 2003: 137). Жеңге мен жезде семантикалық жағынан жуық, мәндес сөздер болып табылады. Жезде. Кигені жездемнің жасыл шапан, Бір кезі бес теңгелік асыл шапан (М-Ж. ҚШ, 18); Жезде // зерде шығу төркіні бір сөздер болуы мүмкін. Өйткені, jäs / jäz – s` erä которая возможно, отражает булгарский r – вариант слова и свидетельствует о раннем возрасте *zer и его прототипах (ЭСТЯ, 169); Каз. кир. жез желтая м дь, каз. кир. жезде мужъ старшей сестыры (Будагов, 1 том: 448). Қазақ тілінде зерде (ақыл-ой), зерделі (ерте есейген) сияқты ұғымды береді. Ал, зергер, зер араб-парсы тілдерінде алтынмен байланысты сөздер. Ә. Қайдар жез түбірінен туған сөздер металдың мықтылығына байланысты болуы мүмкін екендігін жазды (Қайдар, 2003: 136). Жез, қола, мыс еріту үшін бақырды қолданған: Бақыршы жетіп келді Садық бала (М-Ж. 2003: 296).
Түйін. Жезде сөзі отпен – судан өткен жездей мықты деген ұғымнан пайда болуы мүмкін. Zеs монғ. `жез`. Жез > жезде. Жезде сөзіне қатысты «әкенің жақсылығы жездедей-ақ» – деген мақал қалыптасқан. Ер адам көбіне түзде жүреді де бала тәрбиесімен анасы айналысады. Соған байланысты ғана айтылса керек. Әйтпесе, әкенің орны қыз бала үшін, әсіресе ұл бала үшін жөні бөлек. Хан. ¤з еліме тењ едім хан затыммен, Алдыма келмеуші еді жан атымен (М-Ж. ЌЖ, 67). Ќ±рбанѓали Халид: «Хан» – негізінде монѓолша, кейін парсы мен т‰ркі тектес халыќтар бєрі бірдей пайдаланып кеткен дербес патшаѓа ќолданѓан атау. Ќазаќта «ќан» дейді, µйткені Шыњѓыс туѓанда ќан уыстап т‰скен де оѓан «ќан» лаќабы ќойылѓан, кейін балалары м±ны маќтанышќа пайдаланды. Енді б±л нєсілден болмаѓандарѓа да «хан» деу єдетке айналды. Шынында хан болѓандар ќан тµкпей т±рмайды деген т‰сінік бар, кісіні µлтіруге ємірі ж‰рмейтін єкімді «хан» демейді. Алайда «ќан» есімі Шыњѓыстан басталѓанына нануѓа болмайды, б±л атау монѓолда б±рын да болѓандыѓы жайында тарихта жазылѓан – дейді [35, б.178-179]. О. П. Суник: В. Котвичтіњ алтай тілдеріндегі -кан (-хан) -кÿн (-хун ) ж±рнаќтарына тоќтала келіп, б±лардыњ барлыѓы т‰ркі-монѓол тілдеріне ортаќ екендігін, ал, кµне т‰ркілік тäнри-käн (титул турецкого хана), äрти – käн ‘именно, теперь’ , жања±йѓ. äрти-гäн ‘утром’, эвен. -кÿн (салс. -кã-кÿн) сол сияќты В. Котвич -хун ~ -хон (сахун ‘беловатый’, сохон ‘желтоватый’, монѓ. терекен ‘только этот’, ‘именно этот’, алихан ‘который именно?’ т.б. деп зерттейді [36, б.114-115]. Л.З. Будгов: тур. тат қан, канъ кровь, қан, қанау, дж. қанайы, қанауы, қануұ а) съ кровью, кровный, кровавый, т.е. горячій молодой челов къ, весельчакъ, взбалмочный человкъ дау қанауы горячность, взбалмочность тур. қанау қаны кровавый колодецъ – родъ подземной темницы, куда бросають тла казненныхъ; в) дж. қануы, қанау убійца (па комъесть месть за кровь) тоть кто убгаеть оть мести за кровь, месть за кровь, теплый (каъ кровъ). Кровяной колбасъ, адамова голова полата за кровъ, за убійство т.б. Будагов қан лексемасына байланысты отызға жуық мағынасын береді. Қазақша транскрипциясын жазған – автор. (Қараңыз Будагов сөздігі, 26 бет.). Қан `кров` құздан қан аққай `пусть из глаз потечет кровь` (выражение из клятвы); қызыл хан ( < қан) `красная кровь`. РСЛ., II, 101. қан `правитель`, `хан`; `божество` (шаманск.) «кан»; қан йамын управление божества`; (Малов, ЯЖУ: 52 бет.). Д. Ж‰нісов: Алтай, сібір µлкесіндегі тунгус-манчжур (корей) тілдерінде ќан, кен, ган – «µзен», «су» деген ±ѓым берсе, тєжік, µзбек тілдерінде кан «канал деген маѓынаѓа ие дейді. Ќаѓан > qa‰an титул главы государства древних тюрков (государства Ту-кюэ на Орхоне, хазар, булгар и проч.). В. Л. Виноградов формы этого слова – кагану, каган, каган, каганом, хаган < коганъ. Этимология слова коган > qa‰an не вызывает каких-либо затруднений или сомнений, о чем свидетельствует данные П.М. Мелиоранского (1902, с. 289-290); Ф.Е. Корша (1903, с. 138) и С.Е. Малова (1946, с. 138); которые соответствующим образом обосновали также и соответствие о < а в русском заимствованном слове коган < qa‰an. К. Менгес (1979) приводит несколько вариантов этого слова, встречающегося в форме qa‰an (q‰n) – в древнетюркском языке орхонских памятников, в форме хаqаn - у османских турок, ‰ahan – в армянских источниках и ћаћаm – у современных караимов, у последних в значении главы религии караимов. Предположение некоторых тюркологов об общем происхождении и единстве основ qa‰an > qaan > qan ~ хan в значении ‘хан’. Г. Рамстед утверждает, что qan и qa‰an первая из них представляет простую основу, займствованную тюркскими языками из кит. kиаn ‘правитель’, а вторая – сложную, состоящую из двух слов – кит. ke ‘великий’, и kиаn’правитель’ > ke-kиаn’велики хан’ > тюрк. qa‰an (Ramstedt, 1955; ср.: Doerfer, 1967, I - IV) [18; 154-155]. ke-kиаn тіркесі В. Котвичтіњ кã-кÿн ±ќсайды. М. Оразов: Н.А. Баскаков, А.Т. Кайдаровтыњ пікірлеріне орай: казахское хан в Орхоне-енисейских памятниках употреблялось в полной форме ќаѓан. На следующем этапе развития тюркских языков ќаѓан приобрело форму ќаан (хаан) > хан (ќан). Здесь на лицо действие закона вторичной долготы тюркских гласных, а в некоторых тюркских языках (казахский, узбекский, татарский и. др.), в которых отсутсвуют долготы, это слова трансформировалось в кан > хан, т.е. ќаѓан > ќаан > ќан - хан `хан` (Оразов. М. Исторический принцип этимологических исследований в казахском языке // [9, б.124-125].
Түйін. Қан (Шыңғыс хан) – дегендегі және қан (адам қаны) дегендегі қан бір түбірден өрбіген сөздер сияқты. Сол сияқты қан > құн лексемасында семантикасы жуық-мәндес болуы мүмкін. Тіпті, Абакан (өзен атауы); қанар (ыдыс), канал (су ағатын үлкен арық) түбірлес сөздер сияқты. Ұлттық киім атаулары жүктеу/скачать 2.31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|