«Мәтінді лингвоталдау» пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар 2013 жылғы №3 басылым 5 в 0117 «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығына арналған

№ 10,11 –дәріс : Көркем мәтіндегі дыбыстық қайталамалар.

Ж. Аймаутов прозаларындағы автор бейнесі. М.Мағауин шығармаларындағы автор бейнесі мен кейіпкер бейнесінің берілу жолдары.

№3 модуль

Көркем мәтінді лексикалық-стилистикалық тұрғыдан зерттеу, сөздің көркемдік сипатын ашу

№ 12,13 –дәріс : Қарсы мәндес сөздердің стильдік қолданысы

Антонимдер қайшылыққа толы өмір шындығын дәл суреттеуде ғана емес, бәлкім өмірден де күрделі жан дүниеміздегі кереғарлықтар мен арпалыстардың, сезім құбылыстарының жарыққа шығуына да өз үлесін қосып отырады.

Антонимдердің стильдік мүмкіндіктері халық ауыз әдебиетінде де назардан тыс қалмаған. Мысалы,

Мінген атың құла ғой,

Сен үлкен де, мен кіші,

Кезегіңді ала ғой.

Сендер көп те, мен жалғыз,

Білгеніңді қыла ғой,

Бір баланы кемсінсең.

(Қобланды батыр)

Осы мысалда үлкен-кіші, көп-жалғыз антонимдері шендестіре отырып, жырдың әсерін күшейте түскен. ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінде де антонимдер ойды көркемдеп жеткізуде жиі қолданылады. Бұқар жыраудың туындыларына үңіліп көрейік:

1. Арғымақтың жалы жоқ,

1. 
   Алла деген ар болмас,
   

2. 
   Құбылып тұрған бәйшешек,
   

Ақиық қыран төмендер,

Екі қанат талғанда,

Сөге көрме, Абылай,

Мен пақырда сән бар ма,

Уақытым мұндай болғанда.

Бұқар жырау бір-бірінен алшақ, қарама-қарсы ұғымдарды өзара шендестіре, салыстыра келіп, өзінің философиялық ой толғамдарын жеткізеді. Арғымақ пен жабы, жақсы мен жаман деп шендестірумен бірге егіздеу де бар. Тар пейілді, кең пейілді деп қарама-қарсы қоюда, адамның пейілі, ниеті жаратылысынан, қанмен сіңген қасиеті өзгермейді дегендей ой айтады. Бәйшешек пен қурайды салыстыра отырып, әр нәрсенің дәуренінің өтпелі екенін, уақыты жеткенде соларын астарлап айтып өтеді.

Бақылау сұрақтары: Қарсы мәндес сөздердің стильдік қолданысы. Поэзия тілінде қарсы мәндес сөздердің қызметі

Прозада қарсы мәндес сөздердің жұмсалуы

№14,15-дәріс: Синонимдердің стильдік қолданысы.

Синонимдердің стилистика үшін де мәні зор. Тұлғалары бөлек, мағыналары жуық сөздер болып табылатын синонимдер - поэзия тілінің ең бір қажетті құралы. Синонимдік қатардағы сөздердің біреуін таңдап алу ақынның айтпақ ойын(идеясын) дәл беру, ұсынбақ образды әсерлі етіп шығару сияқты шарттарды жүзеге асырады. Синонимдер бір-біріне сайма-сай мағынадағы сөздер емес, әрқайсында өзіне тән мағыналық реңкі бар, ұқсас мағыналы сөздер болса, олардың қолданысы көркем әдебиетте, әсіресе өлең тілінде ерекше орын алады.

Синонимдер бір-бірінен мағыналық реңкі мен стильдік бояуы тұрғысынан ажыратылады. Суреткер көркем бейне жасауда синонимдердің осы ерекшеліктерін ұтымды пайдаланады. Көркемдік мақсатқа сай сөз таңдауда, белгілі бір ұғымның түрлі қырларын ашып көрсетуде немесе экспрессивті-эмоционалды әсерін күшейту үшін де синонимдерге жүгінеді. Көркем әдебиет тілінің стилистикасында синонимия құбылысына деген көзқарас лингвистикалық тар шеңберге сыя бермейді. Лексикалық синонимдердің өзін мағыналық және стилистикалық деп бөледі. Мағыналық синонимдерді идеографиялық деп те атайды. Олар тілдегі стилистикалық құралдардың бірі ретінде қаралады. Әдетте тіл мәдениеті тұрғысынан қарағанда, синонимдердің мағыналық айырмашылықтары белгілі бір мөлшерде мәнді екені сөзсіз. Десек те, стильдік бояуы мен қолданылу аясы тұрғысынан ажыратылатын стилистикалық синонимдердің маңызы ерекше.

Абайға дейінгі қазақ поэзиясын барлағанда, синонимдерді белгілі бір стильдік мақсатқа сай қолдануды сирек ұшырастырамыз. Яғни халық ауыз әдебиетінде мәндес сөздерді көркемдеуіш құрал ретінде экспрессия тудыруда немесе градация үшін пайдалану жүйелі стильдік тәсіл болып табылмайды. Дегенмен синонимдер жекелеген ақын-жыраулар тілінде кездесіп қалады. Бірақ барлығында бірдей стильдік жүк арқалап тұрады деп айту қиын. Мысалы,

1. Қорғанды шаһар қаласын

Қазақ білмес, сарт білер.

Төс айылдың батқанын

Иесі білмес, ат білер

(Бұқар жырау)

2. Көк бедеуді бауырлап,

Шабамын деп сен тұрдың.

Исатай басшы білсін деп

Ауыр әскер қол тұрды.

(Махамбет)

3. Ханнан қайрат, байынан қайыр кетіп,

Телмірген теңдігі жоқ ел болған кез.

Елмен араз, татуың бір болған кез.

(Жанақ ақын)

Бұқар жырау мен Махамбетте синонимдер белгілі бір стильдік мақсаттан гөрі, өлеңдегі буын санын толтыру үшін жұмсалған сияқты. Ал Жанақ ақында қайғы, шер синонимдері экспрессияны күшейте түсу арнайы алынғаны байқалады.

Абай синонимдердің тілдік мүмкіндіктерін сезіне отырып, көркемдік мақсатына сай образ жасауда жүйелі пайдаланып отырған. Айталық, экспрессиясын күшейту мақсатында синоним сөздерді өлеңнің бір жолында қатар қолданады. Мысалы,

Кісі алдында кердеңдеп,

Мұндағы шабан, шардақ және шау синонимдері бір жолда келгенде, түйдегімен қолданылып, жағымсыз экспрессияны еселей түскен.

Ақын шәкірттерінің ішінде Ақылбай, Мағауия, Әріп және Көкбай шығармаларының тілінде Абайдың синонимдерді стильдік мақсатта қолданудағы дәстүрін анық тани аламыз. Абайда және оның ақын шәкірттерінде синонимнің мынадай стильдік қолданысы бар:

а) шығарманың экспрессивті-эмоционалды бояуын аша түсу үшін;

ә) белгілі бір ұғымды кеңейтіп, жан-жақты толықтырып айту үшін;

б) бейнелеуіш тәсіл ретінде градация тудыру үшін;

в) көркем мәтінде сөз таңдау, сондай-ақ сөз қайталауға ұрынбау үшін.

Бақылау сұрақтары:

Синонимдердің стильдік қолданысы. Поэзия тілінде синонимдердің қызметі. Прозада синонимдердің жұмсалуы. Өлең мәтіндерін лингвистикалық талдау ерекшеліктері.

№16-дәріс. Көркем мәтіндегі көп мағыналы сөздер мен омонимдердің қолданылу ерекшеліктері.

Тіддегі сөздердің мағыналық жақтан даму зандылығы олардың ішкі потенциясына байланысты. Солардың тілдегі бір көрінісі — гомогенді, яғни бір текті омонимдердің пайда болу құбылысы. Түбірі мен мағынасы бірдей бір сөздің сапалық даму нәтижесінде екі түрлі дербес мағынаға ие болған сөздердің тобы бір текті омонимдер қатарына жатады.

•Өзге де семантикалық категориялар сияқты омонимия құбылысы да тіл дамуының көрсеткіші.

•Сөздік қорды дамытудың бір саласы осы омонимдер деуге болады.

Омонимдерге ұқсас көпмағыналы сөздер бар. Алайда кейбір сөздер өзінің мағыналық жақтан алшақтауын этимологиялық зерттеулер жүргізгенде олардың о бастан полисемиялы болғандығы анықталып жатады. Жазушы шығармаларының тілі талданған тұста антонимдердің көбінесе грамматикалық жақтары сөз етіледі. Ақын-жазушылар үшін ұлт тіліндегі синонимдер жүйесін ұдайы жаңғыртып қолдануы шеберліктің бірнеше міндетін аңғартады. Мысалдарды қазақ тілінің түсіндірме сөздігіндегі реестрмен салыстыру жүргізу қажет.

Бақылау сұрақтары: Көркем мәтіндегі көп мағыналы сөздер. Омонимдердің қолданылу ерекшеліктері.

Ұсынылатын әдебиеттер: 1,2,3,4,5,6

№17,18-дәріс: Фразеологизмдердің көркем мәтіндегі жұмсалым аясы. Жоспары: Көркем поэзия тілінде фразеологимдердің қолданылуы. Көркем проза тілінде фразеологизмдердің қолданылуы. Ж. Аймауытұлы шығармаларындағы фразеологизмдер.

2. Жекелеген нақты фразеологизмдердің ерекшелігі, фразеологиялық модель (қос сөздер, салыстырмалы конструкция) окказионалды фразеологизмдер жасайтын лексикалық материалдармен толықтырылады.

3. Окказионал фразеологизмдер, әдетте, авторлық фразеологизмдермен түсіндіріледі. Бір көркем шығарманың негізінде көрінетін окказионал фразеологизмдер әдеби тілге енуге талпыныс жасамайды. Окказионал фразеологизмдер шығарманың дамуымен бірге қалыптасады немесе біртіндеп фразеологизм болып енеді.
Автор осы үш мысалдағы окказионал фразеологизмдердің образды-
экспрессивті қызметін атқаратын синтетикалық-құрылымдық фразео-логизмдерді қалыпты нормамен байланыстырады. Демек, белгілі бір дәрежеде идиомдық, тұрақтылық элементтері бар дей келе, В.Фляйшер окказионал фразеологизмдердің потенциалды тенденциясын лексикалануы туралы айтуға болады дейді. Ол фразеологизмдену процесін жекелеген сөздерден тұратын жаңа единицалар туындайтын синтаксистік құбылыстар. Сондықтан бұл сөзжасамдық параллель бірлік. Сөзжасамда да, фраза тудыруда да жаңа сөздер мен тосын бірліктер пайда болады. Бұлар сөз қолдану шеңберіндегі автордың жеке білімінің деңгейін көрсетеді. Окказионализмдерді толық дамымаған немесе дұрыс емес сөздер деп тануға болмайды, бұлар керісінше берілген мәтін ішіндегі эмоционалды-экспрессивті мағынасы жағынан жалпы қолданыстағы сөздерге қарағанда ең керектісі. Бірақ окказионал фразеологизмдердің бар қызметі белгілі бір мәтіннің көлемінен аса алмайды, мұндай сөз тіркестері тілге еніп жалпы қолданысқа түспейді.

Жазба әдеби тілдің лексикалық құрамын түрлендіре, толықтыра түсуге септігі тиер окказионал сөздер—әдеби нормадағы байырғы сөздер мен неологизм сөздерден, көнерген сөздер мен диалектизмдерден табиғаты, сипаты бөлек категория.

Тілдік бірлік—сөзді танытатын айырым белгілердің бәрінде окказионал сөз иелене отырып, тек өзіне тән ерекше белгілерімен ажыратылады. Окказионалды реңк туғызатын қасиеттер көп қырлы сипатта бола отырып, сөзді анықтайтын белгілерімен сабақтаса байланысады. Бұл ерекше белгілер бірлікте тұтаса келгенде ғана нақты категориялық сипаты анықталмақ.

Г. Мұратова көркем шығарма мәтінінде кездескен жеке авторлық неологизмдердің пайда болуын мынадай әр түрлі мотивтерге бөлген:

1. 
   Ойды дәл әрі кысқа беруді көздеу.
   
2. 
   Жазушы санасында пайда болған күрделі образды жинақтап, синтездеп беруге ұмтылу, бірнеше ой жүйесін бір жерге шоғырландыру.
   
3. 
   Тілімізде бұрыннан бар ұғымдарға анағұрлым сәтті атаулар беру.
   

4. 
   Құбылысты бейнелі түрде суреттеу қажеттілігін сезіну.
   
5. 
   Поэтикалық техниканың әр түрлі міндеттерін өтеу.
   

Ә) Ырғақтық әуезділікті бұзбау.

6. 
   Сөз қолдануда тавтологиядан сақтану.
   
7. 
   Сөздің сонылығына, өзгелешігіне ұмтылу, «ескі» сөздерді қайталамай беруге тырысу. Бұл мотивтердің барлығы бір мақсатқа—стильдік эффект, экспрессивтілікке жетудің шарты.
   

1. 
   Көркем шығармада ойды дәл, әсерлі, накты әрі қысқа беру.
   

1. 
   Қалыпты сөз тіркестерін қайталамау нәтижесінде туған жаңа, соны тіркестер.
   
2. 
   Жазушының көркем образды синтездеп беру мақсатымен жасалған окказионал фразеологизмдер. (13; 173)
   

Осындай жолдармен Шәкәрім де тұрақты сөз тіркестерінің жаңа үлгісін жасап, фразеологиялық қорды байытуға өзіндік үлес қосқан. Ол халықтық нормадағы түрлі тіркестерді қолдана отырып, өзінің сөз қолданудағы стилін кеңейтті, кей тіркестерді өзінше құрап, артына жаңа тіркестер, афоризмдер қалдырды. Автордың қолдануында олар шығарма тілінде көркемдік бейне, ойды жан-жағынан сипаттау қызметін атқарады. Автор тұракты тіркестерді көбіне насихат-өсиет айту мақсатымен, ойын бейнелі, әсерлі жеткізу үшін қолданған. Автор тұрақты тіркестерді көбіне насихат-өсиет айту мақсатымен, ойын, бейнелі, әсерлі жеткізу үшін қолданған.

Ажалың биік қабақ сұрлау қыздан,

Батырым, ондай жанға көңіл берме.

Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінде «көңіл беру» - сену, илану, бой ұру, ден қою деген мағына беретіні жазылған. Мысалы, Абайда да осындай тіркес жиі кездеседі. Көркем шығармаға айрықша әсерлік пен әр беретін тілдік құралдардың бірі фразеологизмдер болып табылады. Сөз зергерлерінің қай-қайсысы болмасын тілдің інжу-маржанындай фразеологизмдерді қолданбай тұра алмайды. Фразеологизмдер сөзді жандандырып, тілімізге өткірлік сипат, ұлттық ажар беретін стильдік мәні айрықша құрал болып саналады. Тұрақты сөз тіркестері аз сөзбен көп мағынаны білдіреді, тілдің стильдік сапасын арттырады.

Стилистика тұрғысынан фразеологизмдерді бейтарап қолданылатын фразеологизмдер, кітаби фразеологизмдер, сөйлеу тілінің фразеологизмдері деп бөлу бар. Сол сияқты фразеологиялық бірліктер стилистикалық бояуы тұрғысынан біркелкі емес, сондықтан да, бір жағынан, кітаби, сөйлеу тілі, қарапайым фразеологизмдер деп, екінші жағынан, көтеріңкі, салтанатты, күйдіргі, кекесін, сөгу, селқос қарауды білдіретін фразеологизмдер және т.б. болып сипатталуы мүмкін.

Көркем шығармада болсын, ауызекі сөйлеуде болсын фразеологиялық бірліктер тілдің барынша мәнерлі де жанды, бейнелі де ұлттық нақышы айқын болуына өз үлесін қосады. Ақын-жазушылар тіліндегі тұрақты тіркестерге тән бейнелілік пен экспрессияға ие, ерекше көркемдік-стильдік жүк арқалай алатын, сөздердің мағыналық жақтан бір-бірімен түйісуі нәтижесінде біте қайнасып кеткен семантикалық шоғырды да поэтикалық фразеологизмдер деп тануға болады.

Бұл талғампаздық фразеологизмдерді қолдануда да айқын көрінеді. Көркемдік мақсатқа орай фразеологизмдерді жалпыхалықтық үлгіде алып та шығармаларының шырайын келтірген. Жалпыхалықтық үлгідегі фразеологизмдер қатарына бұрынғы би-шешендер, ақын-жыраулар тілінде дәстүрлі қолданылып келген тұрақты тіркестер де жатады. Дәстүрлі фразеологизмдердің қай-қайсысын болса да нақты көркемдік-эстетикалық мақсатқа сай келген орында алып, ерекше стильдік жүк артып, шығарманың да, тұрақты тіркестің де шырайын келтіре білген.

Әріп ақын шығармаларындағы фразеологизмдерге тоқталып өтейік. Мысалы: Орныма егін ексең мен кетейін, Кіжінген дұшпандарым, тісін қайрап. 2. Өкімет әділ заңы арқасында. Кедейлер, ашылар-ақ енді көзің, Арбамен асықпаған қоян алар, Қолың жетер есеге болды кезің. 3.“Пәленше менің кісім болсайшы” деп. Көз сүзіп көргенге өмір өтер.

Осы мысалдардағы орныма егін ексең, тісін қайрау, көзі ашылу, арбамен асықпаған қоян алар, қолы жету, көрінгенге көз сүзу тұрақты сөз тіркестері өлеңге бейнелілік пен экспрессия беріп тұр. Орыныма егін ексең фразеологизмі халықтық тілде де дәл осындай тұлғада немесе “орныма егін егейін деп пе едің” түрінде келеді. Бұл тұрақты тіркес орынсыз түртпектеп соқтыға бергенде айтылады да реніш, кекесін сияқты эмоциялық реңі болады. Тісін қайрау долданып қатты ашулану, біреуге кектенуді білдіреді. Мәтінде кіжіну көңіл-күй етістігімен синонимдік қатынаста қолданылған. Әрі олардың экспрессивті-эмоционалды реңкі де ұқсас болғандықтан бірін-бірі толықтырып әсерін күшейте түскен. Екінші мысалда “Кедейлерге”өлеңін Кеңес үкіметі орнаған кезде шығарған. Жаңа заманға деген ақынның екі ұдай көңілі өлең жолдарынан аңғарылып қалады. Әріп нық сенімнен гөрі, қалай болар екен деген қауіпі басымдау бола тұрса да, кедейлердің, жалпы жұрттың көңілін аулап, сабырға шақырғандай. Астарлы ойын жеткізу мақсатында фразеологизмдерді пайдаланады. Көзің ашылар-ақ етістікті фразеологизмі бейнеттен құтылу ұғымын білдіреді. Арбамен асықпаған қоян алар мәтелі сабырға шақырады. Ақын көпшілікті шыдамды болуға үндейтіндей. Есеге қолың жетер тұрақты тіркесі мақсаттың орындалуын білдіреді. Осы мысалдағы тұрақты тіркестерінің барлығы да -ар, -ер болжалды келер шақ есімше тұлғасында келген. Бұл да ақын көңіліндегі сейілмей тұрған күдіктен хабар береді. Үшінші мысалдағы көз сүзу тұрақты сөз тіркесі жағымсыз экспрессиясы күшті болып келеді. Көз сүзу етістікті фразеологизмі өздігінен әрекет қылып жан бағудың орнына, босқа біреудің жақсылық жасауына үміт етіп жүруді аңғартады. Табиғатынан өр, намысқой қазақ халқы үшін тіленшіліктен, біреуге көз сүзуден өткен қорлық жоқ. Әріп өлеңдерінен тіл алу, көңіл қалу, қапыда қалу, ит болу, жер қайысқан, көңіл аулау, жүрек жалғау сияқты т.б. фразеологизмдер жалпыхалықтық үлгіде ұшырасады.

Тілдің ерекше қабатын құрайтын фразеологизмдер ұлттың дүниетанымымен, бейнелі ойлау жүйесімен тығыз астасып жатыр. Сөз зергерінің тіліндегі тұрақты тіркестер шығарманың ұлттық нақышын ғана келтіріп қоймай, қаламгердің даралық сипатын да таныта алады.